مسألۀ پژوهش و تحقیق در اسلام از اهمیت بالایی برخوردار است و در فرایند تولید علم امری بنیادین به شمار می آید؛اینگونه است که پيروى از غير علم ، روحيّه تحقيق و كنجكاوى را از انسان گرفته و او را فردى زودباور و ساده انديش بار مى آورَد.[1]
لذا ترك پژوهش گری، ضررهاى عظيمى را در پى دارد. به همين دليل عقل حكم مى كند كه فرد به تحقيق بپردازد.[2]
در این بین حركت علمى سريعتر از طریق پژوهش توجه به اين واقعيت را آشکار می کند که انسان باید با تلاش و كوشش بيشتر و جهاد مخلصانه تر براى گشودن رازهاى عالم هستى اهتمام ورزد، تا اینکه درهاى معرفت و شناخت را به روى خود گشوده بیند.[3]
روشن است تا انسان احساس نقص نكند به سوى كمال نمى رود، و تا درد را حس نكند به دنبال درمان نمى شتابد؛توجه به ناچيز بودن دانش هاى بشرى اين واكنش مثبت را در وجود انسان دارد كه او را به دنبال تحقيق بيشترى مى فرستد و شايد تأكيدهاى آموزه های دینی روى نقصان علم بشر، ناظر بر تحقیق باشد.[4]
جایگاه پژوهش در اسلام
اسلام چشم و گوش انسان را مسئول مى شمرد، تا نبيند نگويد، تا نشنود قضاوت نكند، و بدون تحقيق و علم و يقين نه به چيزى معتقد شود، نه عمل كند و نه داورى نمايد.[5]
اینگونه است که شيعيان دوازده امامى مراكز علمى پژوهشی بزرگى دارند كه ده ها هزار عالم و طالب علم در آن مشغول به تحقيق و تدريس و فراگرفتن علوم اسلامى مى باشند.[6]به نحوی که ده ها هزار كتاب از سوى علماى شيعه درباره عقائد اسلامى و فقه و اصول و تفسير و حديث و فلسفه و رجال و درايه و تاريخ اسلام تأليف و چاپ و منتشر شده است.[7]
لذا شاهدیم حتّى در شب هاى قدر كه شب عبادت است، كسى كه براى بحث و تحقيق علمى بيدار باشد، برتر است. دليل آن معلوم است، چون كار علما، كار انبيا، اوليا و كار خداست كه مردم را هدايت مى كنند و به همين دليل، از هفتاد هزار عابد افضل است.[8]
خاستگاه اخلاق پژوهش
گفتنی است در بسیاری از موارد، انسان از مسائلى بيخبر است و مايل است حقيقت آن را درك كند، حتى با علم و ايمان به اينكه كار انجام شده كار صحيحى بوده باز مى خواهد نكته اصلى و هدف واقعى آن کار را بداند، اينگونه سؤال در افعال خدا نيز جائز است، بلكه اين همان سؤالى است كه سرچشمه كاوشگرى و پژوهش در جهان خلقت و مسائل علمى محسوب مى شود، و از اين گونه تحقیقات چه در رابطه با عالم تكوين، و چه تشريع ياران پيامبر و امامان بسيار داشتند.[9]
لزوم برگزاری کارگاه روش تحقیق و پژوهش در کشور
شکی نیست که مراکز پژوهشی باید به مجهزترین قطب علمی کشور تبدیل شوند؛ به نحوی که بتوان در آن برنامه های علمی، پژوهشی و فرهنگی را اجرایی کرد.[10]
از یک سو احداث پژوهشگاه ها و مراکز مطالعاتی ، مایه برکات بسیاری است که موجب توسعه علمی در جامعه می شود،وجود چنین مراکزی برای دانشجویان،طلاب و دیگر محققان، موجبات رشد و توسعه علوم انسانی و اسلامی را فراهم می کند.[11]
لیکن از آن مهمتر برگزاری دوره های آموزش روش تحقیق و پژوهش و کتاب نویسی برای قشر تحصیل کرده جامعه است؛ [12]زیرا تحقق این مهم موجب می شود اگر فرد اندك آشنايى با روش تحقيق و پژوهش داشته باشد و كتابى را بنويسد، يك هماهنگى در سرتاسر كتاب مشاهده مى شود. هماهنگی در موارد مختلفى مانند عبارات و جمله بنديها، تعبيرات مختلف، كنايات و اشارات، عناوين و تيترها، طرز ورود به مطلب مورد بحث و نوع پيش بردن آن و نتيجه گيرى؛ مواردى است كه صرفاً در سایۀ بهره گیری از روش شناسی تحقیق و پژوهش برای شخص نویسنده حاصل می شود.[13]
