در عصر و زمانه ای به سر می بریم که تضارب آراء و اندیشه ها در دوران اوج تکنولوژی ارتباطات، همگان را بر آن می دارد تا با تلفیق هنرمندانۀ اندیشه و رسانه، بتوانند عقاید و گزاره های معرفتی خود را در جهان ارائه کنند و از این طریق زمام امور و ابرقدرتی دنیا را بر عهده گیرند، لیکن برای تحقق این مهم علاوه بر بازتولید معارف دینی و بومی ،معرفت شناسی دقیق آموزه های فکری دیگر مناطق جهان و نیزتئوری ها و فرضیه های غیر بومی نیز مورد کنکاش و بررسی قرار گیرد، زیرا سعی و تلاش قدرت های استکباری این است که با پیوند آموزه های استکباری با برخی مفاهیم و آموزه های دینی در راستاری تحریف حقیقت علل گرایش به مذهب حرکت کنند، لذا مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) باهدف مقابله فکری و علمی با تحریفات موجود به تبیین و پاسخگویی به شبهات در این زمینه پرداخت تا با روشنگری و ابطال فرضیه های مادی گرایان در علل گرایش به مذهب،حقیقت فطری گرایش به مذهب در جوامع بشری بیش از پیش آشکار گردد.که در آن صورت می توان مدعی گردید بازتولید معارف اسلامی و مقابله عالمانه با اندیشه های جوامع مارکسیستی و لیبرالیستی، ما را به هدف مطلوب و نهایی رهنمون خواهد کرد.
اینچنین است که نویسندۀ فرهیختۀ کتاب پیدایش مذاهب با هدف باز شناسی و بازتولید معارف اسلامی و تبیین علل چرایی گرایش به مذهب و نیز تشریح تأثیر دین در حیات انسانی، در صدد برآمده است تا با رصد دقیق اقوال و افکار «جامعه شناسان»، «روانشناسان»، «فلاسفه»، «مورخان» و حتى«دانشمندان اقتصادى»، عوامل انگیزه و گرایش به مذهب و دین را مورد واکاوی دقیق قرار دهد که در ده فصل به زیور طبع آراسته شده که عبارتند از:
١-عوامل اقتصادى استعمارى. ٢-عوامل اقتصادى ضد استعمارى. ٣-نيازهاى اخلاقى و اجتماعى. ٤-جهل و بى اطلاعى از اسرار طبيعت. ٥-ترس از عوامل وحشتناك طبيعى. ٦-عوامل جنسى. ٧-عقيده به وجود روح. ٨-اعتقاد به بخت و شانس. ٩-فطرت انسانى و كشش درونى و ذاتى او (درك عاطفى). ١٠-مطالعه اسرار هستى و نظام آفرينش (درك عقلى).
بدیهی است مولّف آن اثر ارزشمنددر راستای تجمیع و تبویب فرضیه های موجود در جهان، در تبیین مهمترین عوامل گرایش به مذهب و دین، جنبه های اقتصادی، سیاسی،اجتماعی،فکری،فلسفی،علمی،خرافی و روانی را مورد نظر قرار داده است که هر کدام از گزاره های مذکور در کتاب پیدایش مذاهب به تفصیل مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
گفتنی است مولف دانشمند این اثر، در فرازهای ابتدایی کتاب، با استناد به اقوال جامعه شناسان و مورخان مبنی بر وجود سبقۀ تاریخی دین گرایی به قدمت تاریخ بشر و در میان عموم جوامع بشری، ظرفیت های بی بدیل گرایش به دین و مذهب حتی در میان جوامع مارکسیستی را ، علیرغم مخالفت های دین ستیزانۀ دولت های کمونیستی، مورد توجه قرار می دهد.
١. فرضیه عوامل اقتصادی(دین افیون توده ها!)
معظم له در تبیین یکی از فرضیه های رایج در علل گرایش به دین و مذهب، دیدگاه قائلان به فرضیه عوامل استعمار اقتصادی مورد اشاره قرار داده است .
طرفداران این عقیده بر آنند که طبقه استعمار کننده عامدانه مذهب را پدید آورده است تا دین به عنوان مخدر عمل نماید و از این طریق مقاومت توده های استعمار شده درهم شکند.
