نهاد مقدس خانواده به عناون منشأ تحولات اساسی اجتماع انسانی ، در اسلام جايگاه مخصوصى دارد[1]؛ زیرا جامعه بزرگ انسانى از واحدهاى كوچكترى به نام« خانواده» تشكيل مى شود،بديهى است هر قدر اين واحدهاى كوچك از انسجام و استحكام بيشترى برخوردار باشد استحكام اساس جامعه بيشتر خواهد بود.[2]در این بین شایسته است آموزه های خانوادگی اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان بهترين سرمشق در پايه گذارى زندگى خانوادگى مورد توجّه قرار گیرد؛[3]
از آن جا كه ماه جمادى الثّانى بيش از هر ماه ديگر، آميخته با نام مبارك بزرگترين بانوى جهان، سيدة نساء العالمين من الاوّلين و الآخرين حضرت فاطمه زهرا عليها السلام است و پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام در روزهاى آغازين ماه، بساط غم و اندوه مى گسترانند، و غرض از همه اين مراسم نیز آگاهى بيشتر از فضايل و مناقب آن بانو و اقتباس از سیرۀ زندگانی آن حضرت است،[4] از این رو باید آموزه های رفتاری حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) را مورد واکاوی قرار داد تا با الگوپذیری از آن حضرت، بتوانیم در پرتو هدايتش راه و رسم زندگى توأم با خوشبختى را محقق سازیم.[5]
حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) الگوي كامل در همسرداري
در اسلام جهاد زن ، شوهردارى كردن است ؛[6] در این زمینه مى خوانيم «اسماء» از طائفه انصار نزد پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمد وعرض كرد: ما زنان در حقيقت در محاصره و گرفتار محروميت هايى هستيم: بايد در خانه بنشينيم و خواسته هاى مردان را به جاى آوريم، فرزندان شما را متولد مى سازيم و شما گروه مردان بر ما برترى پيدا كرده ايد در جمعه و جماعات و عيادت بيماران و تشييع جنازه و حج بعد از حج و از همه اينها بالاتر جهاد در راه خداست. هنگامى كه يكى از شما به عنوان حج [7]يا عمره يا شركت در جهاد خارج مى شود ما اموالتان را حفظ مى كنيم، براى شما لباس مى بافيم و اولاد شما را پرورش مى دهيم. اى رسول خدا! در چه پاداشى با شما شريك هستيم؟[8]
آن گاه پيغمبر صلى الله عليه و آله رو به او كرد و فرمود:«انْصَرِفي أيَّتُهَا الْمَرْاةَ وَأعْلَمِي مَنْ خَلْفَكَ مِنَ النِّساءِ أنَّ حُسْنَ تَبَعُّلِ إحداكُنَّ لِزَوْجِها وَطَلَبَها مَرْضاتَهُ وَاتِّباعَها مُوافَقَتَهُ يَعْدِلُ ذلِكَ كُلِّهِ[9] ؛؛ بانو برگرد و به زنانى كه پشت سر تو هستند (و از طرف آنها آمده اى) اعلام كن كه شوهردارى يكى از شما به صورت شايسته و به دست آوردن خشنودى او و پيروى از موافقتش معادل تمام اين اعمال خير است».[10]
از سوی دیگر ایجاد آرامش در محیط خانواده از جمله شاخصه های مهم همسرداری است، لذا يك همسر خوب انسان را به انواع نيكيها تشويق مى كند، يك خانه وسيع روح و فكر انسان را آرامش مى بخشد، و آماده فعاليت بيشتر مى نمايد.[11]زیرا هر كارى که بر خلاف طبيعت انسان صورت بگيرد قطعاً يك عكس العمل منفى خواهد داشت، چون خداوند انسان را اين گونه آفريده است كه دو جنس مختلف يكديگر را كامل كنند، از قرآن مى توان اين معنى را استفاده كرد:«وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها؛[12] و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید» که جمله «لِتَسْكُنُوا إِلَيْها» يعنى به وسيله همسر آرامش پيدا كنيد، كه هم آرامش روحى و جسمى (آرامش فردى) است و هم آرامش اجتماعى.[13]
