حقیقت این است که زندگی حضرت زهرای مرضیه (سلام الله علیها) که به حق سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخرین لقب گرفته است سرمشق بسیار آموزنده‌ای برای همه زنان جهان بلکه برای همه مردان نیز می‌باشد. و در این میان خطبه‌های نورانی آن حضرت مخصوصاً خطبه مسجد، نشانه آشکاری از مقام علم و تقوا ژرف نگری و فداکاری و شجاعت و سخنوری آن حضرت است.[1]
لذا گرچه زندگانى بانوى اسلام، حضرت زهرا، سيده نساء العالمين بسيار كوتاه بود؛ ولى شرح حال او و فضايل و مناقب و مصائبش بسيار طولانى است.[2] در این بین خطبه تاریخی بانوى اسلام فاطمه زهرا (عليها السلام) كه در مسجد پيامبر (صلى الله عليه وآله) در برابر مهاجرين و انصار ايراد فرمود از اهمیت ویژه ای برخوردار است.[3]
زیرا پس از رحلت پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) طوفان عجيبى سراسر جهان اسلام را فرا گرفت، و كانون اين طوفان مركز «خلافت» بود، سپس به هر چيز كه به نحوى با آن ارتباط مى كرد منتقل شد، از جمله حكم صادره سرزمين فدك كه از سوى پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) به دخترش فاطمه (عليها السلام) روى مصالح مهمى واگذار شده بود از طرف نظام حاكم صادر شد.[4]
در این میان فاطمه (سلام الله علیها) كه مىديد اين تجاوز آشكار، توأم با ناديده گرفتن بسيارى از احكام اسلام در اين رابطه، جامعه اسلامى را گرفتار يك انحراف شديد از تعاليم اسلام و سنّت پيامبر (صلى الله عليه وآله) و گرايش به برنامههاى جاهلى مى كند، و از سوى ديگر مقدمه اى است براى خانه نشين كردن اميرمؤمنان على (عليه السلام) و محاصره اقتصادى ياران جانباز على (عليه السلام)، به دفاع از حق خويش در مقابل غاصبان فدك پرداخت و با تمام وجودش خواستار بازگشت اين حق مغصوب شد، ولى نظام حاكم به بهانه حديث مجعول «نحن معاشر الانبياء لا نورث؛ ما پيامبران ارثى از خود نمى گذاريم!» از اداى اين حق سر باز مى زد.[5]
آری بانوى اسلام سيّده زنان عالم (سلام الله علیها) برخاست و با جمعى از زنان بنى هاشم به مسجد آمد تا در برابر توده هاى مسلمان، و سران مهاجر و انصار گفتنىها را بگويد، و اتمام حجت كند، و بهانه هاى ادامه اين غصب عجيب و مصادره ظالمانه را از دستگاه حكومت وقت بگيرد، و در ضمن، صفوف وفاداران به اسلام را از حاميان سياست هاى تجاوزكارانه آشكار سازد.[6]
او بى اعتنا به «جوسازى» خاصى كه در اين زمينه شده بود، و پيامدهاى احتمالى اين افشاگرى بزرگ، به برنامه خود ادامه داد، و به بهانه «غصب فدك» خطبه بسيار غرايى در مسجد پيامبر (صلى الله عليه وآله) در برابر[7]مهاجرين ايراد نمود كه بسيارى از حقايق در آن افشا شد.[8]
خطبه ای غرّا و كم نظير[9] که حاوی حماسه هاى پرشور از زبان گوياى فاطمه (سلام الله علیها) است[10]و علماى بزرگ شيعه و اهل سنّت با سلسله سندهاى بسيار آن را نقل كرده اند.[11]لذا شایسته است اهمیت و جایگاه این خطبه تاریخی بیش از پیش مورد اهتمام قرار گیرد.[12]
خطبه تاریخی حضرت زهرا (سلام الله علیها) در یک نگاه
گفتنی است خطبه معروف فدکیه حضرت زهرا (سلام الله علیها) که معروف به خطبه مسجد است و حضرت آن را در برابر مهاجران و انصار ایراد فرمود و آنها را به خاطر ترک حمایت از رهبر راستین مولی الموحدین امیرالمومنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) زیر ضربات سخت‌ترین تازیانه‌های سرزنش و ملامت قرار دارد،[13]اگر چه خیلی طولانی نیست[14] اما دارای مفاهیم گسترده ای است به طوری که می توان بخش های مختلفی را برای آن تعیین کرد [15] که هر بخشی ناظر به یکی از مسائل سرنوشت‌ساز است.[16]
