شاخصه­ های راهبردی نوروز ملّی در بهار فاطمی از منظر معظم له

مطالعه و تفكر [1]در چگونگى نظم جهان طبيعت[2] با درك و فهم هر گوشه اى از جهان خلقت، ادراكات و حواس محدود ما را با نظم عالم و اسرار خلقت، آگاه خواهد نمود[3]. دليل آن هم روشن است، ما در دل طبيعت بزرگ شده ايم و با آن خو گرفته ايم، و هرچه ديده ايم و شنيده ايم همين پديده هاى طبيعى بوده، و همين طبيعت نيز ما را در اصل شناسائى خداوند يارى كرده است.[4]

لذا چه خوب است به اطراف دور و نزديك خودمان نگاهى تازه بياندازيم. با ديدى نو به جريان حيات و طبيعت زمين بنگريم. فرض كنيم ما مانند ساكنان كره اى غير از زمين هستيم كه به هيچ وجه چنين تنوعى در آنجا نديده ايم، و اكنون براى نخستين بار روى زمين مي ­گرديم و زيبايى هاى آن را در مى يابيم. مسلم است كه احساس ما در اين سفر جز حيرت و اعجاب عميق، چيز ديگرى نخواهد بود.[5]

بدون شک زيبائى و طراوت جالب درختان و گياهان و گل ها بر كسى پوشيده نيست كه با زيبائى خيره كننده خود روح انسان را نوازش مى دهند؛ قلب را آرام و در برابر فشارهاى شديد زندگى به انسان تسكين مى دهند، و به همين دليل هميشه بيمارستان ها را با انبوهى از گياهان و درختان، براى بهبود حال بيماران، تزيين مى كنند؛ و هميشه انسان ها براى رفع خستگى و تجديد نيرو به آغوش طبيعت در ميان درختان و باغ ها و گندم زارها پناه مى برده اند.[6]

جالب اينكه در مورد لباس هاى بهشتى تنها سخن از رنگ سبز است، شايد به اين دليل كه از شادترين و زيباترين رنگ هايى است كه در عالم طبيعت و آفرينش پيدا مى شود، گياهان عموماً سبزند و درياها و آب هاى متراكم گاه نيلگون و گاه سبز به نظر مى رسد، به همين دليل روح انسان آشنايى زيادى با اين رنگ دارد و رنگ سبز روح را نوازش مى دهد، بعضى از دانشمندان رنگ سبز را مسكن و آرام­بخش مى دانند.[7]که اوج آن زیبایی را می­ توان در روزهای آغازین ماه فروردین مشاهده نمود که ابرهاى ضخيمى صفحه آسمان نيلگون را پوشانده و رگبار متناوبى بر كوه و صحرا مى ريزد، زمين هاى تشنه آبيارى شده و گل ها و گياهان نوخاسته، طراوت و زيبايى خاصى به خود مى گيرند، نسيم روح افزايى كه با رطوبت ملايمى آميخته، عطر گل ها را به هر سو پراكنده مى كند و به جهان طبيعت ، شكوه و زيبايى غير قابل توصيفى مى بخشد،[8] زیرا طبيعت فعل خداست. [9]

تأملی در چیستی ماهیت عید نوروز

حقيقت اين است كه همه مردم جهان براى خود روزهاى شادى خاصى دارند كه آن را عيد مى نامند. اين روزها به مانند عيد نوروز است كه تحول جالبى در جهان طبيعت رخ مى دهد؛ گياهان مى خندند، درختان شكوفه مى كنند و حيات و زندگى در طبيعت تجديد مى شود.[10]

لیکن در اسلام، اعياد به دنبال اطاعت اوامر مهم الهى قرار دارد، هم چون عيد فطر که می­ توان آن را جشن اطاعت فرمان حق  نامید،[11] و  یا عيد قربان که آن عید هم اسلامی و در راستای اطاعت است،[12] که باید آنها را عید واقعی نامید،[13] اگرچه هر روزى كه انسان در آن گناه نكند و از صبحگاهان تا آخر شب از معصيت پروردگار بپرهيزد آن روز، روز عيد او محسوب مى شود و به اين بيان، ما مى توانيم تمام ايام سال را ايام عيد خود قرار دهيم.[14]

 البته در اسلام اعيادی ديگر ازجمله عيد غدير كه همان عيد ولايت و منصوب شدن اميرمؤمنان عليه السلام به خلافت و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است وجود دارد که  عيدالله الاكبر ناميده شده است.[15]

