حقیقت آن است که نعمت‌های طبیعی حد و حدودی دارند و فناناپذیر نیستند؛ بلکه منابعی هستند که در آسمان ها و زمین وجود دارد لیکن دارای محدویت است هم چون منابع تجدید ناپذیر که اگر بدون برنامه ریزی مصرف شوند به پایان می رسند و از بین می روند.[1] به بيان ديگر، نيازهاى بشر نامحدود است لیکن منابع انرژی محدود است حتی اکسیژن،[2] لذا همگان باید راهکارهایی را برای مدیریت بهینۀ مصرف انرژی در اولویت های کاری خود قرار دهند و همیشه برای آینده برنامه ریزی کنند.[3]
ترسیم وضعیت نابسامان مصرف انرژی در کشور
جای بسی تأسف است که اسراف در موارد متعدد در کشور دیده می شود به نحوی که می توان با انگشت گذاشتن روی آنها به تعیین مصادیق پرداخت؛[4] مصرف بى رويّه و اسراف و تبذير و ريخت و پاش گروهى مرفّه و ناآگاه، به سيستم اقتصادى جامعه آسيب رسانده است. هم چنین مصرف نامتعادل در فرهنگ عمومی کشور، ثروت هاى جامعه را به هدر داده و بنيه اقتصادى كشور را ضعيف ساخته و سبب فشار روانى فراوان بر توده مردم، به ويژه اقشار محروم جامعه شده است.[5]
از مصاديق اين مصرف نامتعادل كه به نظام اقتصادى جامعه آسيب مى رساند، مى توان به مصرف بى رويه منابع انرژى و سوخت اشاره كرد.[6]
بی شک بهره گیری نامناسب از منابع انرژی و مصرف بى رويه سوخت و انرژى و هدر دادن آنها از مصاديق روشن اسراف به شمار مى آيد و سبب هدر رفتن بخش عظيمى از سرمايه هاى كشور مى گردد و سالانه ميلياردها دلار به اقتصاد كشورها آسيب مى رساند.[7]
اینگونه است که مشکلات عدیدۀ مردم در مصرف انرژی تأسف بار است؛ به نحوی که می توان ادعا کرد کشور در شرایط سختی از نظر آب و برق و حتی گاز قرار دارد؛ زیرا آب و برق و گاز درست و بهینه مصرف نمی شود و باید برای آن چاره اندیشی کرد. به عنوان نمونه موضوع استفاده از آب به سر حدی بالاتر از هشدار رسیده است به نحوی که به اذعان کارشناسان اگر در مصرف آب صرفه جویی نشود با مشکلات زیادی مواجه خواهیم شد.[8] به ویژه آنکه خشکسالی در کشور بیداد می کند که امیدواریم به لطف خدا برطرف شود.[9]
اسلام و اصلاح الگوی مصرف
بخش مهمّى از حيات نظام اقتصادى سرمايه دارى مرهون نيازهايى است كه مصرف گرايى را دامن مى زنند و از اين راه ميل به تجمل گرايى، مصرف هاى ناشى از چشم و هم چشمى و اسراف و تبذير را تشدید می کند.[10]
یكى از برنامه هاى جوامع غربی در كشورهاى اسلامی این است كه آنان را به سوى زندگى اشرافى و پرمصرف سوق دهند و به اصطلاح الگوى مصرف را در ميان آنان عوض كنند و متأسّفانه در اين راه موفقيت نسبى بدست آورده اند.[11]
حال آنکه اين نوع مصرف از نگاه اسلام امرى مذموم و نكوهيده است. بلکه اسلام دينى است كه با نگاهى جامع به همه ابعاد مادى و معنوى، فردى و اجتماعى انسان، برنامه اقتصادى اش را براى دست يابى به سعادت دنيا و آخرت، ارائه كرده است. در اين آئين كه هماهنگ با زبان فطرت است، نه اصل مال تحقير شده و نه توليد يا مصرف آن، بلكه همه اينها مورد تأكيد و توصيه قرار گرفته است. آنچه مورد مذمت يا مدح قرار گرفته، در واقع به نگرش انسان به امكانات مادّى و نحوه تعامل آدمى با آن بر مى گردد.[12]
اصلاح الگوی مصرف و دیگر مسائل اقتصادى در آموزه های اسلامی را با اصول اخلاقى آميخته به گونه ای که اقتصاد منهاى اخلاق به شدت بی معناست.[13]
لذا اگر اخلاق در لايه هاى مختلف اقتصاد حاكم شود، مصرف منابع انرژی همه آميخته با اصول اخلاقى خواهد شد، و روز به روز فاصله زياد بين فقير و غنى كم مى شود، و به طور طبيعى ثروت به طور عادلانه در ميان همه مردم توزيع مى گردد.[14]
