واکاوی خطبه حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) در کوفه از منظر معظم له

كمتر نهضتى را همانند نهضت حسينى مى توان يافت كه از همان روز شكست، فاتح وپيروز باشد و از همان روز مغلوب شدن غالب گردد و از همان ساعت كه دشمن، كار مخالف خود را تمام شده مى ديد، كار خودش به پايان رسيده باشد.[1]در این میان  خطبه هايى كه اهل بیت(علیهم السلام)، به ویژه خطابه ها و افشاگرى هاى حضرت زينب عليها السلام [2] بعد از حادثه كربلا در كوفه و شام و سپس در مدينه ايراد كرد[3]نشان داد زينب کبری (عليها السلام) اين ارث را از پدر و مادر هر دو در اختيار گرفته بود كه با خطابه آتشينش در بازار كوفه و مجلس يزيد، لرزه بر اندام جنايتكاران بنى اميّه افكند و پايه هاى كاخ حكومت غاصبانه آنها را متزلزل ساخت و بذرهاى انقلاب را بر ضد اين حكومت جبار و جائر در قلوب مردم كوفه و شام پاشيد.[4]

فصاحت و بلاغت حضرت زینب (سلام الله علیها) در کوفه

«حِذْيَم بن شريك اسدى ^[5]» مى گويد: در آن روز در کوفه، به زينب دختر على عليه السلام نگريستم كه خطبه مى خواند و هرگز زنى را سخن ورتر و زبان آورتر از او نديدم. گويا (زبان على عليه السلام در كام اوست و) با زبان اميرمؤمنان على عليه السلام سخن مى گويد. به سوى مردم اشاره كرد كه «ساكت شويد!»ناگاه نفسها در سينه ها حبس شد و زنگ كاروانها از حركت ايستاد.^[6]

لذا آن هنگام كه حضرت زينب به درازه كوفه رسيد در يك سخنرانى آتشين مردم را مورد خطاب قرار داده، فرمود: «انَّما مَثَلُكمْ كَمَثَلِ الَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ... ؛ مَثَل شما مردم بى وفا و پيمان شكن كوفه، مثل آن زن احمق و أبله و نادانى [7]است كه ريسمان تابيده محكم خود را از هم گسيخته مى سازد.[8]،[9]

خطبۀ آتشین حضرت زینب (سلام الله علیها) ؛یادآوری پیشینۀ بی وفایی مردم کوفه

آن حضرت پس از حمد و ثناى الهى و درود بر محمد و خاندان پاكش چنين فرمود:[10] أَمّا بَعْدُ يا أَهْلَ الْكُوفَةِ، يا اهْلَ الْخَتْلِ وَالْغَدْرِ وَالْخَذْلِ وَالْمَكْر...؛[11] امّا بعد! اى كوفيان! اى نيرنگ بازان و پيمان شكنان و بى وفايان و مكر پيشه گان![12]».

بی تردید اگر تاريخ كوفه و كوفيان و عهدشكنى ها و نفاق افكنى ها و بى وفايى ها و سستى و ضعف آنها بيشتر مطالعه كنيم، فلسفه اين سرزنشهاى تند و شديد را در مى يابيم [13]

آن حضرت سبقۀ ننگین بی وفایی مردم کوفه را به آنها گوشرد می کند  بدین معنی که شما  هم با على عليه السلام بيعت كرديد و هم با نماينده امام حسين عليه السلام، مسلم بن عقيل، رشته پيمان را محكم كرديد؛ ولى هنگامى كه ابن زياد آمد، با چند وعده و وعيد و ايجاد رعب و وحشت، پيمان خود را شكستيد و معلوم شد كه تمام آن دعوت ها و بيعت ها و اعلان وفادارى ها جز حقّه بازى چيزى نبوده است، و اكنون هم با ديدن سر حسين بن على عليهما السلام گريه مى كنيد؛ هم مى كشيد و هم عزادارى مى كنيد![14]