با این اوصاف باید گفت عيد نوروز يك عيد طبيعى در جهان آفرينش است؛ فصل زمستان پايان مى گيرد، بهار همراه با حيات طبيعت به فرمان خدا شروع مى شود، شكوفه ها و برگ­ها و گل­ها بر شاخسار درختان آشكار مى گردد و نشاط و جنبش و حركت در تمام عالم حيات آغاز مى شود، همگام و همراه شدن با اين پديده عالم آفرينش، همگامى با سنت هاى الهى است.[16]

نكته قابل توجه اين كه مراسمى در نوروز ميان مردم معمول است و به شكل سنت ملى در ميان ايرانيان و كشورهاى ديگرى درآمده كه قسمت قابل ملاحظه اى از آن، در شمار امورى است كه اسلام بر آن،(به صورت كلى) تأكيد نهاده است. مانند: نظافت، خانه تكانى، كمك به ارحام و بستگان و افراد نيازمند و آبرومند براى تهيه لباس و وسايل اوليه زندگى كه در سالهاى اخير در كشور ما ايران به صورت سنت «هفته نيكوكارى» درآمده است و بسيار پرثمر و مفيد است.[17]

ديد و بازديد و صله رحم و ملاقات دوستان و رفع كدورت ­ها و بيرون ريختن غم و اندوه­ ها از دل و آماده شدن براى فعاليت هاى مختلف ثمربخش در سال نو، و مانند اينها؛ اين امور و مانند آن جنبه هاى مثبت مراسم نوروزى است[18]،از این رو. عيد نوروز، عيدي ملي است نه اسلامي، لیکن یقیناً می توانيم عيدي داشته باشيم که مطلوب اسلام و مورد رضايت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد.[19]

تبیین لغوی واژۀ «عید»

عید در لغت، به معنای بازگشت است. ازاین رو، به روزهایی که مشکلات از قوم و گروهی برطرف می ­گردد و در حقیقت، آن قوم شکوه و افتخارها و پیروزی­ های نخستین خود را باز می­ یابند، عید گفته می­ شود.[20]

در فرهنگ اسلامی نیز از آنجا که آلودگی­ ها برخلاف فطرت انسان هاست، آن گاه که این آلودگی­ ها از میان می­رود و انسان بر آن غلبه می­ کند، عید گفته می­ شود. در آیه ای که به آن اشاره شد نیز از آنجا که نزول مائده، روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بوده، حضرت مسیح(علیه السلام) آن را عید نامیده است.[21]

در روایتی از حضرت علی (علیه السلام) آمده است: «هر روزی که در آن گناه نکنی، عید است.» این روایت به همین مضمون از عید اشاره دارد و با آن منطبق است؛ زیرا روز ترک گناه، روز پیروزی و پاکی و بازگشت به فطرت نخستین است.[22]

لزوم بهره گیری از آموزه ­های مثبت عید نوروز

بدیهی است گل عید را باید چید و از خارهای آن پرهیز کرد، لذا بایدبه نکات مثبت عید نوروز همچون خانه تکانی ظاهر و باطن و رعایت بهداشت یکی از آثار خوب عید نوروز است، در کنار رعایت نظافت و بهداشت ظاهری، زدودن رذائل اخلاقی و خانه تکانی درون نیز باید مورد توجه قرار گیرد و اسلام موافق این مساله است.[23]

زیرا در اسلام استفاده كردن از زيبائي­ هاى طبيعت ، لباس­ هاى زيبا و متناسب، به كار بردن انواع عطرها و امثال آن، نه تنها مجاز شمرده شده، بلكه به آن توصيه و سفارش نيز شده است، و روايات زيادى در اين زمينه از پيشوايان مذهبى در كتب معتبر نقل شده است.[24]

به عنوان نمونه در تاريخ زندگانى امام حسن مجتبى(عليه السلام) مى خوانيم، هنگامى كه: به نماز برمى خواست، بهترين لباس­هاى خود را مى پوشيد، سؤل كردند، چرا بهترين لباس خود را مى پوشيد؟ فرمود: «ان الله جميل يحب الجمال، فاتجمل لربى و هو يقول خذوا زينتكم عند كل مسجد؛خداوند زيبا است و زيبائى را دوست دارد و به همين جهت من لباس زيبا براى راز و نياز با پروردگارم مى پوشم، و هم او دستور داده است كه زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد برگيريد».[25]

لذا این پيروى عاقلانه است که مثل آبا و اجداد و نياكان ما ايرانيان و به طور كلى فارس زبان ها، در ايام عيد نوروز به خانه تكانى درون و برون ، صله رحم و اهتمام به شادى هاى مشروع صورت گیرد یقیناً اين آداب، آداب خوبى است[26].و بر همين اساس ما در اين آداب خوب و معقول از نياكان خود پيروى مى كنيم. لیکن آداب و سنت گذشتگان به صرف اين كه متعلق به نياكان بوده، لازم الاجرا نيست، بلكه تنها آن دسته از آداب و رسومى صحيح است كه مورد تأييد عقل و دين باشد.[27]