خطبه ای که اصول و فروع، فلسفه احکام و مسائل تاریخی و امروز اسلام در آن بیان شده[17] و دربردارنده مضامین عمیق توحیدی، عرفانی، اخلاقی و سیاسی است؛[18] مجموعه‌ای از معارف عالی در زمینه خداشناسی، معادشناسی، نبوت، عظمت قرآن، فلسفه احکام و فروع دین و ولایت که حتی علمای کلام، آنها را به شکل ناقص‌تری بیان کرده‌اند که نشان می‌دهد، ایشان از چه جامعیت و عمقی برخوردار بودند و چه حیف که تنها این معارف در هجده سال از زندگی ایشان به ما رسید و اگر ایشان عمری 60 ساله داشتند، معلوم نبود چه گنجینه عظیمی از معارف را برای بشریت به جای می‌گذاشتند.[19]
بخشی از خطبه فدکیه مرتبط به موضوع توحید است و بخش دیگری از خطبه مرتبط با خدمات و شخصیت حضرت محمد (صلى الله عليه وآله) است؛ معاد و قرآن بخش دیگری از این خطبه را تشکیل می دهد.[20] بی تردید تحليلهاى عميق بانوى اسلام (عليها السلام) در اين خطبه بيانگر بينش دقيق او در پيچيده ترين مسائل مربوط به «توحيد» و «مبدأ» و «معاد» است.[21]
آن حضرت در بخشی از خطبه، موضع خود را در برابر نظام حاکم روشن می‌سازد و به معرفی خود می‌پردازند تا نگویند نشناختیم و نفهمیدیم و نمی‌دانستیم دختر پیامبر خدا و بانوی بانوان جهان با ما سخن می‌گویند و ما را مخاطب ساخته است.[22]
سپس به طوفانی که بعد از رحلت پیامبر (صلى الله عليه وآله) برخاست و حرکات مشکوک و خطوط انحرافی که پیدا شد اشاره کرده و به همه هشدار می‌دهد که در برابر آنها پناه به قرآن ببرند و حق را به محور اصلی باز گردانند. آنگاه برای روشن‌شدن انحراف جریان حاکم انگشت روی یک نمونه روشن گذارده و داستان غصب فدک را پیش می‌کشد و نشان می‌دهد که چگونه سفارش اکید پیامبر (صلى الله عليه وآله) در این زمینه به فراموشی سپرده شد.[23]
هم چنین حضرت زهرا (سلام الله علیها در این خطبه دفاع جانانه ای از ولایت داشتند؛ این دفاع از ولایت درس بسیاری بزرگی برای همه شیعیان است؛[24] به ویژه آنکه عدم ولایت مداری بودن مسلمانان را به جان همدیگر انداخته و جان هم را می گیرند در حالی که دشمنان قسم خورده مسلمانان و صهیونیست ها در امان می باشند؛ لذا حضرت زهرا (سلام الله علیها) رمز ولایت را رسیدن جامعه به وحدت اسلامی عنوان کردند.[25] وجهاد را مایه عزت مسلمانان ، که در حقیقت نیز چنین است.[26]
مبارزه با نظام های فاسد، طوفانی که بعد از رحلت حضرت محمد (صلى الله عليه وآله) حادث شد و مشکلاتی که بر سر اهل بیت (علیهم السلام) ایشان آمد، هشدار نسبت به اینکه مبادا مسلمانان عقب گرد داشته باشند و جامعه اسلامی به سمت جاهلیت پیش برود و استمداد از انصار برای اینکه مراقب باشند منافقان اسلام را به جاهلیت باز نگردانند موضوع بخش های دیگر این خطبه است.[27] حضرت زهرا (سلام الله علیها در بخش دیگری از این خطبه به مسایل روز اشاره داشته و درس سیاست می دهند.[28]
یکی از بخش های دیگر این خطبه مرتبط به بیان فلسفه احکام است؛ ایشان در این خطبه به فلسفه بسیاری از احکام اشاره می کنند؛ از جمله فلسفه نماز که دوری از تکبر است.[29]
لذا آنجا که حضرت زهرا (سلام الله علیها) سخن از قرآن به میان آورده، فلسفه برخی احکام حدود 20 مورد را برشمرده است؛ قسمت عمده فروع اسلام در این بخش از خطبه به همراه فلسفه آنها آمده است و این جوابی است برای کسانی که می گویند احکام تابع فلسفه نیستند در حالیکه حضرت زهرا (سلام الله علیها) ثابت کرده اند اسلام دینی است عقلانی و منطقی و هر دستوری دارای نکته و فلسفه ای است چه آنها را که می دانیم و چه آنها را که واقف نیستیم.[30]
فلسفه امر به معروف و نهی از منکر هم در خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) آمده است؛ایشان می فرمایند اصلاح جامعه فلسفه وجوب امر به معروف و نهی از منکر است.[31] بی شک خطبه ای که آن حضرت در مسجد در میان اصحاب و مردم، خطاب به آن ها و خلیفه وقت قرائت کردند، به همه ما می آموزد که هیچ گاه امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنیم؛ یعنی اگر مشاهده کردید مسئولان شما قدم انحرافی برمی دارند، اعتراض کنید..[32]
آن حضرت سرانجام و در آخرین بخش خطبه خود، در برابر کارشکنی و توطئه بعضی از مهاجران رو به طایفه انصار کرده و از آنها استمداد می‌جوید تا یاری کنند و حق به مسیر اصلی و الهی باز گردد.[33]
