چشم اندازی بر آثار وکارکردهای اعتکاف از منظر معظّم له

بدیهی است انتخاب سه روز از نیمه ماه رجب برای انجام فریضۀ اعتکاف به دلیل همزمانی با میلاد خجسته امیرالمومنین علی (ع) و تقارن با ایام ماه رجب به عنوان ماه ویژه عبادت و بندگی دارای اهمیت خاصی است ،[1]لذا نباید از فرصت اعتکاف به سادگی گذشت، بلکه باید از آن به عنوان تحولی بزرگ در زندگی استفاده کرد، [2]

هم چنین در دنیایی که این همه شور و شر از در ودیوارش می بارد وبسیاری از رسانه های جهان شب و روز همه مخصوصاً جوانان را به فساد و آلودگی دعوت می کنند این عبادت بسیار مهم ، سازنده و بازدارنده، درخشش فوق العاده ای دارد، [3]لذا دل کندن از علائق مادی مناجات، راز و نیاز مداوم،اصلاح خطاهای گذشته و گام برداشتن به سوی آینده ای مملو از تقوا و قداست از جمله ویژگی­های اعتکاف به شمار می رود . [4]

اعتکاف در لغت

«اعتكاف » از ماده «عكف» در اصل به معناى محبوس ماندن و مدتى طولانى در كنار چيزى بودن است؛ و در اصطلاح شرع، توقف در مساجد براى عبادت مى باشد كه حداقل آن سه روز و شرط آن روزه داشتن و ترك بعضى ديگر از لذائذ است.[5]،[6]

فلسفۀ اعتکاف

اعتكاف يك برنامه مهم خودسازى است كه انسان را در مدت چند روز به كلى از مظاهر مادى دنيا جدا مى سازد، و در يك عالم روحانى و معنوى غرق مى كند، و او را به نگريستن مجدد به برنامه هاى اخلاقى و خودسازى و توبه از گناه و محاسبه و مراقبه وامى دارد، و در مجموع يك تولد ثانوى محسوب مى شود. شايسته است مسلمانان از آن بهره گيرند، و اين سنت اسلامى را زنده نگه دارند.[7]

پیشینۀ تاریخی اعتکاف

گفتنی است مراسمى شبيه به اعتكاف در ميان بعضى از مؤمنان به شرايع سابق بوده است و در زندگى حضرت مريم، و زكريا (عليهما السلام) آثارى از آن ديده مى شود.[8]

لذا بر اساس آیات 125 و 187 سوره مبارکه بقره، اعتکاف در قوم‌های پیشین نیز وجود داشته است [9]، از این رو می­خوانیم؛ آن گاه که فرشته الهی به ملاقات حضرت مریم آمد، او از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مکانی خالی و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب غافل نکند. به همین جهت طرف شرق بیت المقدس را که شاید محلی آرام­تر و یا از نظر تابش آفتاب پاک­تر و مناسب­تر بود، برگزید.[10]

اهمیت اعتکاف در اسلام

در تبیین این مسأله باید گفت؛ از آیات قرآن استفاده می شود که اعتکاف یک امر معمول در میان مسلمانان بوده و حقیقت این است که اعتکاف از عبادات مهم دین مبین اسلام است.[11]

اعتکاف در واقع ترکیبی از سه عبادت صوم، صلاة در مسجد و بعضی از شرایط احرام و حج است، [12]هم چنین مسأله اعتکاف در قرآن نیز آمده و مطرح شده در حالی که بسیاری از عبادات و مسائل مهم در قرآن نیامده است[13]

حال آنکه دشمنان می خواهند مسائل مذهبی را روز به روز کمرنگ تر کنند، لیکن ما باید تلاش کنیم آموزه های دینی پررنگ تر شودکه یکی از طرق آن اهمیتی است که به اعتکاف داده می شود .[14]بدین نحو که پرداختن و تقویت بعد علمی اعتکاف و مطالعه و پژوهش در این زمینه موجب می شود تا بداندیشان نتوانند با شبهه افکنی موجب تضعیف این مراسم معنوی شوند.[15]