معنویت گرایی ضرورت کلیدی در ایام نوروز

در نگرش اسلام، وجود معنويت در جامعه از شاخص ه اى مهم توسعه است. جامعه اى كه از جهات مادى رشد يابد ولى از معنويت تهى باشد، جامعه اى توسعه نايافته و عقب مانده است.[28]

عناصر معنوى در جامعه، همان گسترش عبوديت خدا، حركت به سمت رشد و تعالى از جمله مصادیق این مهم به شمار می­رود.[29]

لذا توجهی که مردم در لحظه تحویل سال پیدا می­کنند و به مراکز مذهبی و مساجد می­روند و دست به دعا و نیایش برمی­دارند از جمله ضرورت ­های بهره گیری از جنبه ­های مثبت عید نوروز است، اینها همه مورد تایید و سفارش دین مبین اسلام است.[30]

عید نوروز فرصت کلیدی در ارتقای شاخصه ­های  اخلاقی

گفتنی است طبق روايتى كه در كتب معتبر شيعه و اهل سنت آمده، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند:«انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق ؛ من مبعوث شدم (و از سوى خداوند به پيامبرى برگزيده شدم) كه فضايل اخلاقى را تكميل كنم».[31]

طبق اين حديث پر معنا، هدف از بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تكميل فضايل اخلاقى در جامعه اسلامى است. براستى اگر اخلاق اسلامى تا اين درجه از اهميت است، بايد براى پياده كردن آن در وجود خويش و جامعه تلاشى مضاعف انجام داد.[32]

در سوی دیگر مسائل اخلاقى و انسانی  در ارتباط مستقیم  با جهان آفرينش و طبيعت قرار دارد[33]؛ مسأله شكرگزارى (شكر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسليم در برابر فرمان او و تواضع و فروتنى، ايثار و فداكارى، محبت و حسن خلق، همدردى و همدلى و مانند آن و پاكسازى قلب از هرگونه ناپاكى و آلودگى، و مدارا با خويشتن در برابر تحميل و فشار بر خود و امثال آن و نیز عدم اسراف و تبذير و تخريب مواهب الهى و مانند آن از جمله رویکرهای تقویت آموزه­ های اخلاقی در جامعه است.[34]

لذا با صراحت بايد گفت: هيچ مساله اخلاقى نيست مگر اينكه اثر مفيد و سازنده اى در زندگى مادى مردم دارد، و هيچ اعتقاد و ايمان صحيحى پيدا نمى شود مگر اينكه در ساختن يك جامعه اى آباد و آزاد و مستقل و نيرومند سهم به سزايى دارد.[35]

محبت گرایی؛ مهمترین ضرورت در عید نوروز

نباید فرامو ش نمود شيعيان على(علیه السلام) بايد هم در بعد ايمان و هم در بعد عمل صالح، همچون چراغى پرفروغ در جامعه خود نور افشانى كنند. تا ديگران در سايه نور ايمان آن ها هدايت شوند و اين امر باعث نفوذ محبت آن ها در قلب ديگران شود و در نتيجه موجب زينت و خرسندى ائمه بزرگوار شوند.[36]

از این رو  شاد کردن دل­ها و دستگیری از مستمندان و یاری نیازمندان را از دیگر الزامات عید نوروز است و یقیناً شاد کردن مؤمنان عبادتی بزرگ است که جوشش محبت و به جای آوردن صله رحم و تبدیل شدن کینه و قهرها از دیگر آثار مثبت عید نوروز به شمار می­آید.[37]

گناه زدایی اصل راهبردی در ایام نوروز

در تبیین این امر مهم باید در وهلۀ نخست این پرسش را مطرح نمود که به راستی كدام جامعه است كه آلوده به گناه ، خيانت، نفاق، دزدى، ظلم، تنبلى و مانند آنها بشود و اين جامعه آباد و پر بركت باشد.[38] به راستی كدام جامعه است كه روح تعاون و همكارى را از دست دهد و جنگ و نزاع و خونريزى را جانشين آن سازد و زمين­هاى خرم و سرسبز و وضع اقتصادى مرفهى داشته باشد.[39]هم چنین به راستی كدام جامعه است كه مردمش آلوده انواع هوس ­ها باشند، و در عين حال نيرومند و پا بر جا در مقابل دشمنان ايستادگى كنند.[40]