با این تفاسیر همسرداری در سيره حضرت زهرا(سلام الله علیها) به صورت تکامل يافته خودنمايي مي کند؛ در این زمینه حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: «سوگند به خدا، من زهرا(سلام الله علیها) را تا آن زمان که خداوند او را به سوی خود برد، خشمگین نساختم و در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم. او نیز هیچ گاه مرا خشمگین نکرد و عملی از او سر نزد تا باعث ناخشنودی من شود.»[14]،[15]
هنر محبت و مهرورزی به همسر در سیرۀ حضرت زهرا(سلام الله علیها)
بدیهی است محبّت و عشق، قوى ترين جاذبه در ميان دو موجود است.در قانون معروف جاذبه كه بر عالم ماده حكومت مى كند مى خوانيم:«هر قدر جرم اجسام زيادتر، و فاصله آنها كمتر باشد، جاذبه آنها بيشتر است» اين قانون در جهان معنا و محبت هاى الهى نيز حاكم مى باشد، هر قدر شخصيت ها والاتر و فاصله ها كمتر باشد اين محبت و عشق قوى تر مى گردد![16]
لذا عشق و محبت به معناى «يك كشش و جاذبه فوق العاده نيرومند» ميان دو انسان، يا دو موجود به طور كلى، در راه رسيدن به يك هدف پاك، يكى از عالى ترين تجليّات روح انسانى، و از پرشكوه ترين شاهكارهاى آفرينش است.[17]
اگر زيربناى ازدواج دو همسر بر چنين علاقه اى، باشد علاقه اى ريشه دار و واقعى، نه دروغين و سطحى، مسلّماً چنين بنايى بسيار استوار خواهد ماند، زیرا اين چنين بنايى بر مبنای محبّت و عشق پاك تعریف شده است لذا خالى از خلل مى باشد، و چنين ازدواج هايى پرثمر، مفيد، قابل اطمينان، و آرام بخش خواهد بود.[18]
ولى عشق هاى دروغين و قلابى که غالباً بى اندازه به ظاهر آتشين و سوزان هم هستند!، و غير از هوس هاى زودگذرى نتیجه ای به همراه ندارد بلکه نقطه نهايى آن ، كامجويى هاى نامشروع و بى قيد و شرط و سپس به گوشه اى خزيدن و همه چيز را فراموش كردن است، و معمولًا به جاى عشق هاى پاك و مقدّس قالب زده مى شود.[19] و یا از نظر اخلاقى افراد مجرّد هرگز يك «انسان كامل» نخواهند بود، زيرا بسيارى از مفاهيم اخلاقى از قبيل عاطفه، محبّت و مهرورزی بيش از همه جا در محيط خانواده و زندگى مشترك همسران و فرزندان تحقّق مى يابد و كسانى كه از اين زندگى دورند به اين مفاهيم كمتر آشنايى دارند.[20]
لذا محيط خانواده كانون احساسات و عواطف است و طبعا مقياسى كه در اين محيط بايد به كار رود با مقياس ساير محيطها متفاوت است، در محيط خانواده نمى توان تنها با مقياس خشك قانون و مقررات بى روح گام برداشت. [21]بلکه زندگى بدون محبّت سامان نمى يابد و مفهومى نخواهد داشت».[22]،[23]
اینگونه است که ارتباط وپيوند دو همسر علیرغم اینکه يك پيوند قرار دادى و قانونى است اما بسيار مى شود كه محبت و علاقه ناشى از آن حتى بر علاقه خويشاوندى پدر و مادر پيشى مى گيرد، و اين در حقيقت همان چيزى است كه [24]در آیۀ« وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛[25] در میانتان مودّت و رحمت قرار داد»می توان به آن رسید.[26]
اینچنین است که در آموزه های اهل بیت(علیهم السلام) ؛ بيش از هر چيز روى مزاياى روحى و فكرى و اخلاقى دو همسر تكيه كرده اند، به همين دليل توجه به محبّت و صميميت را از هر چيز لازم تر شمرده اند.[27]
از این رو رویکرد حضرت زهرا (سلام الله علیها) در معاشرت با همسر ؛ حاکی از محبّت و مهروری شدید نسبت به حضرت علی (علیه السلام) است.[28] لذا شاهدیم در زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها)، عبارات محبت‌آمیز و احترام‌آمیز به علی (علیه السلام) بسیار است؛ از جمله ایشان در عبارتی خطاب به همسرشان در مقام اظهار محبت می‌فرماید: «روحی لروحک الفداء و نفسی لنفسک الوقاء؛روح من فدای روح تو باد و جان من سپر بلای جان تو باشد.»[29]،[30]
حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و تقسیم کار منزل با همسر
بی تردید تقسيم كار از جمله مهم ترين اصول مديريت در عرصه های مختلف به ویژه در ساحت خانواده است زيرا بدون آن غالبا افراد در انتظار ديگران مى نشينند و مسئوليت ها را به گردن آنها مى اندازند و به هنگامى كه كار زمين مى ماند در برابر مؤاخذه كارفرما به اين عذر متوسل مى شوند كه ما گمان كرديم ديگران اين كار را انجام خواهند داد و اگر به ديگران گفته شود آنها هم همين عذر را مى آورند؛ ولى هنگامى كه كارها و مسئوليت ها تقسيم شود هر كسى مى داند در برابر كار خود مسئول است و در انجام آن سعى و تلاش مى كند.[31]
گفتنی است هدف از ازدواج آن است كه زن و مرد در كنار يكديگر زندگى آرامى داشته باشند و اين هدف بدون زندگى مشترك حاصل نمى شود.لیکن زن نبايد به صورت برده مرد درآيد، و اگر كارهاى خانه را انجام مى دهد، بايد با ميل و رضايتش باشد. البتّه تقسيم كار بر اساس رضايت طرفين كار بسيار خوبى است.[32]
در واقع همان گونه كه اجتماع بزرگ انسان ها در سايه كمك هاى متقابل به پيشرفت هاى بى نظير نايل مى گردد نهاد خانواده به عنوان اجتماع كوچك در دل اين اجتماع بزرگ ، با تعاون بيشتر و همكارى نزديك تر به موفقيت هاى فوق العاده اى نايل مى گردد.[33]
اینگونه است که بخش مهمی از مسائل مربوط به حفظ حرمت زنان و رفتار صحيح با آنها با مسائل مربوط به مديريت زندگى و تقسيم كار در ميان افراد مرتبط است. [34] تقسيم كار بين زوج و زوجه یعنی ، زوج بايد بار نفقه را بر دوش بكشد چون زوجه هم به تدبير منزل مشغول مى شود[35]
اینچنین است که در حالات بزرگ ترين شخصيتهاى اسلامى مى خوانيم كه قسمتى از كارهاى خانه را نيز شخصاً انجام مى دادند،[36] در این زمینه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:«كانَ عَلِىٌّ عَلَيْهِ السَّلامُ يَحْتَطِبُ وَيَسْتَقِى وَ يَكنِسُ وَ كانَتْ فاطِمَةُ تَطْحَنُ و تَعجِنُ وَ تَخبِزُ![37]؛على عليه السلام (براى خانه خود) از بيابان هيزم جمع آورى مى كرد و آب مى آورد و نظافت مى كرد، و فاطمه عليها السلام آرد مى كرد، و خمير مى نمود و نان مى پخت.»[38]
اين حديث كوتاه يك جهان عظمت و روح و بلندى مقام انسانى از بزرگ پيشواى اسلام اميرمؤمنان على عليه السلام و بانوى نمونه جهان فاطمه زهرا عليها السلام مى بارد، زندگى آنها در نهايت سادگى و بى آلايشى مملوّ از صفا و صميميّت و همكارى و همگامى بود، كار عيب نبود و همكارى و تفاهم اصل اساسى محسوب مى شد، و بى پيرايگى امتياز بزرگ آن بود.همان امورى كه از خانه و خانواده هاى امروز رخت بربسته و به دنبال آن آسايش و آرامش هم رفته است.[39]
خانه داری و تربیت فاطمه سلام الله علیها
اسلام به منظور بالا بردن ارزش زن، وظايف خانه دارى را بر او واجب نكرده است تا شكل برده يا كلفت پيدا نكند و در حقيقت آن را به فطرت و وجدان و خواست طبيعى آنان موكول نموده است. ناگفته پيداست كه مادران به فرزندان و[40] نوزادان خود علاقه مندند، همان علاقه مادرى آنها را وادار مى كند كه از شيره جان خود به آنها بدهند و در تربيت آنها بكوشند. زنان به سر و سامان دادن به اوضاع داخلى خانه علاقه طبيعى دارند و همين علاقه، خود به خود ضامن اصلاح اوضاع داخلى است، چنان كه اكنون چهارده قرن از طلوع اسلام مى گذرد و همين مقرّرات در ميان مسلمانان و زنان و شوهران جارى بوده است. زنان مسلمان همواره اين و ظايف طبيعى را انجام مى داده اند و در مواقع ضرورت مى توانستند از حقوق شرعى خود نيز استفاده كنند.[41]