بر این اساس اسلام مى گويد: مالكيت نه براى فرد است و نه براى اجتماع، بلكه در واقع براى خداست، بنابراین اسلام، هم در طرز درآمد افراد نظارت مى كند، و هم در چگونگى مصرف؛[15]اسلام اجازه نمى دهد افراد جامعه به صرف داشتن سرمايه و ثروت فراوان، ريخت و پاش كنند؛ بنابر اعتقاد اصل «خدامالكى» آنها موظّفند ثروت هاى خود را در مسيرهاى مجاز كه حدود و ثغور آن را خدا معيّن مى كند، هزينه كنند.[16]
اینگونه است که امام صادق عليه السلام در روايتى خطاب به «ابان بن تغلب» فرمود: «مال متعلّق به خداست كه نزد انسان به امانت مى سپارد و به انسان ها اجازه داده است كه از اين اموال مقتصدانه بخورند و بياشامند ... آنچه را كه مى خورد و مى آشامد و براى خود مركب تهيه مى كند و با آن ازدواج مى نمايد، بر او حلال است، ولى كسى كه از اين حدود تجاوز كند، بر او حرام است. سپس امام علیه السلام اين آيه را خواند « وَ لا تُسرفوا اِنَّهُ لايحبُّ المُسرفين؛[17] اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست ندارد».[18]
مطابق مفاد اين روايت، ثروتمندان حق ندارند مسرفانه و بى رويّه از اموال خود استفاده كنند،.[19]بلکه با استدلال امام عليه السلام به آيه تحريم اسراف، مى توان به حرمت هزينه هاى مسرفانه نظر داد.[20]
از اين گذشته كنترلى را كه اسلام روى نحوه مصرف دارد خود وسيله اى براى كنترل افزايش ثروت است، زيرا افزايش نامحدود ثروت براى كسى خوب است كه خود را از هر نظر آزاد ببيند و در مصرف آن هيچ قيد و شرطى نباشد، نه در محيطى كه مقرّرات اسلامى حكومت مى كند و جلو اسرافكارى را در ابعاد مختلف به ویژه در نحوه و چگونگی مصرف منابع انرژی مى گيرد![21]
اصولًا اگر كنترل صحيح اسلامى روى مصرف با توجّه به اصل ممنوعيت اسراف صورت گيرد، صاحبان ثروت چاره اى جز اين ندارند كه درآمد اضافى را هميشه صرف توسعه فعاليت اقتصادى خود كنند يعنى بالاجبار به كارى كشيده مى شوند كه نتيجه آن مستقيماً در اختيار جامعه و مردم قرار مى گيرد و تنها زحمت حفظ و مديريتش بر دوش صاحبان آنها است.[22]
با این تفاسیر نظارت دولت براى پيش گيرى از اسراف در مصرف منابع انرژی در دستگاه ها و شركت هاى وابسته به خود و نیز بخش هاى خصوصى و مردمى انکار ناپذیر است تا همگان از مصرف بى رويّه منابع انرژی بپرهيزند. لذا بر دولت است كه نظارت مستمرّ خويش را بر نحوۀ مصرف انرژی در کشور مبذول دارد.[23]
با این اوصاف بهتر می توان به این مسألۀ رهنمون شد که چرا در دین اسلام نسبت به صرفه جویی تأکید فراوان شده[24]به نحوی که حجت را بر ما تمام کرده و حتی بیان شده که برای وضو نیز نباید بیش از حد مجاز، آب مصرف کرد.[25]
و یا مخالفت اسلام با وسواس نیز بیش از پیش روشن می شود، لذا می گوئیم اسراف در مسأله آب و برق و گاز حرام است و باید مردم نسبت به این مسائل و صرفه جویی در آن توجه لازم را داشته باشند.[26]
قناعت؛ ترجمان حقیقی اصلاح الگوی مصرف انرژی
در مکاتب سوسیالیستی «قناعت» به معنای قبول زندگانى محقّر و پذيرش انواع محروميّت ها تعبیر شده است؛ از این رهگذر راه براى استعمارگران گشوده تر و مقاومت هاى توده هاى محروم، ضعيف تر و كمرنگ تر خواهد شد و شعله هاى تلاش و كوشش به تدريج به خاموشى خواهد گراييد.[27]
معلوم نيست آنها كه چنين فكر مى كنند، اين گونه تفسيرها را از كجا براى اين مفاهيم مذهبى پيدا كرده اند، و در كدام قاموس يا كتاب معتبرى چنان تفسيرى براى آنها شده است؟![28]