بنابراین ارتکاب به گناه نباید تبدیل به عرف جامعه شود[41] بلکه باید گناه زدایی مورد توجه قرار گیرد که در نهایت موجب حیات جامعه می شود[42] با این تفاسیر آلودگی به انواع گناهان به نام عید از دیگر مسائلی است که باید مراقب آن بود، عیدی که می­ تواند عامل نشاط شود را نباید با برخی مسائل تبدیل به صورتی نامناسب کرد.[43]

اجتناب از تجمل گرایی

بی ­تردید مشکلات جامعه ناشی از تجمل گرایی و چشم و هم چشمی های بیهوده است،[44] امروزه اتومبیل­ هایی با قیمت ­های میلیاردی و خانه­ های چند میلیاردی وجود دارد،[45] لیکن در مقابل دختران زیادی سال­ها عقد کرده می­ مانند تا جهیزیه تهیه کنند..؛ در حالی که اگر ازدواج ها مانند ازدواج علی و فاطمه علیهما السلام باشد،‌ چنین مشکلاتی درجامعه به وجود نخواهد آمد.[46]

بدین ترتیب در عید نوروز مردم مسلمان ما مراقب باشند این ایام به مسابقه تجملات و تشریفات تبدیل نشود چرا که اگر زندگی گرفتار تجملات شد سنگین می­ شود. [47]

زیرا شرع مقدس اسلام با اسراف، تبذیر و تجمل گرایی موافق نیست، و مردم باید این امور را رها کنند و بدانند که زندگی هرچه ساده ­تر باشد صفا و صمیمیت در آن بیشتر است. [48]
خرافه زدایی ضرورت تحقق جامعۀ عقلانی

باید اذعان نمود روی آوردن به خرافات از مهم­ترین اشتباهات راهبردی است زیرا هرگز نباید بر  منطق بت پرستانه عرب جاهلیت حرکت کرد و اگر اینگونه با وقایع پیرامونی مقابله کنیم یقیناً بسیاری از مشکلات حل می­ شود.[49]

لذا پيروى احمقانه یعنی تبعیت از  برخى از آداب و رسوم نياكان که نماد ضلال مبين و گمراهى آشكار است؛ مانند مراسم چهارشنبه سورى كه غير از بدبختى سودى ندارد. چه بسيار جوانانى كه در پى همين تقليد غير معقول چشمان خود را از دست دادند! چه تعداد عزيزانى كه شركتشان در اين مراسم خرافى جز سوختن چهره و بدنما شدن صورت، ثمره اى نداشته است؛ به گونه اى كه اكنون خجالت مى كشند با آن چهره در انظار عموم حاضر شوند! چه افرادى كه در پى انفجارهاى بى هدف و از روى هوا و هوس، دست و پاى خود را از دست داده اند! چه خانه   هايى كه در آتش سوخت! چه بيماران قلبى كه بر اثر صداى انفجارهاى مهيب ناگهانى راهى جهان آخرت شدند! آرى اين نوع پيروى از نياكان، پيروى احمقانه است و انسان عاقل به آن تن نمی دهد.[50]

تأکید اسلام بر مقولۀ تفریح سالم

با تأمل در روایات به خوبى می­توان دریافت كه اسلام هيچ گونه مخالفتى با لذات حلال ندارد بلكه بر آن تأكيد نموده است، زيرا تفريح سالم و لذات حلال، روح را آرامش بخشيده و جسم را سالم مى كند و انسان در پرتو آن مى تواند به بخش هاى مهم زندگى، بهتر برسد.[51]

هم چنین باید در نظر داشت انسان مانند ماشين آهنى نيست كه هر چه بخواهند از او كار بكشند، بلكه روح [52]و روانى دارد كه همچون جسمش خسته مى شود، چنانكه جسم به استراحت و خواب نياز دارد، روح و روان نيز به سرگرمى و تفريح سالم نياز دارد.[53]

تجربه نشان داده كه اگر انسان به كار يكنواخت ادامه دهد بازده كارش بر اثر كمبود نشاط تدريجا پايين مى آيد، اما پس از چند ساعت تفريح و سرگرمى سالم چنان نشاط كار در او ايجاد مى شود كه كميت و كيفيت كار هر دو فزونى مى يابند و به همين دليل ساعاتى كه صرف تفريح مى شود كمك به ساعات كار است.[54]

 ولى مهم آن است كه خط فاصل لذات حلال و حرام روشن گردد و اين آموزه­ ها بهانه اى براى هوس رانان و عياشان نگردد.[55]

