در اينكه «ليلة القدر»در ماه رمضان است ترديدى نيست، چرا كه جمع ميان آيات قرآن همين معنى را اقتضا مى كند، از يك سو مى گويد: قرآن در ماه رمضان نازل شده[1] و از سوى ديگر مى فرمايد: در شب قدر نازل گرديده است.[2]
معرفت شناسی مفهوم «لیله القدر»
گفتنی است شب قدر به اين جهت «قدر» ناميده شده كه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مى شود، شاهد اين معنى سوره دخان است كه مى فرمايد: «إنا أنزلناه في ليلة مباركة إنا كنا منذرين فيها يفرق كل أمر حكيم؛ ما اين كتاب مبين را در شبى پر بركت نازل كرديم، و ما همواره انذار كننده بوده ايم، در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم و تعيين مى گردد».[3] ،[4]
اين بيان هماهنگ با روايات متعددى است كه مى گويد: «در آن شب، مقدرات يك سال انسانها تعيين مى گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور ديگر، در آن ليله مباركه تفريق و تبيين مى شود».[5]
بعضى نيز گفته اند آن شب را از اين جهت شب قدر ناميده اند كه داراى قدر و شرافت عظيمى است (نظير آنچه در آيه 74 سوره حج آمده است:« ما قدروا الله حق قدره؛ آنها قدر خداوند را نشناختند».[6]
گاه نيز گفتهاند به خاطر آن است كه قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسيله فرشته صاحب قدر نازل گرديد.[7] يا اينكه شبى است كه مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.[8]
يا اينكه كسى كه آن شب را احيا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مى شود.[9]
هم چنین گفته شده است در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل مى شوند كه عرصه زمين بر آنها تنگ مى شود، چون تقدير به معنى تنگ گرفتن نيز آمده است مانند« و من قدر عليه رزقه»[10].،[11]
جمع ميان تمام اين تفسيرها در مفهوم گسترده «ليلة القدر» كاملاً ممكن است هر چند تفسير اول از همه مناسبتر و معروفتر است.[12]
شب قدر كدام شب است؟
ولى در اينكه شب قدر كدام شب از شبهاى ماه رمضان است؟ گفتگو بسيار است، و در اين زمينه تفسيرهاى زيادى شده، از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بيست و يكم، شب بيست و سوم، شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم.[13]
ولى مشهور و معروف در روايات اين است كه در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، لذا در روايتى مى خوانيم كه در دهه آخر ماه مبارك پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله تمام شبها را احيا مى داشت و مشغول عبادت بود.[14]
در روايتى از امام صادق علیه السلام آمده است كه« شب قدر شب بيست و يكم يا بيست و سوم است»، حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كداميك از اين دو شب است و گفت؛ اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كداميك را انتخاب نمايم؟! امام علیه السلام تعيين نفرمود، و افزود، «ما ايسر ليلتين فيما تطلب؛ چه آسان است دو شب براى آنچه مى خواهى»![15] ولى در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت علیه السلام رسيده است بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده، در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى «شب بيست و هفتم» دور مى زند.[16]
هم چنین در روايتى دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده كه فرمود: «التقدير فى ليلة القدر تسعة عشر، و الإبرام فى ليلة احدى و عشرين و الامضاء فى ليلة ثلاث و عشرين؛تقدير مقدرات در شب نوزدهم، و تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضاء در شب بيست و سوم است[17] و به اين ترتيب بين روايات جمع مى شود».[18]ولى به هر حال هاله اى از ابهام شب قدر را فرا گرفته است.[19]
فلسفۀ اهمیت و فضیلت شب قدر
ظاهر اين است كه بهتر بودن اين شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است، و روايات فضيلت ليلة القدر و فضيلت عبادت آن كه در كتب شيعه و اهل سنت فراوان است اين معنى را كاملا تاييد مى كند.[20]
علاوه بر اين، نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن، سبب مى شود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.[21]