اطلاق واژۀ« يا اهْلَ الْخَتْلِ وَالْغَدْرِ » به کوفیان از سوی حضرت زینب(سلام الله علیها) ؛از بى وفايى كوفيان نسبت به امام علی (علیه السلام)[15] و نیز بى وفایی به امام مجتبى عليه السلام که آن حضرت را پس از هفت ماه خلافت ^[16]، ناگزیر به صلح با معاویه کرد.^[17] هم چنین از پیمان شکنی کوفیان نسبت به امام حسین(علیه السلام) به گونه ای که امام حسین عليه السلام در آخرين لحظات عمر گرانبهايش با خداى خود چنين مناجات مى كرد که« اينان به ما نيرنگ زدند، ما را تنها گذارده، بى وفايى كردند و به كشتن ما برخاستند» حکایت دارد.[18]

ترسیم وضعیت مردم کوفه با اسلوب تشبیه در خطبۀ حضرت زینب(علیه السلام)

اين خطبه مشتمل بر مطالب نفيس و مباحث پرارزشى از علم الهى است كه در نهايت فصاحت و بلاغت و حسن اسلوب و انسجام عبارات و زيبايى بيان شده است.[19]

آن حضرت در فراز ابتدایی خطبه فرمود:«انما مثلكم كمثل التي نقضت غزلها من بعد قوه انكاثاً تتخذون ايمانكم دخلا بينكم؛مثل شما مثل آن زن احمقي است كه رشته خود را پس از تابيدن محكم، پاره پاره مي كرد. شما سوگندهاي محكم و استوار خود را براي فريب و فساد به كار مي بريد».[20]

زینب کبری(سلام الله علیها) با ترسیم وضعیت مردم کوفه با عنصرتشبيه ، نهايت فصاحت و بلاغت را بكار برده است.[21] بنابراين، حضرت زينب (سلام الله علیها) مردم كوفه را به آن زن احمق قريشي كه رشته هاي بافته شده را از هم وا مي كرد، تشبيه مي كنند كه همه اعمال نيك خود را از بين بردند.[22]                                                          

و در جای دیگر می فرماید: «أو در َوْ كَمَرْعىً عَلى دِمْنَةٍ، أَوْ كَفِضَّةٍ عَلى مَلْحُودَةٍ؛ مانند سبزه اى در كنار لجنزار و نقره اى بر سر گورهاييد.»

آن حضرت در واقع به نقاط ضعف کوفیان  در ريا كارى و ظاهر سازى اشاره می کند؛لذا مردم کوفه همچون گلهاى زيبايى كه بر مزبله روئیدند دارای  ريشه متعفن هستند.[23]در واقع زینب کبری(سلام الله علیها) مى خواهد اين نكته را به آنها بفهماند كه همان اصول حاكم بر جامعه جاهلى قبل از اسلام امروز در ميان آنان بار ديگر زنده شده است.[24]

توبیخ؛ شماتت و سرزنش مردم کوفه؛ سیاق کلی خطبۀ حضرت زینب(سلام الله علیها)

گفتنی است  توبیخ، سرزنش و شماتت مردم کوفه ماهیت اصلی  خطبه غرّاء و تكان دهنده حضرت زينب كبرى عليها السلام را تشکیل می دهد ؛ پیام رسان نهضت عاشورا،  مردم متمرّد كوفه را با شديدترين عتاب و سرزنش كه در نوع خود كم نظير يا بى نظير است رو به رو مى سازدوآنها را با شلّاق هاى توبيخ مى نوازد . [25]

در تبیین این مدّعا می توان به آن فراز ازخطبه زینب کبری (سلام الله علیها) اشاره کرد کهف فرمود :« أَلا بِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ علیکم وَفِي الْعَذابِ أَنْتُمْ خالِدُونَ. ؛ براستي که بد توشه اي براي خود پيش فرستاديد که خشم خدا بر شماست. و براى هميشه در عذاب جهنم خواهيد ماند. ». گرچه سیاق این فراز خبری است لیکن آن حضرت فایده خبر را اراده نفرمود؛زیرا آنها خود می دانند که چه کرده اند و چه عواقبی در پیش دارند بلکه هدف آن حضرت از بیان این جمله صرفاً این است که آنها را مورد سرزنش و توبيخ قرار دهد.[26]