در این میان حضرت زهرا(سلام الله علیها) برای ترسیم اهمیت و ارزش خانه داری بانوان در اسلام شخصاً به این امر اهتمام ورزید و برای امورات خانه کار و تلاش نمود؛ آنهم كارهائى كه شايد امروز بسيارى از افراد آنرا دور از شأن خود مى پندارند و حقير و كوچك مى شمارند.[42]
آری خدمات حضرت زهرا در خانه على (عليه السلام) تا آن جا است كه با يك دست گندم را براى پختن نان آسياب مى كرد، و با دست ديگر طفلش را در آغوش مى گرفت.[43]
در این زمینه ابونعيم اصفهانى چنين نقل مى كند:«لَقَدْ طَحَنَتْ فاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه وآله) حَتّى مَجَلَتْ يَدُها، وَ رَبا، وَ اثَّرَ قُطْبُ الرَّحى فِي يَدِها؛[44] فاطمه دختر رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آن قدر با دست خود آسياب كرد كه دستش تاول زد، و ورم كرد، و آثار دستاس در دستش نمايان گشت».[45]
در «مسند احمد» كه از معروف ترين منابع اهل سنّت است از انس بن مالك چنين نقل شده كه: روزى بلال براى نماز صبح، دير به خدمت پيغمبر (صلى الله عليه وآله) آمد، رسول خدا فرمود: چرا دير آمدى؟ عرض كرد: از كنار خانه فاطمه (عليها السلام) مى گذشتم در حالى كه با دست خود آسياب مى كرد، و كودكش گريان بود، گفتم: اگر اجازه فرمايى من آسياب مى كنم و شما كودك را آرام كنيد، و اگر اجازه فرماييد من كودك را آرام مى كنم و شما آسياب كنيد.[46]
او گفت: من نسبت به فرزندم از تو مهربانترم؛ (و من مشغول آسيا كردن شدم و او كودكش را آرام كرد) و اين امر باعث تأخيرم شد.[47]پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) فرمود:«فَرَحِمْتَها رَحِمَكَ اللهُ؛[48]تو نسبت به فاطمه رحم و محبّت كردى، خداوند تو را مشمول رحمتش كند!.[49]
خانه داری حضرت زهرا(سلام الله علیها) و تلنگری به روشنفکران غرب زده
تأمل در سیرۀ خانوادگی حضرت زهرا(سلام الله علیها) نشان دهندۀ ارزش بی حدو حصر خانه داری زنان در اسلام است؛ حال باید از روشنفکران غرب زده که با رویکردهای فمینیستی در راستای تضعیف جایگاه خانواده تلاش می کنند پرسید به راستی آیا اداره خانه و تربيت فرزندان برومند و ساختن انسانهايى كه در آينده بتوانند با بازوان تواناى خويش چرخهاى عظيم جامعه را به حركت در آورند، كار نيست؟[50]
بی شک آنها كه اين رسالت عظيم زن را كار مثبت محسوب نمى كنند از نقش خانواده و تربيت، در ساختن يك اجتماع سالم و آباد و پر حركت بى خبرند، آنها گمان مى كنند راه اين است كه زن و مرد ما همانند زنان و مردان غربى اول صبح خانه را به قصد ادارات و كارخانه ها و مانند آن ترك كنند، و بچه هاى خود را به شير خوارگاهها بسپارند، و يا در اطاق بگذارند و در را بر روى آنها ببندند، و طعم تلخ زندان را از همان زمان كه غنچه ناشكفته اى هستند به آنها بچشانند.[51]
غافل از اينكه با اين عمل شخصيت آنها را در هم مى كوبند و كودكانى بى روح و فاقد عواطف انسانى بار مى آورند كه آينده جامعه را به خطر خواهند انداخت.[52]
سخن آخر:(ضرورت الگوپذیری زنان مسلمان ایرانی از سیرۀ خانوادگی حضرت زهرا(سلام الله علیها) )
در خاتمه باید به زندگی متواضعانه و ساده آن حضرت با امیرالمومنین علیه السلام اشاره کرد[53] و چه زيبا و الهام بخش است سیرۀ خانوادگی اين بانوى نمونه ، در آن خانواده نمونه براى همه، مخصوصاً بانوان.[54]
