یکی از مسائل مهم در تاریخ اسلام، پیشرفت سریع اسلام در دنیا است؛بعضی از مستشرقین و محققان تاریخ می گویند اسلام با زور شمشیر پیش رفته و به این وسیله می خواهند جامعه خودشان را اغفال کنند که این پیشرفت سریع طبیعی نبوده، اجباری بوده است. در حالی که اگر تاریخ را نگاه کنیم کاملاً خلاف این را می بینیم.[1]
حقیقت آن است که اسلام از طریق تبلیغات در دنیا پیشرفت کرد نه با زور شمشیر، زیرا نمی شود دین را با شمشیر جلو برد، دین یک عقیده قلبی است و عقیده قلبی را نمی توان با شیمشیر تغییر داد.[2]
تبليغ نیز به معنی ترغيب و تشويق به چيزى يا كارى است؛[3] زیرا يك آيين پاك آسمانى حق دارد به عنوان يك ايدئولوژى نوين از «آزادى تبليغ » برخوردار گردد، و به صورت طبيعى از طريق روشن ساختن افكار عمومى گسترش يابد؛[4] در این زمینه اسلام حتی اجازه مى دهد كه اگر كسانى با اعمال خود جلو آزادى عمل مسلمانان را در نشر و تبليغ و دعوت به اسلام بگيرند آنها حق دارند متوسل به جهاد آزادى بخش شوند و راه را براى تبليغ منطقى بگشايند.[5]
اینگونه است که مساله تذكر و تبليغ پيامبر (صلی الله علیه وآله) از نخستين روز شروع شد، و تا آخرين دقيقه حيات آن حضرت ادامه داشت، و بعد از او نيز به وسيله جانشينان معصوم و علماى دين تداوم داشته و خواهد داشت اين مطلبى نسخ شدنى نيست.[6]
به هرحال نقش تبلیغ در پیشرفت اسلام غیر قابل انکار است، اسلام همیشه به این وسیله پیشرفت کرده و دنیای امروز هم دنیایی است آماده پذیرش اسلام و مخصوصا مکتب اهل بیت؛ زیرا در میان مکتب های معنوی مکتبی که جوابگو باشد اسلام است و در میان مذاهب اسلامی مذهبی که فرهنگ اش با عقل و با علم سازگار است مذهب اهل بیت است.[7]
از سوی دیگر دشمن در این زمانه با همه توان خود به تبلیغ علیه دین اسلام می‌پردازد به همین دلیل طلاب باید به فعالیت‌های تبلیغی توجه کنند.[8] به ياد دارم وقتى در نجف بودم برخى مى گفتند ما آمده ايم درس بخوانيم و حضرت را زيارت كنيم و در اين خاك پاك بمانيم. گفتم: اين افتخار نيست، حضرت نه از شما زيارت مى خواهد و نه در اين خاك پاك ماندن و مردن را، بلكه شما وقتى عالم شدى بايد به مناطقى كه تشنه روحانى اند و حتّى در تمام سال چشمشان به يك روحانى نمى افتد بروى و اهداف و برنامه هاى حضرت را تبليغ كنى![9]
اجتناب از کلی گویی؛ مهمترین ضرورت در تبلیغ دینی
گاهی در مسائل مختلف که مورد بررسی قرار می گیرد عنوان کلی موضوع مطرح می شود که در جای خود خوب است، گاهی از مرحله کلی یک پله بالاتر آمده که در این صورت موضوع کلی کوچکتر شده و بر روی عناوین ملموس و محسوس می رود و از منابع اسلامی برای این موضوعات کمک گرفته می شود.[10]
گاهی نیز از این مرحله فراتر رفته و مصادیق تعیین می شود و مسائل اسلامی به صورت مصداقی مورد توجه قرار می گیرد، حال مسأله ای که امروزه به آن احتیاج داریم هر سه مرحله است اما باید از عنوان کلی خارج شده و به مصادیق بپردازیم، در این صورت است که برنامه ها کاربردی و عملی می شود.[11]
بدیهی است در تعلیمات و روایات اسلامی مصادیق بسیاری وجود دارد که می تواند انسان را به سوی زندگی متعالی سوق دهد و در شرایط سخت و بحرانی زندگی قابل قبول شود؛ لذا باید مردم را آگاه کرد.[12]
متأسفانه در بسیاری از سخنرانی ها و بحث ها کلی گویی مطرح است،[13] تأسف آور است که برخی به جاى اينكه انگشت روى جزئيات بگذارند به كلّى گويى قناعت می کنند.[14] حال آنکه مطالبی که جنبه كلى گوئى دارد اطلاع بر آن براى همه ممكن است، نه چيزى بر معلومات انسان مى افزايد و نه رازى را فاش ميكند[15] در حالى كه همه ميدانيم آگاهى بر اين گونه مسائل نيازى به مطالعات عمیق نیست.[16]