اگر چه در گذشته نسبت به تبیین این مسأله احساس نیاز نمی شد اما حالا که ما نیاز داریم فقه ما باید به ابعاد مختلف بحث اعتکاف بپردازد.[16]

هم چنین در باب اهمیت راهبردی اعتکاف در اسلام باید به آثار آن در اجتماع اشاره کرد و گفت اعتکاف تنها بر درون افراد معتکف تاثیر نمی گذارد بلکه در تمام محیط اثرگذار است، برای اینکه عده ای به دیدن آنها می آیند و عده ای منظر معتکفان را از رسانه­ها می بییند و در واقع تمام شهر و منطقه در جریان آن قرار می گیرند، بنابراین اعتکاف حرکتی برای همه است. [17]
لذا افرادی که معتکف نیستند نیز از برکات اعتکاف استفاده کرده و نسبت به ویژگی­های افراد معتکف تفکر می‌کنند؛ و از آنجا که اعتکاف در متن اسلام واقع شده است به همین علت می‌تواند جواب مناسبی برای بسیاری از ایرادهای دشمنان باشد.[18]

بدین ترتیب باید اذعان نمود؛ اعتکاف پیام عظمت اسلام است[19] اعتکاف از جمله عباداتی است که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است و با توجه به اینکه در شرایط کنونی به تأثیر اعتکاف در جامعه بیش از گذشته نیاز داریم، ترویج آن نیز ضروری‌تر از گذشته است.[20]

شکوه اعتکاف ؛ به برکت انقلاب

دین مبین اسلام گنجینه های معنوی بسیاری دارد که به برکت انقلاب اسلامی این گنجینه ها گشوده شده و مورد بهره برداری قرار می گیرد.[21] از جمله اعتکاف که یک عبادت بسیار نورانی و روحانی است و قبل از انقلاب تقریباً فراموش شده بود[22]و مانند بسیاری از سنت های فراموش شده دیگر ، در جمهوری اسلامی احیاء شد، این سنت بالنده و پیشروی کننده است، آمارها سال به سال افزایش پیدا می کند و این نشان می دهد چنان نیست که برای کسی ملال آور و خسته کننده باشد. [23]

لذا به برکت انقلاب اعتکاف احیا و دامنه آن در حال گسترش است زیرا در بیرون مرزهای ایران نیز به این سنت دینی توجه ویژه می‌شود [24]از این رو اعتکاف تبلیغی برای شیعیان است[25] و همانطور که قرآن در آیات متعددی به آن اشاره کرده احیا شد و سال به سال گسترده‌تر شد.[26] و در اختیار همگان قرار گرفت.[27]

بدین ترتیب در سال های اخیر می توان مشاهده نمود که در بسیاری از نقاط به قدری استقبال از سنت اعتکاف زیاد است که مساجد پاسخگو نیست و به ناچار دست اندرکاران مجبور به قرعه کشی بین ثبت نام کنندگان می شوند.[28]

اگرچه در گذشته می گفتند اعتکاف برای چهار مسجد معروف است، لیکن زمانی که نیاز احساس شد، در روایات وارد شده مطالعه و بررسی صورت گرفت و مشخص شد که در هر مسجدی که نماز مرتب در آن اقامه می شود، اعتکاف هم می توان برگزار کرد.[29]

ارتقای معنویت در اعتکاف

در دنیای پرغوغای مادّی، که جاذبه­ها به سوی مادیت است، بر قلب و روح انسان زنگار می نشیند، زنگاری از غفلت و دوری از خدا که اگر با نیایش و عبادت برطرف نگردد، ممکن است روحانیت و معنویت را از وجود انسان برچیند و اینکه در روایات اسلامی نماز تشبیه به نهر آب پاکیزه­ای شده که انسان در هر شبانه روز پنج بار خود را در آن شست وشو می دهد. اشاره به همین نکته است.[30]