در این میان گرایش های مارکسیستی و تمرکز بر مقولۀ تولیدونظریۀ « اقتصاد سرچشمه اصلى همه مسائل اجتماعى» ، به نحوی است که سیاست، فرهنگ، علم، فلسفه و حتی مذهب را صرفاً به عنوان ابزاری برای ارتقای تولید می نگردند و با طرح رهبانیت مذموم و دنیا گریز، مذهب را افیون توده ها می نامند و از آن به عنوان مُسکِّن و التیام بخش شکست ها و رکود و عقب ماندگی بهره می جویند.
مولف آن اثر فاخر با نقد مبسوط این نوع نگرش مارکسیستی ، از طریق بهره گیری تفصیلی از آیات و روایت، در راستای روشنگری نسبت به مبانی الحادی مارکسیسم حرکت کرده است و در نهایت بر این نکته تأکید می ورزد که بر خلاف صاحبان ایده مارکسیتی و مادی گرایان که غالباً جبرى اند و سرنوشت تحمیلی را برای بشر متصور می شوند، لیکن« سرنوشت ملتها و پيروزى و شكست آنها معلول قضا و قدر جبرى نيست، بلكه معلول مجاهدتها و يا سستى و تنبلى، خود آنهاست».
نویسنده آن اثر فاخر در ادامه از ماديگرى به عنوان پايه فلسفه و مكتب مارکسیسم و از تأثیر پذیری همه مولفه های جامعه صرفاً از سیستم اقتصادی، به عنوان مهمترین مولّفه این مکتب فکری در گرایش به جبرگرایی یاد می کند.
١.١ دین گرایی در پرتو رهبانیت؟!
برخی اندیشمندان غربی رهبانیت و دنیا گریزی را به عنوان علل گرایش به مذهب معرفی کرده اند لذا مولف این اثر در آغاز با تبیین چیستی رهبانیت،واکاوی خواستگاه فکری آن،تبیین انگیزه های این پدیدۀ اجتماعی،تشریح پیامدها و مخاطرات رهبانیت و در نهایت چگونگی مبارزه اسلام با این اندیشۀ فکری نادرست به این مسأله راهبردی رهنمون شده است که اصولاً مسألهاى به نام رهبانيت نه در اسلام وجود دارد و نه در مسيحيت اصلى وجود داشته است، و وجود آن در مسيحيت تحريف يافته، دليل بر استعمارى بودن اين نوع مذهب آميخته با خرافه است و به طور كلى نمىتواند مقياسى براى ارزيابى انگيزه مذاهب، گردد.
تبیین دقیق نسبت قضا و قدر و جبر و تحمیل از جمله نکات مهم و کلیدی این فراز از کتاب است که مخاطب را با نگاه مترقی اسلام اصیل به این گونه مسائل بیش از پیش آشنا می سازد.
٢.١ حقیقت زهد در آموزه های اسلامی
نویسندۀ کتاب پیدایش مذاهب، رهبانیت مذموم و بی اعتنا به زندگی در حیات انسانی که به وفور در آموزه های غربی به ویژه مسیحیت به چشم می آید مورد نقد و بررسی قرار داده است و با بهره گیری از قرآن و حدیث مفهوم دقیق زهد سازنده را که به معنای « عدم وابستگى و عدم حكومت و اسارت در چنگال ماده است» مورد توجه قرار داده است.
لذا پیوند زهد با نفی تجمل گرایی و تبیین تأثیر شگرف زهد و وارستگی پیشوایان بر محرومان جامعه و ضرورت زهدگرایی در میان مسئولان برای « اجراى حق و عدالت و انجام وظايف و مسئوليتهاى اجتماعى » ، مفهوم واقعی زهد و تفاوت های آشکار میان زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی را بیش از پیش هویدا کرده است.
٣.١ صبرو شکیبایی عامل گرایش به مذاهب!