خطبۀ فدکیه؛ تاریخ جامع حضرت زهراسلام الله علیها
خطبۀ بدیهی است حضرت زهراسلام الله علیها از معدود افرادی در طول تاریخ بودند که با عمر کوتاه خود، محتوای عمیقی به زندگی و حیات بشری افزودند.[34]
یکی از ابعاد بی‌شمار زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) ابعاد علمی ایشان بود که در خطبه‌هایی که از ایشان به جامانده، این مقام عالی رخ‌نمایی میکند؛ یکی از آنها در خطبه مشهور به فدکیه به چشم می‌خورد که ای‌کاش نام آن را خطبه فدکیه نمی‌گذاشتند، زیرا صحبت ایشان در زمینه فدک، بخش کوچکی از آن را تشکیل می‌دهد و باید به آن بگوییم، خطبه تاریخ جامع حضرت زهرا (سلام الله علیها)، که زیبنده آن است.[35]
خطبه حضرت زهرا(س)؛ تداعی گر خطبه های حضرت علی (علیه السلام) در نهج البلاغه
بی شک کلام امام علی عليه السّلام مبنی بر اینکه ما امراى كلام هستيم واقعيّتى انكارناپذير است كه دوست و دشمن به آن معترفاند. بهترين دليل براى اين مطلب، آثارى است كه از اين خاندان مقدّس باقى مانده؛ مانند دو خطبه معروف بانوى اسلام فاطمه زهرا (سلام الله علیها).[36]
از این رو لحن گيراى بانوى اسلام (سلام الله علیها) در خطبه فدکیه كه تا اعماق جان و روح انسان نفوذ مىكند بيانگر اين واقعيت است كه او سخنورى بليغ، و خطيبى نستوه، همتاى همسرش اميرمؤمنان على (عليه السلام) بود، به گونه اى كه اين خطبه غرّا، خطبههاى على (عليه السلام) را درنهجالبلاغه تداعى مىكند، و دوش به دوش آن پيش مىرود.[37]
خطبه تاریخی فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در زمرۀ فصیح‌ترین خطبه های اهل بیت (علیهم السلام)
شکی نیست که اين خطبه تاريخى از خطبه هاى معروف اهلبيت (عليهم السلام) است،[38]تا آنجا كه نقل مى كنند بسيارى از متعهدان شيعه فرزندان خود را همواره توصيه به حفظ اين خطبه مى كردند، تا با گذشت زمان گرد و غبار نسيان بر آن ننشيند، و از سوى دشمنان مغرض زير سؤال قرار نگيرد.[39]
این مسأله از آن جهت است که خطبه فدکیه فصاحت و بلاغت بسیار بالایی دارد؛ تعبیرات این خطبه مقتدرانه است و در فصاحت و بلاغت همانند خطبه های نهج البلاغه است.[40]به نحوی که این خطبه را باید از نظر فصاحت، بلاغت و جامع بودن، شاهکار آن حضرت دانست.[41]
آری خطبه تاریخی حضرت زهرا (سلام الله علیها) از جمله خطبههاى بسيار پر ارزش، پر محتوا و فصيح و بليغ است، كه گواه ديگرى بر عظمت حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است؛[42] لذا آن حضرت در هر بخش از الفاظی فصیح و بلیغ و پرطنین و عمیق و بیدارگر استفاده میکند که خطبه را در ردیف فصیح‌ترین خطبه‌های معصومین (علیهم السلام) قرار داده است.[43]
بدین ترتیب فلاسفه کشورهای اسلامی باید مبانی توحید، نبوت، امامت و خداشناسی این خطبه را مطالعه و برای جامعه تبیین و برجسته کنند.[44]هم چنین سزاوار است این خطبه غراء زیب دفاتر و نقش بر خاطر هر غائب و حاضر گردد و به عنوان سندی گرانبها ثبت شود.[45]
خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها)؛ میراث گرانبهای شیعه
ما میراث گران بهایی از اهل بیت علیهم السلام داریم که تا به حال قدر آن ها را نشناخته ایم و حق آن ها را ادا نکرده ایم؛ اما اخیراً فعالیت های خوبی صورت می گیرد تا انشاءاللّه این میراث در سطح دنیا مورد استفاده قرار گیرند.[46] در این میان دو خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) از جمله میراث های گرانبهای اهل بیت علیهم السلام است[47]و ضرورت دارد بیش از این به این خطبه توجه کنیم.[48]
کتاب های ادبی حوزه بر اساس متون قوی و غنی خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) نوشته شود
تردیدی نیست حفظ خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها)، کار بسیار خوب و ارزشمندی است؛ اما نکته ای که باید به آن توجه کرد، دقت در محتوای آن است که باید مهم شمرده شود؛[49]زیرا حقیقت «بضعه منی؛ پاره ای از وجود و هستی من» در این خطبه ها تجلی یافته است و ما باید بیشتر به آن توجه کنیم. [50]