در میان عبادات«اعتکاف» ویژگی خاصی دارد و از جهاتی شبیه مراسم حج و احرام است که انسان را به جهاتی مملو از روحانیت و معنویت سوق می دهد. در محیط یک مسجد جامع سه روز مانده، روزه گرفتن و به عبادت پرداختن و در خودسازی کوشیدن و به غیر خدا نیندیشیدن، تحوّل عظیمی در روح انسان پدید می آورد که صفا و نورانیت آن بی نظیر است. [31]

معتکف در مسجد که خانه خداست، مهمان پروردگار می‌شود و در این مدت با خدای خویش راز و نیاز می‌کند، این حضور انسان را از عالم ماده به سمت عبودیت خدا و معنویت می‌کشاند.[32]

لذا دعا و توسل و خواندن قرآن و تدبر در آن از توصیه‌هایی است که به معتکفان شده است، همچنین معتکفین باید این فرصت را غنیمت شمرده و در باره خدا و عظمت آفرینش و این‌که از کجا آمده‌ایم، در کجا هستیم و به کجا خواهیم رفت تدبر کند.[33]

هم چنین اعتکاف همچون احرام انسان را از جهان مادی و مظاهر دنیوی جدا می کند؛ فرد معتکف در خانه خدا مجالی برای ارتباط با معبود پیدا می کند تا برای آینده زندگی خود تصمیم بگیرد و اگر جایی اشتباه کرده نسبت به اصلاح آن اقدام کند.[34]

بنابراین اعتکاف انسان را چند روزی در یک عالم مملو از معنویت فرو می برد و وادار می کند که به خویشتن خویش برسد و خود را در خود پیدا کند. [35] اگر چه برخی از آفت ها می تواند اثرات معنوی اعتکاف را از میان بردارد که باید به آن توجه داشت و مراقب بود.[36]

اعتکاف؛ فرصت کلیدی برای محاسبۀ نفس

محاسبه اعمال گذشته و توبه از گناهان از جمله توصیه های ما به معتکفین است، زیرا امروزه در عصری قرار داریم که اشتغالات فراوان و وسایل سرگرمی، فرصت را از انسان گرفته است و مجالی برای ایجاد رابطه با خداوند و بررسی و حسابرسی اعمال نمی‌گذارد که از جمله این وسایل می توان به تلفن همراه اشاره کرد؛ لذا معتکفین در این ایام تلفن همراه را کنار گذاشته و گویی چنین وسیله‌ای در اختیار ندارند و اعتکاف را برای برقراری ارتباط با خدا قرار دهند.[37]

یکی دیگر از کارهایی که فرصت انجام آن در ایام اعتکاف فراهم تر می باشد، نوشتن نقاط قوت و ضعف است، انسان در این مدت باید راهی برای تقویت نقاط قوت و از بین بردن نقاط ضعف پیدا کند.[38]

جوانان؛ پیشگام در اعتکاف

در مسئله اعتکاف چند مورد جالب وجود دارد و مشتریان اعتکاف غالباً نسل جوان هستند، این مراسم در مساجد دانشگاه نیز با استقبال فوق العاده ای مواجه است. [39] زیرا جوانان نیاز به اعتکاف دارند و اعتکاف بیشتر برای نسل جوان است هرچند تمام افراد می توانند در آن شرکت کنند. [40]
هم چنین اعتکاف که در تمام سال مستحب است و مخصوص ماه رجب نیست با اعمالی به نام ام داود آمیخته شده که مجموعه ای از دعاها و اذکاری است که اثر تربیتی فوق العاده ای دارد. [41]لیکن در اعتکاف چنان نیست که مانند انجام برخی فرایض مذهبی هر فردی کاری برای خود انجام دهد، بلکه تمام نهادها به این امر توجه دارند و پشتیبانی و همکاری می کنند. [42]