تحریف معنوی مفاهیم مذهبی از جمله راهبردهایی است که منحرفان برای علل گرایش مردم به مذهب مود استفاده قرار داده اند، لذا تغییر مفهوم صبر به معنای ظلم پذیری از جمله انحرافات آشکار در مفهوم شناسی صبرو شکیبایی به شمار می رود؛ زیرا صبر يك مفهوم به تمام معنا سازنده در مسائل اجتماعى، تربيتى، معنوى و مادى دارد و نقطه مقابل تخدير و تسليم است، و به انسان نيرو مىبخشد و او را از مردم بىنياز مىكند.
٤.١ تقیه راهبردی کارآمد برای استکبار ستیزی یا تخدیری برای دین گرایی؟!
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله) در ادامه با نفی تقیه به عنوان عامل گرایش به مذهب، این نوع نگرش را در ادامه فرضیۀ تخدیری دانستن دین بر می شمردکه تبعات پذیرش این نظریۀ نادرست به بهای پذیرش اسلام سکولار تمام خواهد شد.
ایشان آثار مثبت و سازندۀ اصل تقیه را به عنوان سپر دفاعی، تقویت مبارزه علیه استکبار، جلوگیری از نابودی نیروی انسانی و حفظ وحدت و جلوگیری از تفرقه تحت زعامت رهبری و پیشوای مکتوب مورد توجه قرار می دهد.
چیستی تقيه،تقیه در منابع مذهبى (قرآن و سنت)، فلسفه تقیه، تبیین تقيه در مكتب هاى مختلف اجتماعى و سياسى،اقسام و اشكال تقيه و احکام تقیه(تقيه واجب و حرام و ...)، ساختار اصلی این بخش را تشکیل می دهد.
٥.١ مسألۀ دعا
مولف دانشمند در این بخش از کتاب با بهره گیری از منابع اسلامی به اشکالات سه گانۀ جامعه شناسان غربی و تشکیک آنان در مقولۀ دعا پاسخ گفته است هم چنین اهمیت و جایگاه بی بدیل دعا، مفهوم آن ، شرایط اجابت دعا و حکمت و فلسفۀ دعا را مورد بازخوانی و بازشناسی دقیق قرار داده است.
٦.١ مسألۀ انتظار
انتظار برای قیام یک مصلح جهانی به امید مبارزه منجی موعود با نابسامانی ها، تبعیض ها و بی عدالتی ها مستمسکی برای اندیشمندان غربی فراهم کرده است تا با تحریف مفهوم انتظار به مفهوم مسئولیت گریزی اجتماعی در وهلۀ نخست این مقولۀ دینی را به عنوان مخدر برای جوامع مذهبی و نیزبرای مقابله با جنبش های ضد استعماری به کار گیرند.
لذا نویسندۀ این اثر در راستای پاسخگویی به این تحریف آشکار دین ستیزان، تشابه ذاتی بین مسأله انتظار و جهاد و مبارزه با دشمن را یادآور شد، که در این بین تبیین اهمیت انتظار در روایات، بیان مفهوم انتظار، انتظار انقلاب محور و تحول خواه و تلفیق آن با مفهوم انقلاب جهانی ، زمینه سازی برای ظهور حضرت حجت(عج) و ارائۀ راهکارهای دقیق در تحقق این مهم، خبط آشکار منحرفان غربی را در این مسأله به خوبی نمایان کرده است.
٧.١ حقیقت قناعت و توکل در اندیشه دین ستیزان؛به نام دین گرایی به کام ظلم پذیری
صاحب کتاب پیدایش مذاهب در بررسی مفهوم قناعت و توکل و نیز تبیین حکمت و فلسفه این دو گزاره مهم اسلامی، به مفاهیمی از قبیل نفی وابستگی، خداگرایی، پایداری،حریت و آزادگی، ذلت ناپذیری،بی نیازی روحی و اعتماد به نفس منتج می شود که به عینه نوید بخش ابطال گزاره های انحرافی برخی متفکران غربی در این مقوله به شمار می آید.
٨.١ نفی رضایت به وضع موجود و تقبیح تسلیم در برابر استکبار
صاحبان نظریه«دین افیون توده ها است» با تحریف مفهوم رضا و تسلیم به رضایت و تسلیم در برابر رویکرد ظالمانۀ قدرت های استکباری در جهان معاصر ، گونه شناسی دیگری از دین تخدیری را به نمایش گذاشته اند، لذا نویسندۀ این اثر با بهره گیری از معارف غنی اسلامی این نوع نگرش مادی گرایان را مورد نقد قرار داده و بر اجرای دستورها و قوانین اسلامی، تسلیم در برابر اجرای حق و عدالت، ایستادگی در برابر مصائب و مشکلات به عنوان مهمترین شاخصه های رضا و تسلیم مورد تأکید قرار داده است.