متأسفانه در حوزه های علمیه اکثر کتاب های ادبیات را اهل سنت نوشته اند در حالی که می توان به دو خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) بانوی بزرگ اسلام استشهاد شود.[51]
لذا کتاب های ادبی حوزه باید بر اساس متون قوی و غنی نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و دو خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) که کلام فصیح است، نوشته شود به راستی چرا نباید اینها در ادبیات ما نفوذ کند و تنها اشعار جاهلیت عرب در کتب ما تدریس می شود. البته کارهایی در این راستا انجام شده است اما کافی نیست و باید فعالیت و برنامه ریزی بیشتری در این عرصه صورت گیرد.[52]
ثبت ملی خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) اقدامی ارزشمند و قابل تقدیر است
مواجهه با دنياى مملو از ارزشها و ضد ارزشها[53] لزوم نشر معارف بلند ائمه اطهار (علیهم السلام) و آموزههای دینی و اسلامی را در سطح جهانی اجتناب ناپذیر می سازد.[54]در این بین ما آرزو داشتیم خطبه گرانبهای حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) روزی در سطح جهانی انتشار یابد و الان که میبینیم همت و تلاش جمعی از شیفتگان و ارادتمندان آن بانوی بزرگوار به ثمر نشسته است برای ما مایه مسرت و خوشحالی است.[55]
بی شک ثبت ملی خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) اقدامی ارزنده ؛ بسیار مفید و دارای آثار و برکات فراوانی است.[56] لذا شایسته است از تمام عزیزانی که برای ثبت ملّی این خطبه غراء کوشیده‌اند و از مؤسّسات و دست‌اندرکاران تشکّر نمایم و عنایات خاصّه حضرت زهرا مرضیه را برای آنها از خداوند متعال مسئلت نمایم.[57]
مطمئن باشید از سوی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در مقابل این اقدام ارزنده و مفید جایزه خوبی دریافت می کنید.[58] امیدوارم تمامی افرادی که در این اقدام مهم سهیم بودند و تلاش کردند موفق و سربلند باشند.[59]
کار برای حضرت زهرا (سلام الله علیها) بی پاسخ نمی ماند
ما می توانیم مقام علمی، فصاحت، بلاغت، معرفت، دورنگری و اندیشه والای حضرت زهرا (سلام الله علیها) را در دو خطبه آن حضرت مشاهده کنیم، ولی افسوس که این دو خطبه سال ها در گوشه کتابخانه ها بود و توجهی به آن ها نمی شد.[60]
لیکن باید دانست کار برای حضرت زهرا (سلام الله علیها) بی پاسخ نمی ماند[61]؛ لذا حضرت زهرا (سلام الله علیها) به کسانی که به این امور و خطبه ها توجه و اهتمام داشته باشند، عنایت ویژه ای دارند و اگر کسی یک قدم بردارد حضرت برای آن ارزش خاصی قائل است. امیدوارم تمامی شرکت کنندگان در این مسابقه معنوی حفظ خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) مشمول عنایات خاصه حضرت زهرا (سلام الله علیها) باشند و در سایه عنایات امام عصر موفق و مؤید باشند.[62]
سخن آخر:(ضرورت تبیین خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مجالس سوگواری)
در خاتمه باید گفت اگر در فضایل حضرت زهرا (سلام الله علیها) هیچ فضیلتی جز این خطبه نبود، همین برای سیده النساء العالمین بودن ایشان کفایت می کرد.[63]
از آنجا که خطبه تاریخی حضرت زهرا (سلام الله علیها) حاوی مطالب و نکات بسیار ارزشمندی برای جامعه است که باید در سطح وسیعی منتشر شود.[64] بر همه ما نیز فرض است تا در مضامین بی بدیل خطبۀ حضرت زهرا(س) دقت کرده و آن را در زندگی خود پیاده کنیم.[65]
با این تفاسیر لزوم مطرح شدن خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مجالس عزاداری به شدت احساس می شود؛ زیرا آن خطبه فصیح یک سخنرانی جامع درباره اصول و فروع دین، فلسفه احکام، تاریخ اسلام و بسیاری از مطالب دیگر است لذا باید در مجالس سوگواری به آن پرداخته شود.[66]