در حالی که مسائل و مباحث باید در مسیر زندگی و به صورت کاربردی بیان شود.[17]باید با توجه بیشتر به جزئیات و پرهیز از کلی گویی برای تاثیرگذاری بیشتر تلاش شود. [18]
منبر هم از این قاعده مستثنی نیست باید مراقب باشیم کلی گویی را حذف کنیم بلکه باید مطلب و هنر با هم آمیخته باشد همچون مرحوم فلسفی، که با هنرنمایی خود در سخنرانی، مخاطبان را کاملا جذب می کرد، اینگونه است که سخنران ها می توانند نظر مخاطب را جذب نمایند.[19]
با این تفاسیر از جمله امور لازم برای تبلیغ طلاب، قناعت نكردن به كليّات و انگشت گذاشتن به روى جزئيّات است، مثلاً در بحث كسب هاى حلال و حرام باید روى جزئيّات انگشت گذاشت و امورى مانند رشوه خوارى، ربا دادن و ربا گرفتن و حتّى دخول در معامله ديگرى و ... را متذكّر شد، چرا كه درد در جزئيّات است و كليّات را اغلب مردم مى دانند.[20]
مخاطب شناسی؛ مهمترین رکن در تبلیغ دینی
پرهیز از سخنرانی های تکراری، و ضرورت مخاطب شناسی از جمله مسائلی است که طلاب باید در تبلیغ به آن حساسیت جدی داشته باشند.[21]
لذا مبلغ بايد طبيب دوّار بطبّه باشد؛ طبيب نگاه نمى كند كه در كيفش چه دارويى دارد بلكه حال مريض را در نظر مى گيرد. خطيب نيز بايد حال مخاطب را در نظر بگيرد و آنچه مناسب حال مخاطب است بگويد.[22]
از سوی دیگر باید دانست عقاید خود را نمی‌توان به مخاطب تحمیل کرد بلکه باید با ظرافت، منطق و هنر و در یک کلام فهم مخاطب؛ برای همه اقشار مردم اعم از کودک، نوجوان، بانوان، افراد تحصیلکرده و عوام در قالب برنامه‌های متنوع تبلیغ کرد.[23]
هم چنین برنامه شرعی بدون جاذبه و مخاطب شناسی مشکلی را نمی‌تواند حل کند، به ویژه اگر مخاطبان نسل جوان باشند، باید جاذبه‌ها برای نگه داری جوانان و پر کردن خلأ فکری آنها وجود داشته باشد.[24]
نباید فراموش کرد خطیب نباید مستمع را خسته کند، بلکه باید مراقب باشد درسخنرانی ها علاوه برمخاطب شناسی، باید زمان شناس باشد و مجلس را طولانی نکنید.[25]
مبلغان و ضرورت توجه به مسائل جوانان
گفتنی است جوانان بیشترین قشر شرکت کننده در مراسمات عاشورا هستند، این‌ها از یک سو بیشترین سرمایه‌های دفاعی در برابر مهاجمان علیه اسلام، مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) و نظام هستند، از سوی دیگر بیشترین تهاجمات فرهنگی دشمنان متوجه این قشر است. لذا از هر برنامه‌ای که بتواند جوانان را با آمادگی کامل در صحنه نگه داشته و از برنامه‌های رسانه‌های فاسد و مفسد محفوظ کند باید بهره گرفت؛ استفاده از ظرفیت‌های عاشورا، کربلا و قیام سیدالشهدا(علیه السلام) یکی از مهمترین راه حفظ و نجات جوانان است.[26]
آری ایام عزاداری حسینی، فرصت مناسبی است تا در عصری که آلودگی اخلاقی و انحرافات اعتقادی بسیار زیاد است برای جذب جوانان به سمت آموزه های اسلامی گام اساسی برداریم؛ به ویژه آنکه امروز جوانان، هدف بمباران دشمنان هستند.[27]آنچه در این بین باید به عنوان مهمترین رکن مورد توجه و عنایت ویژه قرار گیرد جذب حداکثری جوانان به تشکیلات مرتبط با امام حسین (علیه السلام) است.[28]
باید حضور جوانان و نوجوانان را به این مراسم گرامی داشت و آنها را تشویق کرد و اهداف قیام تاریخی عاشورا را برای آنها تبیین کرد.[29] به عنوان نمونه حرکت امام(علیه السلام) و یارانش از مدینه تا کربلا و لحظه شهادت و حرکت تاریخی خیل اسیران از کربلا به کوفه و از آن‌جا به شام و سپس به مدینه همه پیام‌هایی برای زندگی امروز ما دارد و بیش از همه نسل جوان نیاز به شنیدنش دارند که باید توسط خطبای عزیز تبیین و تشریح شود.[30]