بنابراین تجدید قوا از دیگر ضرورت­ های عید نوروز است و اسلام نسبت به انجام این امور و تفریح کردن تاکیدات و توصیه هایی دارد که نباید نسبت به این امور مثبت بی توجهی کرد.[56] از این رو برخلاف تفکر برخی روشنفکران غرب زده، اسلام با سرگرمی سالم مخالف نیست و کسی نگفته است سرگرمی سالم و استراحت حرام است؛ بلکه استراحت و سرگرمی برای تامین معاش و عبادت به انسان نشاط می ­دهد.[57]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت ایام عید امسال با با یاد و نام حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) آمیخته است؛ لذا در کنار  اموری مانند دید و بازید و صله ارحام، کمک به نیازمندان و امثال آن[58]شایسته است در  بعد آشنایی با تاریخ اجمالی و اوصاف برجسته ی، برترین بانوی جهان فاطمه ی زهرا (س) ودر  بعد دیگر توجه به مسائل مربوط به حجاب و عفاف که هر دو از نظر اسلام مهم است.اهتمام ورزند[59].

امید است به برکت میلاد باسعادت حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) مشکلات اقتصادی و اخلاقی و فرهنگی جامعه اسلامی مرتفع گردد.[60] و ان شاالله در سال جدید، بستر ازدواج جوانان فراهم باشد و مشکلات مسکن و اشتغال آن­ها برطرف شود.[61]

امیدواریم در سایه لطف و عنایت آن بانوی بزرگوار همه ما بتوانیم خادمان خوبی برای اسلام و مکتب اهل بیت(علیهام السلام) باشیم و عظمت نظام و کشور را حفظ کنیم.[62]

هم چنین شایسته است مردم مسلمان ، و متدین ایران به این نکات که مورد عنایت اسلام و امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است بیش از پیش توجه کنند.[63] که اگر ما به این موضوعات توجه داشته باشیم موجبات رضایت و خرسندی امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را فراهم کرده ایم اما اگر عکس آن باشد قضیه متفاوت خواهد بود.[64]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

 

[1] آفريدگار جهان، ص: 56.

[2] آفريدگار جهان ؛ ص55.

[3] آفريدگار جهان، ص: 56.

[4] پيام قرآن ؛ ج 4 ؛ ص10.

[5] خدا را چگونه بشناسيم ؛ ص176.

[6] پيام قرآن، ج 2، ص: 324.

[7] پيام قرآن، ج 6، ص: 198.

[8] آفريدگار جهان ؛ ص249.

[9] آفريدگار جهان ؛ ص226.

[10] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 15، ص: 432.

[11] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 15، ص: 433.

[12] همان.

[13] همان.

[14] همان.

[15] همان.

[16] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 15، ص: 435.

[17] كليات مفاتيح نوين ؛ ص907.

[18] همان.

[19]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 25/12/1389.

[20] تفسیر نمونه، ج 5، ص 131.

[21] همان.

[22] تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص131.

[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 24/12/1390.

[24] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص306.

[25]  وسائل الشيعه، جلد 3، ابواب احكام الملابس.

[26] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص83.

[27] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص279.

[28] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص221.

[29] همان.

[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 24/12/1390.

[31] ميزان الحكمه، ج 3، حرف الخاء، باب 1111، ح 5059 و كنزالعمال، ح 5217.

[32] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص360.

[33] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص104.

[34] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص104.

[35] تفسير نمونه ؛ ج 9 ؛ ص132.

[36] آيات ولايت در قرآن ؛ ص380.

[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1390/12/.

[38] تفسير نمونه ؛ ج 9 ؛ ص132.

[39] همان.

[40] همان.

[41] بیانات حضرت آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در دیدار با فرمانده نیروی انتظامی؛30/8/1391.

[42] همان.

[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1390/12/24.

[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، سلسله مباحث  تفسیر قرآن کریم ؛ حرم کریمه اهل‌بیت(س)؛ شبستان امام خمینی(ره)؛1392/04/23.

[45] همان.

[46] همان.

[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1389/12/24.

[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1390/12/24.

[49] همان.

[50] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع)، ص: 85.

[51] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص204.

[52] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص452.

[53] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص: 453.

[54] همان.

[55] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص204.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1390/12/24.

[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1392/12/27.

[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1393/12/26.

[59] پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به جشنواره ام الهناء؛ 1394/01/29.

[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1393/12/27.

[61] همان.

[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسؤولان هیات­های رزمندگان اسلام سراسر کشور؛ مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع) قم،1392/02/10.

[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم، 1393/12/25.

[64] همان.