اهمیت نهضت «ترجمه» در ارتقاء و پویایی پژوهش
در تبیین ضرورت و اهمیت ترجمه در ارتقای پژوهش در کشور باید گفت، طبيعت علم دوستى اسلام به گونه ای است که به موازات پيشرفت هاى سياسى و عقيدتى در كشورهاى مختلف جهان، دانش هاى آن كشور به محيط جامعه اسلامى راه يافت و كتب علمى ديگران، از يونان گرفته تا مصر و از هند تا ايران و روم، به زبان تازى كه زبان اسلامى بود، ترجمه شد. علماى اسلامى كه فروغ انديشه خود را از مشعل قرآن كرفته بودند، دانش هاى ديگران را مورد نقد و بررسى قرار دادند و ابتكارات و ابداعات جديد و فراوانى بر آن افزودند و[14]صبغه اسلامى آن را روشن ساختند.[15]
ترجمه آثار علمى ديگران نتيجه مستقيم تعليمات اسلام در زمينه علم بود كه براى آن، وطنى قائل نبود و به حكم «اطلبوا العلم و لو بالصين» مسلمانان را به دنبال آن مى فرستاد، هر چند در دور افتاده ترين نقاط جهان، يعنى چين، و با پرداختن هر گونه بها در اين [16]راه حتى خون قلب باشد.[17]
در این بین نهضت عظيم علمى در اوايل حكومت عباسيان و شوق و شور بزرگى كه در مسلمانان براى تحصيل كتب يونانى و ترجمۀ آن ها پيدا شد، از آن چه ويتينگون (به نقل براون از او) بيان مى كند، پيداست. وى مى گويد: فعاليت عجيب علمى مسلمين كمتر از فتوحات حيرت انگيز آن ها نبود؛ از جمله اين كه قيصر روم (بيزانس) متعجب شد وقتى كه ديد از جمل شروط صلحى كه وحشيان غالب (مقصود مسلمانان است!) به روميان تحميل كردند، حق جمع آورى و خريد نسخه هاى كتب يونانى بود و نيز تعجب كرد از اين كه يك نسخ مصور كتاب ديسقوريدس (مفردات ادويه) بهترين هديه اى بود كه او به يك امير مسلمان دوست اهدا كرد.[18]،[19]
بنابراین نشر دانش هاى ديگران در كنار دانش هاى اسلامى، مسئله مطلوب روز شد. حتى اشراف و اعيان دولت كه معمولًا شامه تيز و حساسى در اين گونه امور دارند، خط مأمون را تعقيب كردند و ارباب علم و فلسفه و منطق را گرامى داشتند و در نتيجه، مترجمان بسيارى از عراق، شام و ايران به بغداد آمدند.[20]،[21]
با این تفاسیر ترجمه کتاب‌های علمی و پژوهشی جوامع مختلف اسلامی و غیر اسلامی، امر بسیار مهم و کلیدی است؛ ترجمه، فضای آماده ای است که کار را برای تولید علوم انسانی و علوم اسلامی به ویژه بازتولید معارف اهل بیت(علیهم السلام) آسان می کند. لذا ترجمه توأم با پژوهش باید به عنوان یکی از مهمترین راهبردها در مراکز تحقیقاتی مورد توجه قرار گیرد .[22]
از سوی دیگر برای نهضت ترجمه نیز باید اهتمام ویژه قائل شد؛ لذا لازم است کتاب های ترجمه ای بر اساس ادبیات زبان هدف نگاشته شوند،هم چنین اصول ترجمه نیز رعایت شود و مسائل مطابق با طرز فکر و ادبیات فکری جامعه هدف، مورد توجه قرار گیرد.[23]
البته در این زمینه مترجم باید ضمن اشراف به هر دو زبان، محتوا را از زبان مبداء خارج کرده و لباس زبان مقصد را به آن محتوا آراسته کند؛ ترجمه باید به گونه ای فاخر باشد که کسی تصوری از ترجمه بودن مباحث متن نداشته باشد.[24]
پویایی پژوهش در گرو خلاقیت و نوآوری
ترس از مسائل تازه و نوظهور در طول تاريخ، يكى از علل اصرار اقوام گمراه بر انحرافات خود و عدم تسليم در برابر دعوت پيامبران الهى بوده است، آنها از هر چيز تازه اى وحشت داشتند، در حالى كه نه دعوت پيامبران به سوى توحيد مطلب تازه اى بود، و نه اگر چيز تازه اى باشد دليل بر بطلان آن مى شود، بلکه بايد تابع منطق بود، و تسليم حق، هر جا كه باشد و از هر كه باشد.[25]