در حديثى از امام صادق علیه السلام آمده است كه به« على بن ابى حمزه ثمالى» فرمود: «فضيلت شب قدر را در شب بيست و يكم و بيست و سوم بطلب، و در هر كدام از اين دو يكصد ركعت نماز بجاى آور، و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احيا بدار و در آن شب غسل كن».«ابو حمزه» مى گويد: عرض كردم: «اگر نتوانم ايستاده اينهمه نماز بخوانم؟فرمود: نشسته بخوان، عرض كردم: اگر نتوانم؟ فرمود: در بستر بخوان، و مانعى ندارد در آغاز شب خواب مختصرى بكنى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شياطين در غل و زنجيرند، و اعمال مؤمنين مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان»؟![22]،[23]
چرا شب قدر مخفى است؟
بسيارى معتقدند مخفى بودن شب قدر در ميان شب هاى سال، يا در ميان شب هاى[24]ماه مبارك رمضان براى اين است كه مردم به همه اين شبها اهميت دهند، همانگونه كه خداوند رضاى خود را در ميان انواع طاعات پنهان كرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و غضبش را در ميان معاصى پنهان كرده تا از همه بپرهيزند، دوستانش را در ميان مردم مخفى كرده تا همه را احترام كنند، اجابت را در ميان دعاها پنهان كرده تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در ميان اسمائش مخفى ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند.[25]
از این رو باید دانست معصومين عليهم السلام شب قدر را به طور دقيق، تعيين نكرده اند و آن را مردد در ميان سه شب (نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم) ذكر فرموده اند، تا مؤمنان با انجام اعمال شبهاى قدر، در هر سه شب و به دست آوردن حال خوش معنوى و كسب فيض در اين شبها، به آمادگى كامل، جهت دريافت عنايات ويژه الهى دست يابند.[26]
هرچند علما، با توجه به روايات، شب هاى بيست و يكم و بيست و سوم را به شب قدر بودن، نزديکتر مى دانند.[27] ،[28]
شب بيست و سوم رمضان؛ برتر از دو شب دیگر
اين شب، از دو شب قبل برتر است و از احاديث متعددى استفاده مى شود كه شب قدر همين شب است. در روايتى از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه مردى به نام «جهنى» در ماه رمضان خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و به آن حضرت عرض كرد: من در بيرون مدينه به سر مى برم و شتر و گوسفند دارم كه نمى توانم همه شب در مدينه حاضر شوم. دوست دارم شبى را به من معرفى كنى تا آن شب را به مدينه بيايم و در نماز و عبادت حاضر باشم. حضرت او را به نزد خود فراخواند و به طور درگوشى آن شب را معرفى كرد.[29]
همچنين در روايت ديگرى نقل شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در شب بيست و سوم ماه رمضان به سر و روى خانواده اش آب مى پاشيد تا به خواب نروند (و از فضيلت اين شب بهره بگيرند).[30] ،[31]
روايات متعدد ديگرى نيز داريم كه مىگويد: شب قدر، شب بيست و سوم است.[32]
مرحوم «علامه مجلسى» نيز در «زاد المعاد» مى گويد: اكثر احاديث معتبر دلالت دارد كه شب بيست و سوم، شب قدر است. [33]،[34]
مناسک عبادی شب بیست و سوم
فضیلت تلاوت سورۀ عنکبوت و روم در شب بیست و سوم
گفتنی است اهمیت شب قدر بیشتر از هزاران ماه است، یکی از اعمال شب قدر خواندن دو سوره عنکبوت و روم است، [35]مخصوصا درباره تلاوت سوره عنكبوت و روم در شب بيست و سوم ماه رمضان، فضيلت فوق العادهاى وارد شده است تا آنجا كه در حديثى امام صادق عليه السلام فرمود: «هر كه سوره هاى عنكبوت و روم را در شب بيست و سوم ماه رمضان تلاوت كند، به خدا سوگند اهل بهشت است و من هيچكس را از اين موضوع استثنا نمى كنم و نمى ترسم كه خداوند در اين سوگند قاطع من گناهى بر من بنويسد و مسلما اين دو سوره در پيشگاه خدا بسيار ارج دارد».[36]،[37]
بىشك محتواى پربار اين دو سوره و درس هاى مهم توحيدى آن و برنامه هاى سازنده عملى كه در آن ارائه شده، كافى است هر انسانى را كه اهل انديشه و الهام و عمل باشد، به بهشت جاويدان سوق دهد.[38]
لذا مطالب مربوط به توحید و توبه به سوی خدا در سراسر این دو سوره وجود دارد، اگر برنامه های این دو سوره را در زندگی پیاده کنیم، برای عمر ما کافی است.[39]
بلكه شايد اگر تنها از نخستين آيه سوره عنكبوت الهام بگيريم، مشمول سوگند امام صادق عليه السلام شويم، همان آيهاى كه موضوع امتحان عمومى انسانها را مطرح كرده و مى گويد: همه بدون استثنا در بوته آزمايش قرار مى گيرند تا سيه روى شوند آنانكه غش دارند.[40]
حال با این اوصاف چگونه ممكن است انسان اين آزمون عظيم را كاملا باور داشته باشد و خود را براى آن آماده نسازد و اهل تقوا نگردد؟[41]
بديهى است كسى كه محتواى سوره روم را كه سراسر درس توحيد خدا و دادگاه بزرگ قيامت است، در روح و جان خود جاى دهد و مراقبت پروردگار را در هر لحظه در خود ببيند و روز جزا و محكمه عدل الهى را مسلم بداند، تقواى الهى چنان قلبش را پر مى كند كه شايسته چنين پاداشى بزرگ است.[42]