با این تفاسیر توجّه به مسائل جوانان باید در اولویت قرار گیرد و در مجالس بيشتر آنان مخاطب قرار گیرند، و[31] برنامه های تبلیغی مخصوصاً نسبت به نسل جوان بیشتر باشد.[32]
از این رو باید روح حماسه را در جوانان زنده نگه داشت.[33] البته نباید فراموش کرد برای جذب جوانان باید از هر ابزار و با بهترین لحن ها استفاده کرد چرا که اگر نتوانیم جوانان را در مراسم امام حسین (علیه السلام) جذب کنیم دیگری آنان را جذب می کند.[34]
طبیب دوار باش!
طلاب در عرصۀ تبلیغی نباید ناامید شوند و یا از مواضع خود دست بردارند و سست شوند. بلکه وظیفه ی خودرا و آنچه را که حق است بر مبنای آیۀ قرآنی«يُجاهِدُونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛[35] آنها در راه خدا جهاد می‌کنند، و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند. » بیان کنند، لذا دیگران هر چه می خواهند بگویند بگویند. البته باید با بیان نرم و منطقی جلو رفت.[36]
مبلغین باید توجه داشته باشد که مانند رسول خد(صلی الله علیه وآله) (طبیب دوار بطبه) باشند یعنی برای هر فرد نسخه و دوای مخصوص آن را تجویز کرد نه اینکه دوایی کلی برای همه تجویز نمود. [37]
على عليه السلام در «نهج البلاغه»[38] درباره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرموده: «طَبِيبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّه؛او پزشک بیماریِ جهل و طبیب اخلاق نکوهیده و پست است و با طب خویش در سیر و گردش است ». او به همه جا مى رود، به شهرها، روستاها، كوه و دشت و بيابان تا بيماران را پيدا كند و به مداواى آنها بپردازد، او چشمه اى است كه به دنبال تشنگان مى دود، نه چشمه اى كه تشنگان او را جستجو كنند.[39]
آری پيامبر اكرم كه «طبيبٌ دَوّارٌ بِطِبّهِ» است مى داند درد ما كجاست، لذا انگشت بر دردها مى نهد و مرهم و دواى آن را نشان مى دهد.[40]
لذا مبلغان هرگز نباید در مواجهه با هجمه ها نا امید شوند. اسلام هر ساله در حال پیشرفت است و ما نه تنها نباید ناامید شویم بلکه باید همت خود را بیشتر کنیم. باید شبهات آنها را بدانیم و جواب بدهیم، احکام اسلام را تبیین کنیم و در مقام هم ایمان خود را به آن فرامین نشان دهیم[41]
تبیین اهداف قیام عاشورا؛ مهمترین مولفه در تبلیغ دینی
عاشورا و عزاداری امام حسین (علیه السلام) آثار زیادی دارد که یکی از این آثار، نمایش عظیمی از مذهب شیعه است که خود، مبلغ مهمی است.لذا مراسم عاشورا و عزاداری تنها مربوط به تاریخ گذشته نیست بلکه شعارهای آن را امروز برای مقابله با دشمن استفاده کرده و آن را تبدیل به جهاد زنده می‌کنیم و می‌گوییم جریان کربلا تاریخ سیّاری است که همیشه بوده و خواهد بود و این مایه ناراحتی دشمن می‌شود.[42]
مبلغان با روشن ساختن مردم به توطئه‌های دشمن، همه را بسیج کنند که اطراف پرچم امام حسین (علیه السلام) جمع باشند و همه توطئه‌ها نقش بر آب شود و هرسال گروه‌های تازه‌ای بپیوندند و سبب پیشرفت اسلام در دنیا شوند.[43]
برای تحقق این مهم باید علاوه بر مراسم سوگواری، اهداف امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا و وظیفه ی ما در برابر آن اهداف ذکر شود.[44] زیرا قيام و انقلاب اولياى الهى نمى تواند بدون هدف باشد. بلكه هر حركت و قيامى كه از سوى پيامبران يا امامان عليهم السلام صورت پذيرفته، اهداف مهمّى در پى داشته است. به همين دليل، قيام امام حسين عليه السلام نيز اهداف بسيار مهمّى داشته، كه مى بايست اهداف قيام آن حضرت را بدانيم، تا رمز جاودانگى و ماندگارى عاشورا معلوم شود.[45]