حال آنکه در اسلام «قناعت» نقطه مقابل «حرص و ولع» است كه مفهوم آن را به قرينه مقابلش مى توان شناخت. «حرص» يك نوع تضادّ ميان روح و جسم از نظر اشباع نيازهاى مادّى است، و «حريص» به كسى مى گويند كه به قدر كافى جسم او در برابر نيازهاى مادّى اشباع شده، ولى روح او همچنان فقير و گرسنه است، بنابراين بدون دليل در پى ثروت اندوزى بيشتر، در پى انحصارطلبى احمقانه تر، و حتّى در پى غصب سهم و حقّ ديگران است.[29]
حريص گاهى چنان به مراحل بحرانى حرص مى رسد كه در اين راه، تمام خواب و استراحت و حتّى اخلاق و ايمان خود را مى دهد تا درآمد مادّى بيشترى و یا مصرف بیشتر از منابع تجدید ناپذیر داشته باشد حال از هر طريق كه ميسّر شود.[30]
ولى «قانع» كسى است كه در ميان جسم و روح او هماهنگى برقرار شده، و هنگامى كه به مقدار كفايت و نياز بيابد، روح و جسم او اشباع مى گردد و بى جهت حرص نمى زند و به عنوان مثال استفاده بهینه از منابع انرژی را مد نظر قرار می دهد؛در حقيقت «قناعت» يك نوع بى نيازى روحى و برخوردارى از سرمايه اعتماد به نفس و قدرتهاى اخلاقى است.[31]
سخنانى كه از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و ساير پيشوايان دينى در اين زمينه وارد شده، براى تفسير اين مفهوم و پى بردن به معناى واقعى آنها كافى است. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم:«القَنَاعَةُ مَالٌ لَايَنْفَدُ؛ قناعت سرمايه اى فناناپذير است».[32]و در كلمات قصار نهج البلاغه مى خوانيم: «لَا كَنْزَ أغْنَى مِنَ القَنَاعَةِ؛ هيچ گنجى پرمايه تر از قناعت نيست».[33]و «كَفَا بِالقَنَاعَةِ مِلْكاً؛ قناعت ملك مهّمى است».[34]،[35]
بی شک پرورش اين فضيلت اخلاقى در وجود انسان، مانع از اين مى شود كه تن به ذلّت حرص و طمع بدهد و بی محابا به مصرف گرایی تن دهد.[36]
هم چنین روح قناعت به انسان شخصيّت اجتماعى مى دهد و از مرحله فردى مى رهاند و چون بى نيازى روحى در خود احساس مى كند، او را به احترام به حقوق ديگران وا مى دارد، در حالى كه حرص سرچشمه انواع تجاوزها و تعدّى ها به حقوق مردم و آیندگان است.[37]
اگر به انگيزه هاى روانى برخی افراد در مصرف نادرست منابع انرژی كه قسمت عظيمى از سرمايه هاى اقتصادى کشور را بر باد مى دهد، درست بينديشيم، به وضوح، عدم غناى روحى را در آنها مى بينيم، چون اعتماد به نفس و بى نيازى روحى نداشته و سعى مى كنند با پناه بردن به مصرف گرایی بيشتر، كمبود خود را جبران نمايند و خويش را ثروتمند نشان دهند.[38]
حال آنکه در کلامی از امام علی عليه السلام می خوانیم: «غايَةُ الاقْتِصاد القَناعة؛ نهايت ميانه روى قناعت است».[39] يعنى از مرز قناعت نبايد پائين تر آمد، و پائين تر از آن بخل است»[40]
لذا مفهوم اصلاح الگوی مصرف همان ميانه روى در زندگى است، آحاد جامعه در نحوۀ مصرف بهینۀ انرژی نه زندگى را بر خود سخت مى گيرند، و نه اسراف مى كنند، زيرا كه «وَأَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ؛ اسراف كنندگان اصحاب آتش هستند».[41]
مردم ما بايد بدانند تا زمانی که نابسامانی در مصرف منابع انرژی در جامعه ما و در مملكت ما رايج است، بيچارگى و ذلت هم هست، هر روز محتاج يك كشورى هستيم، در حالی که بايد قناعت كنيم كه قناعت موجب بى نيازى و قطع سلطه است؛ «القناعة تُغْنى»: «قناعت ثروتمند و بى نياز مى كند».[42]