آری نظر اين است با طرح اين مسائل، همراه و همگام با خوانندگان عزيز در مراحل مختلف سیرۀ رفتاری خانواده نمونه سير كنيم، و عصاره تعاليم اسلام و مفهوم زندگى صحيح خانوادگى را در آن ببينيم، و بعد وجدان خود را حاكم كنيم و كمى بينديشيم و ببينيم اسلام اصيل و واقعى كدام است؟ و ما چه هستيم؟ تربيت اسلامى چه مى گويد و تربيت ما مسلمانان امروز چگونه است؟[55]
بدیهی است ویژگی های فعلی خانواده ها در عصر حاضر و ارزشهاى حاكم بر آن مى تواند محك خوبى براى شناخت مسلمانان راستين از مسلمانان سطحى باشد.[56]
در صورتی که با نگاهی دقیق و درست و الگو گرفتن از آموزه های رفتاری آن حضرت می توان بر بسیاری از مشکلات زندگی که عامل طلاق و جدایی است فائق آمد.[57] لذا خدا را به حقّ حضرت فاطمه(سلام الله علیها) بخوانيم كه به ما توفيق پيروى از سنّتهاى حسنه اى كه از آن حضرت به يادگار گذارده اند در جامعۀ اسلامی به ویژه برای بانوان گرامی، عنايت فرمايد.[58]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 10 ؛ ص273.
[2] تفسير نمونه ؛ ج 21 ؛ ص334.
[3] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص30.
[4] كليات مفاتيح نوين ؛ ص619.
[5] شيوه همسرى در خانواده، ص 51.
[6] كتاب النكاح ؛ ج 6 ؛ ص116.
[7] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 13، ص 126.
[8] همان.
[9] در المنثور؛ ج 2؛ ص 153 ذيل آيه 34 سوره نساء.
[10] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 13، ص 126.
[11] تفسير نمونه ؛ ج 9 ؛ ص251.
[12] سوره روم؛آیۀ21.
[13] كتاب النكاح ؛ ج 1 ؛ ص9.
[14] بحارالانوار؛ ج43؛ ص134؛ کشف الغمه؛ ج1؛ ص492،بیت الاحزان؛ ص37.
[15] كتاب النكاح ؛ ج 1 ؛ ص9.
[16] زهرا (سلام الله علیها) برترين بانوى جهان ؛ ص71.
[17] مشكلات جنسى جوانان ؛ ص84.
[18] همان.
[19] همان؛ ص 85.
[20] همان ؛ ص25.
[21] تفسير نمونه ؛ ج 3 ؛ ص376.
[22] فى ظلال نهج البلاغه؛ ج 3؛ ص 502.
[23] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 9 ؛ ص563.
[24] تفسير نمونه ؛ ج 16 ؛ ص406.
[25] سورۀ روم؛آیۀ21.
[26] تفسير نمونه، ج 16، ص: 407.
[27] مشكلات جنسى جوانان ؛ ص120.
[28] كتاب النكاح ؛ ج 6 ؛ ص128.
[29] بحرانی، مدینة معاجز الائمة الاثنی عشر ؛ ج3؛ ص369.
[30] كتاب النكاح ؛ ج 6 ؛ ص128.
[31] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 9، ص 700.
[32] احكام بانوان ؛ ص173.
[33] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 9 ؛ ص701.
[34] همان؛ ج 9 ؛ ص459.
[35] كتاب النكاح ؛ ج 7 ؛ ص21.
[36] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص26.
[37] سفينة البحار؛ ج 2؛ ص 195.
[38] يكصد و پنجاه درس زندگى (فارسى) ؛ ص126.
[39] همان.
[40] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص417.
[41] همان؛ ص 418.
[42] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص26.
[43] زهرا (سلام الله علیها) برترين بانوى جهان ؛ ص83.
[44] حلية الاولياء؛ ج 2؛ ص 41.
[45] زهرا (سلام الله علیها) برترين بانوى جهان ؛ ص84.
[46] همان.
[47] همان.
[48] مسند احمد؛ ج 3؛ ص 150.
[49] زهرا (سلام الله علیها) برترين بانوى جهان، ص 85.
[50] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص448.
[51] همان.
[52] همان.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛12/12/1395.
[54] كليات مفاتيح نوين ؛ ص619.
[55] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص28.
[56] همان.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛12/12/1395.
[58] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص30.