عجب اينكه وحشت از نوآورى گاه مع الاسف دامن بعضى از پژوهشگران را نيز مى گيرد و در برابر نظرات علمى تازه علم مخالفت برمى دارند، و« إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ؛[26] این تنها یک آئین ساختگی است!» مى گويند! عجب اينكه بعضى از بزرگان هنگامى كه به ابتكارات علمى تازه دست مى يابند از ترس اينكه مبادا به خاطر نوآورى، مورد هجوم حملات برخی منتقدین قرار گیرند چند نفرى از قدما و پيشينيان هماهنگ با نظرات تازه خود را[27]پيدا میكنند! تا از موج سهمگین منتقدین در امان باشند و اين بسيار دردناك است! [28]
به هر حال اين طرز برخورد با مسائل تازه و ابتكارات جديد پژوهشی، ضايعات بزرگى براى جوامع انسانى و براى جهان علم و دانش به همراه داشته و دارد، و بايد علاقمندان دلسوز براى اصلاح آن بكوشند، و اين رسوبات جاهلى را از افكار بزدايند.[29]
اما اين سخن به آن معنى نيست كه هر مطلب تازه اى را به خاطر تازه بودنش مورد استقبال قرار دهيم، هر چند بى پايه و بى اساس باشد، كه« تازه زدگى» مانند«عشق به كهنه ها» خود بلاى بزرگى است.[30]
با این تفاسیر ما باید در پژوهش‌ها به سوی نوآوری و ایجاد فکر برویم؛ باید این نوآوری و ایجاد تفکر را به مراکز تحقیقاتی و آحاد محققان و نویسندگان آموزش داد. البته این کار در عین حال که بسیار مطلوب است و تفکر جدید میان محققان را موجب می‌شود ولی می تواند خطرناک هم باشد، اما خطری که وجود دارد این است که برخی به جای نوآوری، ضروریات را زیر سئوال می‌برند و باید مراقب بود این گونه مسائل هم رخ ندهد.[31]
زیرا بدعت به معناى «ادخال ما ليس من الدين فى الدين» يك حكم بيشتر ندارد و آن حرمت است؛ لیکن هرگونه نوآورى علمى پژوهشی ، ادبى، صنعتى، اقتصادى، نظامى، اجتماعى، پزشكى و مانند آن که در ساير علوم و فنون است، هيچ كس معتقد به حرمت اين نوع بدعت و نوآورى نیست ، زيرا پيشرفت و ترقّى علم و دانش بدون آن امكان پذير نيست. كشورهاى پيشرفته كشورهايى هستند كه همواره در اين زمينه ها نوآورى داشته، و نخبگانشان در رشته هاى مختلف داراى اختراع و اكتشاف باشند. بدين جهت هنگامى كه دانشمندان جوان ما به اكتشاف جديد و اختراع تازه اى دست مى يابند، غرق در شادى و سرور مى شويم.[32]
حتّى اگر در زمينه مسائل دينى نوآورى هايى صورت پذيرد، ولى به دين خدا و پيامبر نسبت داده نشود آن هم اشكالى ندارد.[33]زيرا آنچه نبايد تغيير كند احكام الهى و حرام وحلال خداوند است، اما تغيير عرفيات در قالب نوآورى ها و اختراعات اشكالى ندارد.[34]
آری در راستای پویایی پژوهش در علوم انسانی و علوم اسلامی می توان اینگونه گفت؛نوآورى در امور صد درصد عرفى كه هيچ ارتباطى به مسائل شرع ندارد، مانند نوآورى هاى مربوط به صنايع و اختراعات و علوم طبيعى بسیار ممدوح است و همه عقلاى جهان از هر پديده معرفتی مفيد، بدون تعصّب استقبال مى كننند، از هر قوم و ملّتى كه بوده باشد.[35]
هم چنین نوآورى هاى عرفى پيرامون موضوعات شرعى و اسلامی، بى آنكه نسبت به شرع داده شود،[36]اين نوآورى ها امر عرفى است، در كنار مسائل شرعى براى سهولت در كار يا رفع مشكلات و خطرها، و هيچ كس آن را به عنوان يك دستور خاصّ شرعى نمى شناسد و بدعت نمى داند.[37] بلکه این خلاقیت ها برای پيشرفت مقاصد و اهداف دينى در نظر گرفته مى شود، بى آنكه بگوييم جزء دين است.[38]