بنابراین اگر تمام مردم صفت پسنديده قناعت به ویژه در نحوۀ مصرف منابع تجدید ناپذیر را رعايت كنند، جامعه گلستان خواهد شد، در کشور منابع انرژی فراوانى است، ولى اين خيال خامى است كه كسى خيال كند اين منابع نامحدود است خير، منابع محدود است و اگر انسانها عادلانه از آن استفاده كنند، و عادلانه توزيع و مصرف شود، در گوشه اى از اين مملکت فقرى ديده نخواهد شد.[43]
فرهنگ‌سازی؛ مهمترین راهکار بهینه سازی مصرف انرژی
از آنجا كه اعمال انسان بازتابى از صفات و ويژگى هاى اخلاقى اوست و تا آن ريشه ها شناخته نشود و درمان نيابد تغيير اعمال جز از طريق زور، امكان پذير نيست و مى دانيم توسّل به زور براى حل مشكلات اجتماعى كم اثر و محدود است و تا فرهنگ سازى صحيح نشود مشكل به طور اساسى حلّ نخواهد شد.[44]
لذا اسلام از راه اصلاح نگرش و فرهنگ سازى مناسب و وضع قوانين و احكام ويژه اقتصادى و مخصوصاً توصيه به استفاده بهینه از منابع انرژی ، همگان را به الگوی صحیح مصرف تشويق نموده است.[45]
زیرا در بينش دينى مصرف عادلانه برای دست يابى به عدالت اقتصادى از اهداف و انگيزه هاى مهم و اساسى الگوی مصرف به شمار مى رود. به همين جهت، در نگاه دين برخلاف ديگر نظام هاى اقتصادى، مصرف گرایی مذموم شمرده شده است. [46]
بر این اساس نخستین گام در راستای صرفه‌جویی انرژی، فرهنگ سازی است [47] نباید فراموش کنیم که در کنار فعالیت های فنی و علمی، کار فرهنگی نیز انجام شود زیرا 50 درصد مشکلات با کار فرهنگی قابل حل است..[48]
در این خصوص باید از تمام رسانه ها استفاده کرد و مساله در نماز جمعه ها، منابر و صدا و سیما با زبان های مختلف بیان شود که در مصرف آب و برق و گاز، مردم صرفه جویی کنند و بیش از نیاز مصرف نکنند. متاسفانه در حال حاضر مصرف ها بیش از نیازهاست.[49]
بی شک فرهنگ سازی بار کار را سبک خواهد کرد و اگر انجام شود موثر است، لذا باید مطالب را تکرار کنیم و از آن خسته نشویم از این رو با استفاده از تمامی قالب ها مانند نمایش، فیلم، مصاحبه، میزگرد و راه‌های مختلف دیگر نیز باید وارد کار شد.[50]
از سوی دیگر باید گفت یکی از راه‌های شکر خدواند، درست مصرف کردن است؛ اکنون کشور گرفتار محدودیت‌های همانند محاصره اقتصادی، تحریم، عداوت، دشمنی، تحرکات دشمن، سمپاشی رسانه‌ها برای کوبیدن یک ملت و دیگر مسائل روبرو است،.[51] لذابايد فرهنگ كم مصرف كردن را به عنوان يك فرهنگ اجتماعي در جامعه مطرح كنيم[52] ؛به ویژه آنکه حتی در کشورهای غربی نیز که تحریم‌ها وجود ندارد استفادۀ بهینه از منابع انرژی مشاهده می شود.[53]
باید مفهوم زندگي جمعي را بايد بيش از پيش براي مردم تبيين كرد و اينكه اگر هر فردي فقط يك لامپ غير ضروري را خاموش كند همانند جمع شدن قطرات آبي است كه رودخانه عظيمي به وجود خواهد آورد و اگر اين عمل به قصد كمك به يك هم نوع انجام شود يك كار عبادي است.[54]
اطلاع رسانی؛ مرکز ثقل تحول در بهینه سازی مصرف انرژی
بدیهی است اسراف به سرمایه های کشور لطمه می زند و لازم است در این زمینه اطلاع رسانی دقیق و مستمر صورت بگیرد تا مردم به وظایف خود آشنا شوند و بدانند که در کشور شرایط خاصی حاکم است.[55]
بی شک امروزه حرف نخست را اطلاع رسانی کامل می‌زند و باید درباره کمبود آب و دیگر منابع انرژی ، مشکلاتی که مردم غافل هستند، اطلاع رسانی وسیعی صورت بگیرد.[56]زیرا آب و برق و گاز مسأله‌ای حساس است و باید برای صرفه جویی اهتمام بیشتری صورت گیرد.[57]
لذا در زمینه اطلاع رسانی به مردم نباید کم کاری صورت گیرد.[58] اگر چه تأسف آور است که مسأله کمبود منابع تجدید ناپذیر در کشور به طور صحیح به مردم گوشزد نشده است.[59]البته کسانی که در مصرف آب و برق و گاز نیز اسراف می‌کنند باید در روز قیامت پاسخگو باشند.[60]