آنها در تاریک ترین ادوار تاریخ اسلام و زمانی که دوران حاکمیت بنی امیه بود قیام کردند و پرچم اسلام را برافراشتند و جلوی بازگشت به عصر جاهلیت را گرفتند. بنی امیة به ارزش های جاهلی وفادار بودند و عملا این را نشان می دادند. امام علیه السلام و یارانش جلوی این حرکت را گرفتند و با خون خودشان درخت پژمرده ی اسلام را آبیاری کردند.[46]
این اهداف را باید در جای جای تاریخ کربلا برجسته کرد و به مستمعین معرفی نمود. در کنار عزاداری باید علت عزاداری را هم بیان کرد.[47]
آنها که موفق به تبليغ هستند بکوشند ارزشهای امام حسين را زنده کنند.: شجاعت و مبارزه با فساد و ظلم ستيزی ...،[48]بايد همه عزيزان از اهداف امام حسين عليه السلام مطلع و آگاه شوند، بايد بدانيم آن حضرت براى احياى حق و از بين بردن باطل قيام كرد تا در اين مسير گام برداريم، هرگاه با اين هدف امام عليه السلام آشنا باشيم و در اختلاف بين نزديك ترين فرد به ما با ديگرى، بدانيم حق با فرد غريب است جانب او را خواهيم گرفت و رابطه را بر ضابطه مقدّم نخواهيم كرد.[49]
لزوم بهره گیری مبلغان دینی از متون و منابع معتبر اسلامی
نکته ی مهم این است که خطبا باید در مراسم امام حسین علیه السلام از کتاب های معتبر استفاده کنند و از مسائلی که در کتب غیر معتبر است و افسانه و خرافی است اجتناب کنند زیرا این موارد چهره ی تاریخی امام حسین علیه السلام را خدشه دار می کند.[50]
لذا سخنان مبلغان گرامی بايد برگرفته از مدارك معتبر (كتاب و سنّت) باشد و شأن و مقام امام حسين عليه السلام و شهداى والا مقام كربلا در محتواى آن مطالب به طور كامل حفظ شده و اهداف اين قيام عظيم براى عموم تبيين گردد[51]
با این تفاسیر باید در عزاداری امام حسین (علیه السلام) از مسائل خرافی پرهیز کرد.[52] لذا از روايات ضعيف و بی سند و حتّى روايات معتبرى كه درك آن براى عامّه مردم مشكل است[53] و یا از بیان حوادث ضعیف باید پرهیز کرد، البته زبان حال خوب است؛ اما باید درست بیان شود.[54]
در این میان، كتاب هاى معتبر خوبى در اين زمينه نوشته شده است از جمله: ارشاد مرحوم شيخ مفيد، لهوف سيد بن طاووس، مقتل الحسين مرحوم مقرّم، منتهى الآمال مرحوم محدّث قمى، و اخيراً كتاب خوبى به نام عاشورا؛ ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها و پیامدها كه شامل ريشه هاى تاريخى حادثه كربلا، سپس رويدادها، و سرانجام نتايج و آثار مهمّ آن به وسيله دو نفر از دانشمندان حوزه علميّه زير نظر اين جانب نگاشته شده نیز كتاب بسيار خوبى است.[55]
سخن آخر: (رسالت خطیر مبلغان در واکاوی ریشه ها و آثار قيام امام حسين (علیه السلام))
در خاتمه ،خطباء باید به چند نکته توجه داشته باشند: از جمله اینکه تنها به ذکر مصائب قناعت نکنند بلکه ریشه های حادثه ی کربلا را نیز تبیین نمایند. ریشه های افکار بنی امیه و فرزندان ابوسفیان، از قبل از اسلام و در زمان جاهلیت وجود داشت. باید آن را از زمان جاهلیت و بعد زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و بعد خلفاء و ایام عاشورا بررسی کرد. بعد باید به سراغ حادثه ی کربلا و نتائج آن در آن زمان و آینده رفت.[56]
لذا در باره عاشورا به ذکر حوادث قناعت نشود، ريشه ها و نتايج آن را هم بگوييد. معمولاً وقايع گفته می شود و به ريشه ها پرداخته نمی شود. آثار عاشورا برای جهان اسلام را هم بايد گفت.[57]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی ؛29/5/1396.