برنامه هاى عرفى كه در علوم انسانی و اسلامی انجام مى گيرد، موجى از آگاهى و بيدارى در همه، به خصوص نسل جوان، بر مى انگيزد و سبب حركت آنها به سوى معارف قرآنى و اسلامى و اهتمام به امور دينى مى شود و به يقين تعطيل اين رویکرد خسارت عظيمى بر مسلمين وارد مى كند.[39]
پژوهش کارآمد؛ در سایۀ اهتمام محققان به مسائل و مشکلات روز
پژوهش در مسائل روز به اين جهت ضرورت دارد كه عالم مادّه دائماً در حال تحوّل و دگرگونى است و اين تحوّل در زندگى انسان بيشتر است. از سوى ديگر، ما معتقديم كه دين اسلام يك دين جهاني و جاوداني است و براى تمام مردم و در تمام زمان هاست، و بايد پاسخگوي همة نيازهاي مردم جهان در هر نقطه كه زندگي مي كنند، و حتي در مناطق قطبي و سفرهاي فضايي و مانند آن باشد.[40] پس بايد پاسخگوى مسائل جديد آنها كه ناشى از اين تحوّلات و دگرگونى هاست، نيز باشد.[41]
خوشبختانه علمای بزرگ ما در گذشته نيز پيوسته نسبت به مسائل مستحدثه[42] حساس بودند و براي پاسخ به آنها مشورت مي كردند و در بعضي از نوشته هايشان حاصل اين تلاش ها و كوشش ها منعكس است.[43]
لذا اهمیت تدریس مسائل مستحدثه در کرسی های مطالعاتی در حوزه و دانشگاه و دیگر مراکز پژوهشی غیر قابل انکار است؛ اهتمام و جدیت در پژوهش پیرامون مسائل مستحدثه برای رفع نیازهای جامعه و نظام، جامعيت اسلام براي هر زمان و هر مكان را ثابت می کند؛ از این رو مراکز تحقیقاتی باید پاسخگوی مسائل جدید مستحدثه باشند و عدم پاسخگویی به منزله نقص و عیب تولیدات پژوهشی است.[44]
در این زمینه پیشنهاد می شود مجله ای راه اندازی شود که در آن مسائل مستحدثه و جدید در قالب موضوع شناسی و پژوهش های کاربردی تبیین شود و به تناسب موضوعات و مسائل در اختیار آحاد مردم قرار گیرد تا گفتمان سازی لازم ایجاد شود و راهكارها نشان داده شود.[45]
به عنوان نمونه مسؤولان امر پژوهش در حوزه های علمیه باید این مسأله را مورد توجه قرار دهند که استخراج مسایل فقهی، به مراتب مشکل‌تر از سایر علوم اسلامی است و چنانچه سرفصل های مورد نیاز موضوعات فقهی برای پژوهش، در اختیار طلاب قرار گیرد، بخشی از مشکلات فقهی جامعه مرتفع می شود.[46]
لذا انتظار می رود اساتید و پژوهشگران با کسب آگاهی از جدید ترین تحولات ایجاد شده در جامعه، بر بار علمی آثار پژوهشی خود بیفزایند.[47]
کارگروهی؛ ضامن ارتقا و پویایی مطالعات پژوهشی
تمام پيشرفت هاى علمى و صنعتى كه چهره دنيا را دگرگون ساخته، محصول بخشى از همكارى انسان ها و به تعبير ديگر نتيجه يك همكارى کامل در زندگى گروهى است.[48]
لذاکارگروهی از جمله راهبردهای پویایی تحقیقات و پژوهش، به شمار می آید. در این نظریه كه به كار گروهى و جمعى اهتمام ویژه داده می شود، هم به اتقان كار مى افزايد، هم از خستگى ها مى كاهد، چرا كه هر كسى گوشه اى از كار را به عهده مى گيرد و هم سبب رشد و پرورش نيروهاى مستعد مى گردد، کار جمعی، نشاطى تازه و رونقى نو به طرح های پژوهشی خواهد داد و بر تجربه همۀ نویسندگان نيز خواهد افزود به نحوی که هر چه بیشتر به پيش روند، پختگى و اتقان كار نيز افزايش خواهد يافت.[49]
بی تردید فکر یک فرد با یک گروه متفاوت است، کتاب و هر نوع تحقیقات و پژوهش اگر در قالب تفکر گروهی تالیف شود، اثر ارزشمندی تری می شود؛ تجربه اینجانب نشان می دهد تالیف گروهی کتاب اشتباه و خطای کمتری دارد و جامع تر است.[50]