هم چنین در فرازهای پایانی بخش اول کتاب «پیدایش مذاهب»، دیدگاه اندیشمندان غربی در تخدیر انگاری سوگواری به ویژه گریه مورد نقد مولّف گرانقدر قرار گرفته است و نادیده انگاری نقش سوگواری در برانگیختن احساسات و عواطف عمومی بر ضد دستگاه ظلم و جور در میان دین ستیزان مورد تقبیح نویسنده محترم قرار گرفته است.
شفاعت گرایی به جای تلاش و کوشش در انجام رسالت ها و مسئولیت ها نیز از جمله نظریه های عجیب و دور از ذهن اندیشمندان غربی در تبیین عوامل گرایش به مذهب به شمار می آید.
از این رو در ادامه مولّف اثر با تبیین مفهوم واقعى شفاعت، مدارك شفاعت،شرايط شفاعت،فلسفه شفاعت،بررسى و پاسخ اشكالات، دیدگاه مادی گرایان در تخدیر و خاموش ساختن تلاش و کوشش را نفی کرده است ، هم چنین دیدگاه های افراطیون مذهبی هم چون وهابیت و تکفیری ها در شرک دانستن شفاعت به شدت در این اثر رد شده است ، معظم له در تبیین این امر می نویسد؛« اگر كسى كار خدا را از غير خدا بخواهد و او را مستقل در انجام آن بداند مشرك است، ولى اگر از او شفاعتى بخواهد كه كار خود او است و خدا به او داده، هيچ اثرى از شرك در آن نيست، بلكه عين ايمان و توحيد است».
٢. فرضیه ضد استعماری
مولّف ارجمند کتاب «پیدایش مذاهب» با رد این ایده برخی اندیشمندان غربی که نیازهای ترقی خواهانه ملت را به عنوان عامل پیدایش مذهب بر شمردند، می نویسد:« مسأله مهم اين است كه بايد «اثر» و «انگيزه» را از هم تفكيك كنيم، هميشه آثار يك پديده نمىتواند دليل بر وجود آن بوده باشد، به خصوص اگر روى قسمت خاص و معينى از فوايد آن انگشت بگذاريم».
«بلکه مذهب يك ريشه فطرى و نهادى و يك دليل منطقى روشن در جهان هستى و در جزء جزء موجودات اين عالم و چگونگى ساختمان آنها دارد». لذا این يك «اثر» است نه «انگيزه» و تمام اشتباه طرفداران اين فرضيه در همين قسمت نهفته شده است.
٣. فرضيه نيازهاى اخلاقى و اجتماعى
مولف با رد قائلان این فرضیه آن را تحریف شده و تخدیری بر می شمرد و نیز انحصار طلبی قائلان این نظریه بدین نحو که آنها« قبل از هر چيز وفادارى خود را به يك اصل بدون دليل اعلام كرده و كوشيدهاند كه پيدايش مذهب را در پرتو آن توجيه كنند!»، هم چنین خبط جابجایی اثر و انگیزه در این فرضیه، ابطال آن را به عینه اثبات می سازد.
٤. فرضیه ترس
در نگاه بسیاری از جامعه شناسان و اندیشمندان غربی هم چون ویل دورانت، لوکرتیوس، راسل و انیشتین، ترس به عنوان عامل پیدایش زمینه مذهبی معرفی شده است.
حال آنکه در دیدگاه مولّف ، بهره گیری از فرضیه ها به یک سلسله تصورات که از دایره شرح ادعا فراتر نمی رود و نیز القاء عدم وجود منشأ مافوق طبیعی برای مذهب، خرافه گرایی، آثار بی بدیل دین و مذهب در غلبه بر ترس،جابجایی اثر و انگیزه، لزوم تفکیک میان مذاهب ساختگی و مذاهب اصیل و تفاوت ترس های موهوم و ترس و خوف از خدا و حصول مقام خائفین...مبطل قول قائلان به فرضیه ترس به عنوان عامل پیدایش مذهب خواهدبود.