امیدواریم پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) مخصوصاً جوانان و نوجوانان در حفظ این خطبه بکوشند و آن را با محتوای عالیش به خاطر بسپارند و چراغ راه زندگانی خویش قرار دهند و راهنمای خود سازند.[67] و اين حماسه بزرگ را به آيندگان منتقل كنند.[68]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[2] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج8 ؛ ص40.
[3] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص129.
[4] همان ؛ ص139.
[5] همان؛ ص 140.
[6] همان.
[7]همان.
[8] همان؛ ص 141.
[9] همان ؛ ص149.
[10] همان ؛ ص142.
[11] همان ؛ ص145.
[12] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج1 ؛ ص70.
[13] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛24/12/1394.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛4/1/1394.
[16] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛24/12/1394.
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛15/1/1393.
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛25/1/1392.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛15/1/1393.
[21] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص142.
[22] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[23] همان.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛15/1/1393.
[25] همان.
[26] همان.
[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛4/1/1394.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛15/1/1393.
[29] همان.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛4/1/1394.
[31] همان.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه علیها؛17/2/1390.
[33] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛25/1/1392.
[35] همان.
[36] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج8 ؛ ص528.
[37] زهرا (ع) برترين بانوى جهان ؛ ص142.
[38] همان ؛ ص146.
[39] همان؛ ص 147.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛24/12/1394.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛12/12/1395.
[42] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج4 ؛ ص16.
[43] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛12/12/1395.
[45] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم تجلیل از برگزیدگان مسابقه حفظ و مفاهیم خطبه فدکیه حضرت زهرا سلام اللّه علیها؛مجله افق حوزه؛ش313؛24/3/1390.
[47] همان.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم تجلیل از برگزیدگان مسابقه حفظ و مفاهیم خطبه حضرت زهرا(س)؛10/3/1390.
[49] همان.
[50] همان.
[51] همان.
[52] همان.
[53] پيام قرآن ؛ ج8 ؛ ص139.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س)؛ 11/3/1389.
[55] همان.
[56] همان.
[57] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س)؛ 11/3/1389.
[59] همان.
[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم تجلیل از برگزیدگان مسابقه حفظ و مفاهیم خطبه فدکیه حضرت زهرا سلام اللّه علیها؛مجله افق حوزه؛ش 313؛24 /3/1390.
[61] همان.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم تجلیل از برگزیدگان مسابقه حفظ و مفاهیم خطبه حضرت زهرا(س)؛10/3/1390.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه علیها؛17/2/1390.
[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س)؛ 11/3/1389.
[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه علمیه امیرالمومنین(ع) قم؛15/1/1393.
[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1394.
[67] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درباره ثبت ملی خطبه حضرت زهرا(س) ؛ 27/3/1389.
[68] زهرا (ع) برترين بانوى جهان، ص 147.