باید خشکسالی‌های اخیر و کمبود شدید منابع انرژی باید در کشور اطلاع رسانی شود و به مردم آگاهی های لازم در این زمینه داده شود،.[61]در این باب باید دقیق،مستند و قوی عمل کرد؛ مردم باید بدانند استفاده بی رویه از منابع حتی اگر همراه با نزولات آسمانی باشد جبران ناپذیر است چرا که منابع امروز حاصل سالهای سال انتظار و ذخیره است .[62]
در این زمینه رسانه ها مى توانند نقش چشم هاى بينا را براى سیاست گذاران امر بهینه سازی مصرف منابع انرژی ایفا کنند و با اطلاع رسانى صحيح، به روز و سازنده، نقش حرفه اى خود را ايفا كنند.[63]
روشن است كه اگر رسانه ها نخواهند و يا نتوانند نقش اساسى خود را در اين زمينه ايفا كنند به يقين نقش نظارتى سازنده خود را از دست مى دهند و نه تنها به ثبات اقتصادى جامعه كمك نمى كنند، بلكه جامعه را به بى ثباتى و به هم ريختگى اقتصادى مى كشانند.[64]
اهتمام به اصل اطلاع رسانی موجب می شود تا همگان به این مسأله آگاهی یابند که بسیاری از منابع محدود و پایان‌پذیر هستند. چیزی که محدود و پایان‌پذیر است، باید با برنامه‌ریزی و صرفه جویی مدیریت شود؛ حتی اگر از هوا به صورت درست استفاده نشود روزی این هوای پاک نیز تمام می‌شود[65]لذا در صورت تحقق علم و آگاهی نسبت به وضعیت جامعه، از مردم نیز می توان انتظار داشت تا از هرگونه اسراف در استفاده از منابع مختلف همانند آب و برق و گاز پرهیز کنند.[66]
وزارت نيرو با تدوين مشوق هايي مردم را به کاهش مصرف انرژي و آب تشويق کند
گفتنی است در کنار فرهنگ سازی باید مشوق هایی نیز وجود داشته باشد؛ زیرا تشویق هم می‌تواند در مسیر فرهنگ‌سازی اثرگذار باشد.[67]لذا شایسته است وزارت نیرو با تدوین مشوق‌هایی مردم را به کاهش مصرف انرژی و آب تشویق کند.[68]
بدین نحو که اگر با فرهنگ‌سازی بتوان یک‌سوم مصارف آب و برق و هدررفت آنها را کاهش دهیم عملی ارزشمندی انجام‌شده، لیکن می‌توان با تدوین مشوق‌هایی برای کاهش مصرف انرژی و آب مردم را در این زمینه تشویق کرد.[69]
سخن آخر:( وزارت نیرو و ضرورت ملاحظه حال مردم در هزینه ها)
متأسفانه نحوۀ مصرف منابع انرژی به گونه ای است که ما سهم آيندگان را از اين منابع فراموش كرده ایم و به شيوه هايى دست میزنيم كه عنوان «غارت منابع» به خود مى گيرد نه بهره ورى صحيح از آن.[70] حال آنکه منابع اقتصادى در كره زمين محدود است؛ مقدار آب ها، زمين ها، منابع زيرزمينى و حتى اكسيژن موجود در هوا حدّ معينى دارد و به فرموده قرآن«وَإِنْ مِّنْ شَىْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛ هيچ چيز نيست مگر آنكه خزائن آن نزد ماست ولى ما جز به اندازه معيّنى آن را نازل نمى كنيم»؛[71]،[72]
البته این امر از مسئولیت دولت در حمایت از مردم نمی کاهد بلکه دولتمردان باید گلایه های مردم درباره هزینه های آب و برق و گاز را مورد توجه قرار دهند؛ مردم می گویند گاهی دست اندرکاران آب و برق، قیمت را بالا می برند، این که اعلام نشده، قیمت ها بالا رود برای مردم قابل قبول نیست از این رو باید اطلاع رسانی لازم صورت گیرد تا نارضایتی برای مردم پیدا نشود.باید ملاحظه مردم را کرد گاهی به مجرد تاخیر سخت گیری شده و آب و برق را قطع می کنند که باید بیشتر مدارا کرد، حواشی قبض ها که از مردم دریافت می شود هم باید مشخص باشد.[73]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای نهضت صرفه‌جویی در منابع ملی؛9/2/1393.