هم چنین خواندن هزار مرتبه سوره «إنا أنزلناه».[43]،[44] و خواندن سوره «حم دخان»از جمله اعمال این شب مهم و با عظمت است.[45] هم چنین باید اين دعا را بخوانند:اللهم امدد لى فى عمرى، واوسع لى فى رزقى، واصح لى جسمى، خدايا دراز كن عمرم را و فراخ كن روزيم را و سالم گردان تنم را....[46]
خواندن ادعیه مخصوص شب بیست وسوم رمضان
در ادامه مومنین باید اين دعا را كه مخصوص شب بيست و سوم است بخوانند: «يا رب ليلة القدر وجاعلها خيرا من الف شهر، ورب الليل والنهار،اى پروردگار شب قدر و قرار دهنده آن بهتر از هزار ماه و پروردگار شب و روز...»[47]،[48]
اين دعا نیز از امام صادق عليه السلام نقل شده است، که در شب بیست و سوم خوانده شود: «اللهم اجعل فيما تقضى وفيما تقدر منالأمرالمحتوم، وفيما تفرق؛خدايا قرار ده در آنچه حكم كرده و مقدر فرموده اى از فرمان حتمى خود و در آنچه جدا كنى...»[49]،[50]
امام حسن عليه السلام به این دعا در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان اشاره نمود است: «يا باطنا فى ظهوره، ويا ظاهرا فى بطونه، ويا باطنا ليس يخفى؛اى كه نهان است در عين آشكاريش و اى كه آشكار است در عين نهانيش و اى نهانى كه درخفا نيستى ...»[51]،[52]
با توجه به اهميت شب بيست و سوم، غسل، احيا و زيارت امام حسين عليه السلام در اين شب، فضيلت بسيار دارد و همچنين خواندن صد ركعت نماز كه مشترك ميان همه شبهاى قدر است.[53]
کیفیت نماز صدرکعتی در شب قدر
«شيخ طوسى» در «تهذيب»، از ابوبصير روايت كرده است كه امام صادق عليه السلام فرمود: در آن شبى كه اميد مى رود شب قدر باشد صد ركعت نماز بخوان؛ در هر ركعت (پس از حمد) ده مرتبه سوره قل هو الله را بخوان. ابوبصير عرض كرد: اگر نتوانستم ايستاده بخوانم، چه كنم؟ فرمود: نشسته بجا آور! گفتم: اگر نتوانم نشسته بخوانم؟ فرمود: در همان حال كه در بستر خود دراز كشيده اى، بجا آور.[54]،[55]
مرحوم «علامه مجلسى» نیز در «زاد المعاد» فرموده است: در شب قدر هر مقدار كه ممكن باشد، قرآن بخوانید، و از دعاهاى «صحيفه كامله سجاديه» نيز استفاده كنید؛ مخصوصاً دعاى مكارم الاخلاق و دعاى توبه.[56]
زيارت امام حسین علیه السلام در شبهاى قدر
در فضيلت زيارت امام حسين عليه السلام در ماه مبارك رمضان به نحو عام و در شب اول و نيمه ماه و آخر آن و شب هاى قدر به خصوص، روايات بسيارى نقل شده، از جمله از امام محمد تقى عليه السلام نقل شده است كه: «هر كس در شب بيست و سوم ماه رمضان كه اميد شب قدر بودن آن مى رود، به زيارت امام حسين عليه السلام برود ارواح 24 هزار پيامبر كه از خداوند رخصت زيارت امام حسين عليه السلام را در آن شب مى طلبند، با او مصافحه مى كنند».[57]،[58]
گفتگوی علمی در شب قدر برتر از همۀ عبادات
در روايات درباره غسل و احيا و تلاش در عبادت در شب بیست و یکم و شب بيست و سوم رمضان تأكيد شده و آمده است كه شب قدر در ميان يكى از اين دو شب است،[59] و در چند روايت وقتى كه از معصوم عليه السلام خواستند تا معين كنند كه شب قدر، در ميان كدام يك از اين دو شب است، معين نكردند.[60]
جالب اين كه «مرحوم صدوق» در «امالى» مى گويد: «من دين الإمامية ... من احيى هاتين الليلتين بمذاكرة العلم فهو افضل؛از دستورات مذهب اماميه است كه ... اگر كسى اين دو شب را به گفتگوى علمى بپردازد، از هر عبادتى برتر است».[61] ،[62]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت مطابق برخی از روایات اهمیت شب بیست و سوم رمضان بیشتر از دو شب قدر قبلی است، لذا باید از فرصت پیش آمده استفاده کنیم، زیرا خداوند برای دعوت بندگانش به خوبی ها مشوق هایی را قرار داده است که از جمله ی این مشوق ها شب های قدر است تا بندگان به خدا نزدیک شوند و از هوای نفس دوری کنند.[63]
لازم به ذکر است روزهاى شب قدر را نيز بايد حرمت داشت و به عبادت و دعا به سر برد؛ هم چنین احاديث فراوانى آمده است كه روز قدر نيز در فضيلت مثل شب قدر است.[64]،[65]
هم چنین مردم، مؤمنان، مسلمانان و روزه داران باید قدر ایام و فرصت باقیمانده ماه مبارک رمضان را بدانند. [66]بلکه مؤمنان و روزه داران در این شب باقیمانده از خدا بخواهند که این رمضان، رمضان آخر عمرشان نباشد و از درگاه احدیت غفران ذنوب و معاصی را طلب کنند.[67]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
[1] «شهر رمضان الذي أنزل فيه القرآن»؛سورۀ بقره؛ آیۀ185.