٥. فرضیه جهل
برخی اندیشمندان غربی هم چون ویل دورانت، کینگ...جهل بشری را عامل گرایش به مذهب معرفی کرده اند که این نوع نگرش ناصواب منبعث از شعار تضاد علم و مذهب است.
حال آنکه نگارنده، تضاد آشکار این فرضیه با اساسی ترین اصل توحید «برهان نظم»و نیز تسبیح موجودات در پهنۀ آفرینش را به عنوان مهمترین دلیل در رد این فرضیۀ موهوم مورد توجه قرار داده است.
٦. فرضیه جنسی
فروید از جمله مهمترین قائلان به نقش آفرینی بی بدیل میل جنسی در گرایش به مذهب به شمار می آید، لذا نگارنده کتاب با دلایل بسیار متقن از قبیل، افق دید محدود و یک بعدی، فقدان ادله کافی،نارسایی های آماری و مشاهدات عینی فروید در این زمینه، غفلت از سهم ادراکات....ضعف و بطلان این فرضیه را روشن می سازد.
٧. فرضیه روحیون
جامعه شناسان مادی گرا هم چون ساموئل کینگ بر این باورند که انسان های ابتدایی ،پس از مقایسه حالات مختلف مرگ و حیات، بیداری و خواب به وجود روح پی برده و آن را تعمیم داده و به بت پرستی به شکل وسیع رسیدند.
در این اثر با ذکر دلایلی از قبیل فقدان دلیل منطقی،محدودیت دامنۀ بحث، تبیین مسألۀ روح در اسلام، عدم انطباق این فرضیه با مبانی ادیان توحیدی به ویژه اسلام ،بطلان آشکار این نظریه به منصۀ ظهور می رسد.
٨. فرضیه تقدیر و بخت
برخی جامعه شناسان غربی، گرایش به مذهب را معلول جلوگیری از بداقبالی و تلاش برای تأمین خوشبختی بر شمردند.
لذا مولّف این اثر با تبیین منشأ پیدایش عقیده به بخت و شانس نشان می دهد این نوع نگاه در نهایت به مسئولیت گریزی، تنبلی و تن پروری می انجامد.
هم چنین نگاه خرافی مبنی بر تغییر ناپذیری در اقبال و شانس و محدود بودن این فرضیه و عدم اتکاء ادیان توحیدی به ویژه اسلام به مسألۀ بخت و طالع...بطلان آشکار این فرضیه موهن را آشکار می سازد.
١٠و٩. فرضیه درک عاطفی و درک عقلی
در فرازهای پایانی این اثر گرانسگ، از سوی نگارنده، این پرسش مطرح می شود که آیا قطع نظر از نيازها به خصوص نيازهاى مادىواقعيتى به نام مذهب وجود دارد كه از طريق «خرد» و «احساسات و درك غريزى» به آن دسترسى يابيم؟.
از این جهت نویسنده کتاب «پیدایش مذاهب» در بخش پایانی ، بر خلاف رویکرد اندیشمندان غربی که وجود ذهنی برای دین متصور شدند و در پی شناسایی عوامل گرایش دین بودند ، با طرح این پرسش ، مذهب را به عنوان یک واقعیت خارجی و عینی مطرح کرده است.
از نگاه مولف تلفیق خرد(درک عقلی) و احساسات درونی(درک عاطفی)،حس دینی را پدید می آوردکه از اصالت و استقلال مطلق برخوردار است.
لذا تبیین مذهب و درک عقلی با مولفه هایی از قبیل نظم و هدف در انسان های نخستین، رابطه نظام و علم، نظام جهان نزد انسان های نخستین قابل تحلیل و بررسی است.
گفتنی است تألیف این اثر برجسته توسط حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی و با همکاری و به تنظیم حجج اسلام، مسعود مکارم و محمدرضا حامدی ، در یک جلد و در ٢٩٦صفحه، در قطع وزیری توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به زیور طبع آراسته شده و در سال ۱۳٨٧برای اولین بار منتشر شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