بنابراین امروز طرفداران و مشتاقان اعتکاف بیشترنسل جوان هستند و این امر مبارکی است.[43]و این مساله نشان می دهد روح دینی و عشق به مبانی اسلامی و دستورات دینی در نسل جوان ما نیز زنده است[44]زیرا اعتکاف اثرات داخلی برای جوانان و نوجوانان دارد واین افراد طی سه روز از دنیای پر از فساد رها شده و با خداوند متعال رابطه نزدیکی برقرار می‌کنند.[45] که نباید ساده از کنار آن گذشت.[46]

از این رو حضور جوانان مومن دانشجو برای تهذیب و خودسازی، نگرش درگذشته و تصمیم برای آینده ، مساله بسیار مهمی است آن هم در دنیایی که آلوده شده است.[47]

دشمنان اسلام و انقلاب تبلیغ می کنند که جوانان از دین و معارف الهی فاصله گرفته­اند که این حضور پر شور جواب دندان شکنی برای آنان است، که بحمدالله نسل جوان ما مومن و معتقد هستند.[48]

بنابراین باید گفت؛ در دنیایی که فساد و آلودگی از در و دیوار آن می ریزد، خدای متعال همواره راه رهایی برای جبران و تدارک گذشته را باز گذاشته است و همین سه روز اعتکاف می تواند جوانان را منقلب کند و سدی در برابر آلودگی ها شود؛ چرا که از 1400سال قبل اسلام این برنامه های معنوی را برای جلوگیری از فساد پیش بینی کرده است.[49]

تصور من این است که این سه روزاعتکاف اگر با برنامه حساب شده برگزار شود، می تواند جوانان را عوض کند. سه روز از همه چیز بریدن و به خدا پیوستن، سه روز جز خدا نگفتن و جز خدا نشنیدن، سه روز قلب را با آب توبه شست وشو دادن، می تواند تحول مهمی ایجاد کند.[50]

حال با این اوصاف من به همه شما عزیزان مخصوصاً جوانان بسیار عزیز که اکنون در حال اعتکاف یا در آستانه آن هستید درود می فرستم و عرض می کنم هر چه می خواهید از خدا بخواهید و تا می توانید با او راز و نیازکنید و تا آنجا که توان دارید تقوا و پاکی و ایمان واخلاص را در وجود خود ذخیره کنید و لذت مناجات باخدا را با هیچ چیز مبادله ننمائید و سرانجام برای حل مشکلات همه مسلمین جهان دعا کنید.[51]

امیدواریم جوانان عزیز بخصوص دانشجویان در این امر که وسیلة مؤثری برای قرب پروردگار است، نیز نسبت به دیگران پیشگام باشند و از نتایج معنوی آن کاملاً بهره مند شوند.[52]

فسادزدایی شاخصۀ کلیدی اعتکاف

در این دنیای پرغوغا و مملو از عوامل فساد، اعتکاف درخشندگی بیشتری دارد و می تواند عامل بازدارنده مقابل عوامل فساد باشد و در اصلاح افراد و محیط بکوشد.[53] از این رو اعتکاف ارزشی بزرگ در جامعه است که باید به آن توجه کرد. [54]
بدین ترتیب باید با مسألۀ اعتکاف در برابر عوامل فساد، عوامل بازدارنده را روز به روز تقویت کرد.[55]

از این رو تقویت و آسان سازی شرایط اعتکاف از این جهت اهمیت دارد که همان افرادی که ممکن است در خط مقدم مفاسد قرار بگیرند و هدف امواج خروشان فساد هستند، در این مراسم معنوی شرکت می کنند.