[2] «ما آن را در شب قدر نازل كرديم؛إنا أنزلناه في ليلة القدر»؛سورۀ قدر؛ آیۀ1.
[3] سورۀ دخان؛ آیۀ3و4.
[4] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص187.
[5] همان.
[6] همان؛ ص 188.
[7] همان.
[8] همان.
[9] همان.
[10] سورۀ طلاق؛ آیۀ7.
[11] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص188.
[12] همان.
[13] همان.
[14] همان؛ص189.
[15] «نور الثقلين» جلد 5؛ صفحه ؛625 حديث 58.
[16] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص189.
[17] «نور الثقلين»؛ جلد 5؛ صفحه 626؛ حديث 62.
[18] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج5 ؛ ص548.
[19] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص189.
[20] همان ؛ ص191.
[21] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج5 ؛ ص549.
[22] «نور الثقلين»؛ جلد 5 ؛صفحه 626؛ قسمتى از حديث 58.
[23] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص191.
[24] همان ؛ ص189.
[25] همان؛ ص 190.
[26] كليات مفاتيح نوين ؛ ص783.
[27] رجوع شود به: اقبال، صفحه 167.
[28] كليات مفاتيح نوين ؛ ص783.
[29] همان ؛ ص791.
[30] رجوع شود به: اقبال، صفحه 167.
[31] كليات مفاتيح نوين ؛ ص791.
[32] اقبال ، صفحه 206 و 207.
[33] زاد المعاد، صفحه 187.
[34] كليات مفاتيح نوين ؛ ص791.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ دفتر معظم له،30/4/1393.
[36] ثواب الاعمال، طبق نقل تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 147.
[37] فضيلت سوره ى قرآن برگرفته از تفسير نمونه ؛ ص68.
[38] همان؛ ص 69.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ دفتر معظم له؛30/4/1393.
[40] فضيلت سوره ى قرآن برگرفته از تفسير نمونه ؛ ص69.
[41] تفسير نمونه ؛ ج16 ؛ ص201.
[42] فضيلت سوره ى قرآن برگرفته از تفسير نمونه، ص: 70.
[43] مصباح المتهجد، صفحه 628 و اقبال، صفحه 211.
[44] كليات مفاتيح نوين ؛ ص791.
[45] اقبال، صفحه 214.
[46] همان مدرك، صفحه 209 و بحارالانوار، جلد 95، صفحه 162.
[47] كافى، جلد 4، صفحه 161 و مصباح المتهجد، صفحه 629.
[48] كليات مفاتيح نوين ؛ ص792.
[49] اقبال، صفحه 211.
[50] كليات مفاتيح نوين، ص793.
[51] اقبال، صفحه 211. در بحارالانوار، جلد 95، صفحه 165 آمده است كه اين دعا را امام على بن الحسين عليهما السلام در شب قدر مى خواند.
[52] كليات مفاتيح نوين ؛ ص794.
[53] كليات مفاتيح نوين ؛ ص795.
[54] تهذيب، جلد 3، صفحه 64، حديث 19.
[55] كليات مفاتيح نوين ؛ ص795.
[56] همان.
[57] بحارالانوار، جلد 98، صفحه 100، حديث 31.
[58] كليات مفاتيح نوين ؛ ص413.
[59] اقبال، صفحه 194.
[60] كليات مفاتيح نوين ؛ ص787.
[61] امالى صدوق، صفحه 649.
[62] كليات مفاتيح نوين ؛ ص787.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ دفتر معظم له،30/4/1393.
[64] زاد المعاد، صفحه 190.
[65] كليات مفاتيح نوين ؛ ص795.
[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ شبستان امام خمینی (ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛17/6/1389.
[67] همان.