[2] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص167.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای نهضت صرفه‌جویی در منابع ملی؛9/2/1393.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛24/12/1393.
[5] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص304.
[6] همان.
[7] همان؛ ص 305.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛2/7/1393.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/11/1396.
[10] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص349.
[11] همان ؛ ص190.
[12] همان ؛ ص47.
[13] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص174.
[14] همان.
[15] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص672.
[16] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص 305.
[17] سورۀ اعراف؛آیۀ31.
[18] وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ص 366؛ ح 5.
[19] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص305.
[20] همان.
[21] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص100.
[22] همان.
[23] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص305.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[25] همان.
[26] همان.
[27] پيدايش مذاهب ؛ ص131.
[28] همان.
[29] همان؛ص132.
[30] همان؛ص133.
[31] همان.
[32] بحار الانوار؛، ج 74؛ ص 289.
[33] نهج البلاغه؛ حكمت 371.
[34] همان؛ 229.
[35] پيدايش مذاهب ؛ ص132.
[36] همان؛
[37] همان؛ص134.
[38] همان.
[39] غرر الحكم؛ ميزان الحكمه؛ ج 8؛ص 139.
[40] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص169.
[41] سوره مؤمن( غافر)؛ آيه 43.
[42] غرر الحكم؛ ميزان الحكمه؛ ج 8؛ص 280.
[43] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص167.
[44] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص430.
[45] همان؛ ص335.
[46] همان.
[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مجموعه اتحادیه انجمن‌های اسلامی؛13/9/1393.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران صنعت آب استان قم؛11/8/1388.
[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/11/1396.
[50] همان.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مجموعه اتحادیه انجمن‌های اسلامی؛13/9/1393.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در ديدار جمعي از مديران و كاركنان شركت توانير؛21/2/1387.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مجموعه اتحادیه انجمن‌های اسلامی؛13/9/1393.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در ديدار جمعي از مديران و كاركنان شركت توانير؛21/2/1387.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[56] همان.
[57] همان.
[58] همان.
[59] همان.
[60] همان.
[61] همان.
[62] همان.
[63] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص308.
[64] همان.
[65] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص308
[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مجموعه اتحادیه انجمن‌های اسلامی؛13/9/1393.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/11/1396.
[68] همان.
[69] همان.
[70] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص122.
[71] سورۀ حجر؛ آيه 21.
[72] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص121.
[73] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/11/1396.