سخن آخر

در خاتمه باید گفت معتکفان در مدت اعتکاف بعد از آن که قلب خود را با آب توبه شستشو می دهند و قلب خود را پاک می کنند دعاهای مؤثری برای نجات مسلمانان از چنگال دشمنان، پایان یافتن نزاع خونین در کشورهای مختلف اسلامی و حل مشکلات داخلی کشور و مردم به ویژه اقشار محروم و رفع مشکلات اقتصادی، اخلاقی و سیاسی داشته باشند.[56]زیرا اعتکاف فرصتی را برای ما ایجاد کرده که در کنار عبادات و اعمال، برای حل مشکلات جهان اسلام نیز دعا کنیم و از خداوند در برابر بسیج جهانی علیه اسلام مدد بخواهیم.[57]

هم چنین توصیه ام به مجریان و متصدیان امر اعتکاف این است که متصدیان با تواضع و دلسوزی و نیت خالص به معتکفین خدمت کنند و به فضل خدا این عمل آن‌ها توشه‌ای برای آخرت باشد.[58]اما این حرکت نباید توقف داشته باشد و در این راستا اعتکاف دهه آخر ماه رمضان احیا شود.[59]

اگر چه یکی از تأسف‌های زندگی من است که نمی‌توانم در اعتکاف شرکت داشته باشم و از ثواب این عمل صالح استفاده کنم.[60] لیکن اینجانب به سهم خود از زحمت دست اندرکاران که مقدّمات انجام این عبادت مهم الهی را فراهم کرده اند متشکر و سپاسگزارم و ان شاءا... ذخیرة یوم المعاد آنها خواهد بود.[61]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

[1]پیام آیت الله العظمی مکارم شیرازی به معتکفان؛14/4/1388.
[2]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[3]پیام آیت الله العظمی مکارم شیرازی به معتکفان؛14/4/1388.
[4]همان.
[5]سورۀ بقره، آيه 187.
[6]لغات در تفسير نمونه ؛ ص51.
[7]احكام بانوان ؛ ص123.
[8]استفتاءات جديد ؛ ج 2 ؛ ص157.
[9]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[10]تفسیر نمونه، ، ج13، ص33.
[11]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1/3/1392.
[12]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع معتکفین مسجد امام حسن عسگری علیه السلام، نشریه افق حوزه؛ش8؛6/7/1381.
[13]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[14]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[15]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[16]همان.
[17]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[18]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[19]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛ 15/2/1394.
[20]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع دست‌اندرکاران برگزاری جشنواره سراسری اعتکاف؛2/2/1393.
[21]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[22]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع معتکفین مسجد امام حسن عسگری علیه السلام، نشریه افق حوزه؛ش8؛6 /7/1381.
[23]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[24]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[25]همان.
[26]همان.
[27]همان.
[28]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1/3/1392.
[29]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[30]اعتکاف از نگاه بزرگان؛ روزنامه قدس؛22/2/93.
[31]همان.
[32]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[33]همان.
[34]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1/3/1392.
[35]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[36]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[37]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[38]همان.
[39]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[40]همان.
[41]همان.
[42]همان.
[43]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1/3/1392.
[44]همان.
[45]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[46]حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛15/2/1394.
[47]همان.
[48]همان.
[49]همان.
[50]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع معتکفین مسجد امام حسن عسگری علیه السلام، نشریه افق حوزه؛ش8؛ 6/7/1381.
[51]پیام آیت الله العظمی مکارم شیرازی به معتکفان؛14/4/1388.
[52]اعتکاف از نگاه بزرگان؛ روزنامه قدس؛22/2/93.
[53]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست معنوی مدیران با ستاد مرکزی اعتکاف قم ؛ حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها ؛23/3/1390.
[54]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[55]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛3/2/1393.
[56]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1/3/1392.
[57]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آیین اختتامیه سومین جشنواره بین‌المللی اعتکاف، مجتمع آموزش عالی امام خمینی‌(ره) قم؛18/2/1393.
[58]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد مرکزی اعتکاف استان قم؛22/1/1395.
[59]همان.
[60]همان.
[61]اعتکاف از نگاه بزرگان؛ روزنامه قدس؛22/2/93.