[2] همان.
[3] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص579.
[4] اسلام در يك نگاه ؛ ص100.
[5] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص166.
[6] همان ؛ ج 26 ؛ ص433.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی ؛29/5/1396.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار طلاب مدرسه علمیه باقرالعلوم استان خراسان شمالی؛30/1/1395.
[9] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص329.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛25/12/1393.
[11] همان.
[12] همان.
[13] همان.
[14] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 8 ؛ ص82.
[15] قرآن و آخرين پيامبر : تجزيه و تحليل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دريچه هاى گوناگون ؛ ص280.
[16] همان؛ ص 281.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛25/12/1393.
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد برگزاری دومین همایش پژوهشی و کاربردی هنر و تبلیغ؛1/8/1395.
[19] همان.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/10/1386.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار هیئت های مذهبی و قشر بسیج مداحان استان قم؛20/6/1396.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/10/1386.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران صدا و سیمای خراسان‌رضوی؛ 16/5/1396.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم رونمایی از محصولات فرهنگی هنری رادیو معارف؛30/7/1393.
[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار هیئت های مذهبی و قشر بسیج مداحان استان قم؛20/6/1396.
[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم رونمایی از محصولات فرهنگی هنری رادیو معارف؛30/7/1393.
[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار هیئت های مذهبی و قشر بسیج مداحان استان قم؛20/6/1396.
[29] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت فرارسیدن ماه محرم الحرام؛22/8/1391.
[30] همان.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/10/1386.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار هیئت های مذهبی و قشر بسیج مداحان استان قم؛20/6/1396.
[35] سورۀ مائده؛آیۀ54.
[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/3/1393.
[37] همان.
[38] نهج البلاغه؛ خطبه 108.
[39] لغات در تفسير نمونه ؛ ص251.
[40] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص208.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/10/1391.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛7/7/1395.
[43] همان.
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.
[45] اهداف قيام حسينى ؛ ص17.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.
[47] همان.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/11/1388.
[49] اهداف قيام حسينى ؛ ص68.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛7/7/1395.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در همایش عظیم عاشوراییان ؛24/7/1394.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/7/1395.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/10/1386.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.
[55] احكام عزادارى ؛ ص129.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛22/9/1388.