حال آنکه پژوهش در گذشته چنین نبود که به روش جمعی انجام گیرد و تنها به صورت فردی کار پژوهشی صورت می‌گرفت و خوشبختانه تمام کتاب‌هایی که جامعیت دارند محصول یک پژوهش علمی در حوزه بودند که کتاب الغدیر را می‌توان از جمله آنها برشمرد.[51]
لیکن با کمال تاسف کار دسته جمعی در حوزه و دانشگاه بسیار کم دیده می‌شود و هم‌اینک افرادی همچون علامه مجلسی را در حوزه شاهد نیستیم، باید برای انجام کارهای پژوهشی، در مراکز تحقیقاتی فرهنگ سازی شود تا تمامی علاقمندان به این مهم گرایش پیدا کنند.[52]
تخصص گرایی ؛ نقشه راه پژوهش
دايره علوم به اندازه اى وسيع است كه تنها در يك علم ، ده ها و گاهى صدها رشته تخصّص وجود دارد و اگر انسان عمر نوح(علیه السلام) و مغز متفکران بزرگ را نیز داشته باشد، هرگز نمى تواند در يك صدم اين علوم متخصّص گردد.[53]لذا تعمیق در مسائل علمى نياز به تخصّص هايى دارد و آگاهى بر آن در گرو مطالعه و پژوهش ها و بررسى هاى ساليان دراز است.[54]
بايد ما اين امتياز بزرگ اسلام را فراموش نكنيم كه در تمام مباحث مربوط به اعتقادات و دیگر مسائل بدون فرمان عقل چيزى را نمى پذيرد، و همه پيروان خود را به این امر دعوت مى كند.[55]
لذا در هر عرصه ای که ريشه هاى آن مسأله براى هر فرد، قابل تحقيق و بررسى است بايد بدون استثنا همه در آن متّكى به استدلال و تحقيق باشند؛[56] به عنوان نمونه در باب مسائل مربوط به وظايف و دستورات عملى در زمينه عبادت، تجارت، اخلاق، اقتصاد، سياست و ساير حقوق فردى و اجتماعى و به عبارت ديگر در مورد «فروع دين» ، اگر كسى بتواند در آنها تخصص پيدا كند يعنى به مدارك و منابع اسلامى آشنا باشد و بتواند احكام خدا را از قرآن و سخنان پيشوايان اسلام و دلائل ديگر بفهمد، بر چنين شخصى لازم است كه خودش به تحقيق و پژوهش بپردازد.[57]
در این بین محققان باید به سمت گرایش‌های تخصصی روی آورند، مراکز پژوهشی باید با استفاده از نقشه راه موجود، برای پیشبرد برنامه‌های پژوهشی به راه خود ادامه دهند و در ترسیم دقیق این نقشه نیز باید از رهنمود مراجع تقلید و بزرگان استفاده کنند.[58]
سخن آخر:(لزوم استفاده از ظرفیت حوزه علمیه در برنامه ریزی و سیاستگذاری پژوهشی)
حجم بسیار گسترده ای از فعالیت های پژوهشی، تحقیقی و علمی به نفع اسلام، تشیع، جهان اسلام، نظام اسلامی و بشریت در حوزه های علمیه قم در حال انجام است که به دلیل اطلاع رسانی نکردن این فعالیت ها، مردم از فعالیت های عظیم علمی حوزه بی اطلاع هستند.[59]
برخلاف تصور این که شیعه در گوشه ای نشسته و فعالیت محدود می کند، بزرگان، علما و اساتید حوزه علمیه در میدان حضور دارند و مشغول فعالیت بسیار گسترده علمی، تحقیقی و پژوهشی هستند.[60]
وجود پژوهشکده ها، مراکز تخصصی و مدارس علمی متعدد و نیز تعداد بسیار زیاد همایش ها و کنگره های بین المللی، نشست های تخصصی و افتتاح شعبه های علمی تخصصی در استان های مختلف کشور نشان از حجم بسیار زیاد فعالیت ها و تولیدهای علمی در حوزه علمیه قم دارد.[61]
لذا باید تأکید کرد با توجه به قرار گرفتن پژوهشکده های مختلف حوزوی و دینی در شهر مقدس قم باید از اقیانوس بیکران حوزه علمیه بیشتر استفاده کرد و از رهنمودهای بزرگان و مراجع نیز بهره گرفت .[62]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص467.
[2] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 9 ؛ ص498.
[3] پيام قرآن ؛ ج 1 ؛ ص123.
[4] همان.
[5] تفسير نمونه ؛ ج 12 ؛ ص120.
[6] پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص367.
[7] همان.
[8] مشكات هدايت ؛ ص12.
[9] تفسير نمونه ؛ ج 13 ؛ ص385.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/6/1390.
[11] همان.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاونت پژوهش حوزه؛ مدیران و مسئولان معاونت پژوهش حوزه های علمیه؛23/10/1393.
[13] خدا را چگونه بشناسيم ؛ ص41.
[14] مناظرات تاريخى امام رضا عليه السلام با پيروان مذاهب و مكاتب ديگر ؛ ص20.
[15] همان؛ ص 21.
[16] همان.
[17] همان؛ ص 22.
[18] (سيد حسن تقوى زاده؛ «تاريخ علوم در اسلام»؛ مقالات و بررسيها؛ دفتر پنجم و ششم؛ بهار و تابستان 1350؛ ص 230 و 231).
[19] مناظرات تاريخى امام رضا عليه السلام با پيروان مذاهب و مكاتب ديگر ؛ ص25.
[20] ر.ک: جرجى زيدان؛تاريخ تمدن اسلامى؛ ج 2؛ ص 156- 187.
[21] مناظرات تاريخى امام رضا عليه السلام با پيروان مذاهب و مكاتب ديگر ؛ ص26.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون پژوهش و جمعی از مسئولان معاونت پژوهشی المصطفی؛12/10/1395.
[23] همان.
[24] همان.
[25] تفسير نمونه ؛ ج 19 ؛ ص220.
[26] سورص؛آیۀ7.
[27] تفسير نمونه ؛ ج 19 ؛ ص220.
[28] همان؛ ص 221.
[29] همان.
[30] همان.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسؤولان معاونت پژوهش حوزه های علمیه و مسؤولان دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه؛5/10/1390.
[32] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص438.
[33] همان.
[34] همان ؛ ص439.
[35] وهابيت بر سر دو راهى ؛ ص117.
[36] همان.
[37] همان؛ ص 118.
[38] همان.
[39] همان؛ ص 119.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر محترم حوزه های علمیه، معاونین پژوهش و آموزش و جمعی از فضلای حوزه؛ 24/7/1396.
[41] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص487.
[42] مسائل مستحدثه عبارت است از هر موضوع جديدى كه حكم فقهى و شرعى خاصّ خود را مى طلبد، اعمّ از اين كه در گذشته وجود نداشته يا اصل آن بوده ولى برخى از مصاديق آن جديد است. اوّلى مانند پيوند اعضا در علم پزشكى و دومى مانند سفرهاى فضايى يا سفر با هواپيما و امثال آن از جهت قصر و اتمام.( دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص487).
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر محترم حوزه های علمیه، معاونین پژوهش و آموزش و جمعی از فضلای حوزه؛ 24/7/1396.
[44] همان.
[45] همان.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسؤولان معاونت پژوهش حوزه های علمیه و مسؤولان دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه؛5/10/1390.
[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب ؛ 23/8/1389.
[48] تقيه ؛ ص34.
[49] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص744.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در هجدهمین همایش کتاب سال حوزه ؛7/11/1395.
[51] همان.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسؤولان معاونت پژوهش حوزه های علمیه و مسؤولان دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه؛5/10/1390.
[53] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص428.
[54] همان ؛ ص427.
[55] عقيده يك مسلمان ؛ ص1.
[56] همان.
[57] همان.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاونت پژوهش حوزه؛ مدیران و مسئولان معاونت پژوهش حوزه های علمیه؛23/10/1393.
[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در گردهمایی مراکز حوزوی سطح عالی ؛ 15/7/1396.
[60] همان
[61] همان.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان پژوهشکده امام صادق(علیه السلام)؛1/10/1392.