آری آن حضرت که تا ديروز داغ شش برادر و دو فرزند و دهها نفر از بستگان و اصحاب باوفاى پدرش را ديده و اكنون به صورت اسيرى به سوى شام مى رود، بايد چنان پريشان و افسرده حال و ناتوان باشد كه حتى سخن گفتن عادى خويش را فراموش كند. امّا مى بينيم همچون شيرى مى غرّد و همچون طوفانى سهمگين مى خروشد و سيلى از ملامت و سرزنش را به سوى بى وفايان كوفه سرازير مى سازد و قلوب و عواطف را تسخير مى كند.[27]

نفی تبلیغات دروغین امویان

آن حضرت با استفاده از  جملاتی از قبیل«...قَتْلَ سَلِيلِ خاتِمِ النُّبُوَّةِ، وَمَعْدِنِ الرِّسالَةِ، وَسَيِّدِ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ...؛ كشتن فرزند خاتم پيامبران، معدن رسالت و آن كس كه سرور جوانان اهل بهشت است...» و «أَتَدْرُونَ وَيْلَكُمْ أَيَّ كَبِدٍ لُمحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله فَرَثْتُمْ؟ وَأَيَّ عَهْدٍ نَكَثْتُمْ؟ وَأَيَّ كَرِيمَةٍ لَهُ أَبْرَزْتُمْ؟وَأَيَّ حُرْمَةٍ لَهُ هَتَكْتُمْ؟...؛ واى بر شما! آيا مى دانيد چه جگرى را از محمد صلى الله عليه و آله شكافتيد؟ و چه پيمانى را گسستيد؟ و چه حرمسراى ارزشمندى از رسول خدا صلى الله عليه و آله را آشكار كرديد (پرده نشينان حريم محمّدى را بر كوچه و بازار نشان داديد؟) و چه حرمتى را از او هتك كرديد؟»و... پرده ها را كنار مى زند و تبليغات چندين ساله بنى اميه علیه اهل بیت(علیهم السلام)را خنثى مى سازد و اسلام را از خطر بزرگى كه از سوى آنان و اعوان و انصارشان تهديد مى شد، رهايى مى بخشد.^[28]

تبیین علل سستی و بی وفایی کوفیان

آن حضرت در تبیین چرایی بی هویتی کوفیان می فرماید:« هَلْ فِيكُمْ إِلَّا الصَّلِفُ وَالْعُجبُ وَالشَّنَفُ وَالْكَذِبُ وَمَلْقُ الْإِماءِ وَغَمْرُ الأَعْداءِ؛ در ميان شما جز لاف زدن، خودپسندى، دشمنى، دروغ، تملّق و چاپلوسىِ كنيزكان، و كينه توزىِ دشمنان نيست»[29]

در تحلیل این فراز از گفتار زینب(سلام الله علیها) باید گفت؛ ساختمان هر چند محكم و مجلّل باشد، در قلّه ها و دامنه هاى كوه آتشفشان، همواره در معرض ويرانى و سوختن و خاكستر شدن است. از طرف ديگر درون آدمى بدون ساختمان معقول شخصيت، پايدار نبوده و وجود انسان را به متلاشى شدن تهديد مى كند. حال غرائز را كه همانند مواد درونى كوه آتشفشان است و شخصيت را تهديد مى كند. باید مهار کرد؛با توانائى و آزادى براى بناى شخصيت، نه تنها غرايز طبيعى محكوم به حذف و نابودى نمى گردند؛ بلكه خود غرايز بهترين و ضرورى ترين مواد در ساختمان مزبور، مورد بهره بردارى قرار مى گيرند. به راستی كدام مكتب و كدامين متفكّر انسان شناس است كه بتواند حياتى بودن غريزه صيانت نفس را كه زيربناى شخصيت است، منكر شود؟^[30]حال آنکه مردم بى وفا و ضعيف الايمان كوفه با تبعیت از هوی نفس اینگونه دست از يارى امام عليه السلام برداشته، و مانع عملى شدن هدف مقدّس امام حسين عليه السلام شدند.^[31]

نفرين حضرت زينب( ع)به کوفیان

مردم كوفه از امام حسين عليه السلام براى تشكيل حكومت حق و مبارزه با غاصبان حكومت دعوت كردند؛ لیکن آن حضرت با پيمان شكنى و سستى و بى وفايى آنها روبرو شد لذا استحقاق لعن و عذاب الهی شدند؛[32]از این رو حضرت زینب (سلام الله علیها) در آن خطبه غرّاء فرمود:«فَتَعْساً تَعْساً، وَنُكْساً نُكْساً، لَقَدْ خابَ السَّعْيُ، وَتَبَّتِ الْأَيْدِي، وَخَسِرَتِ الصَّفْقَةُ، وَبُؤْتُمْ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ، وَ ضُرِبَتْ عَلَيْكُمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ؛ نابود شويد نابود! واژگون باد (پرچم تان) واژگون! تلاشهايتان تباه، دستهايتان بريده و كالايتان (در بازار اين جهان) گرفتار خسارت باد؛ شما به خشم خدا گرفتار گشته و خوارى و بيچارگى بر شما حتمى شد!».[33]

گفتنی است از بسيارى از روايات اسلامى مدح كوفه استفاده مى شود، از جمله در حديثى از امير مؤمنان على عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود: هذه مدينتنا و محلّتنا و مقرّ شيعتنا»، «اينجا شهر ما، محلّه ما و كانون شيعيان ماست».^[34] و در حديث ديگرى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم كه در باره كوفه دعا مى فرمود و عرض كرد: «اللّهمّ ارم من رماها و عاد من عاداها!»، «خداوندا آن كس كه كوفه را هدف تيرهاى خود قرار دهد هدف قرار ده و آن كس كه با آن دشمنى كند با او دشمنى كن».^[35]

لیکن باید دانست اگر چه  كوفه ذاتا مركز مقدّسى بود، و مردم شريفى از شيعيان خالص و وفادار به اهل بيت عليه السّلام با ايمان و تقوى در آن مى زيستند^[36]ولى بر اثر سيطره بنى أميه بر آن و فرستادن جاسوسان و مأموران خشن و ناپاك خويش، و دادن زمام امور به دست اين گونه افراد و بخشش بيت المال به نااهلان، فضاى كوفه را آلوده و مسموم ساختند، و بسيارى از مردم را از آيين تقوى و پاكى منحرف كردند. اگر از كوفه مدح شده به خاطر قداست ذاتى مردم آنجا است و اگر مذمّت شده به خاطر آلودگى هايى است كه بر اثر حكومت بنى أميه پيدا كرد.^[37]

سخن آخر

كسانى كه با ادبيّات عرب آشنا هستند، درمى يابند كه اين خطبه چقدر ارزشمند است.^[38]آيا با هيچ قلم و بيانى ممكن است ارزش و عظمت اين سخنان را ترسيم كرد؟ به يقين اين سخنان زبان به زبان گشت و سراسر كوفه را فرا گرفت و به بيرون آن نيز منتقل شد و تأثير خود را در داورى مردم درباره عظمت خاندان على عليه السلام و خباثت دشمنان آن گذاشت و بار ديگر بذر انقلاب را بر ضد آل اميه در همه جا پاشيد.[39]

به عقيده ما حضرت زينب عليها السلام از بازار آشفته كوفه دست گشود و پايه هاى تخت و تاج حكومت يزيد را در شام به لرزه درآورد و مقدّمه سرنگونى بنى اميّه و انقلاب ها و شورش هاى بعدى را فراهم كرد.^[40]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir