بازخوانی فضائل اهل البیت علیهم السلام در سوره ی انسان از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

روز بيست و پنجم ماه ذى الحجّه، روزى است كه سوره «انسان» که به نام های «هل اتی» و «دهر» نیز مشهور است در آن روز نازل شد.[1]،[2] سوره انسان يكى از اسناد مهم فضيلت على عليه السلام و اهل بيت پيامبر صلوات الله علیهم است. دقّت در محتواى اين سوره و تعبيرات آن و همچنين شأن نزولى كه براى آن ذكر شده پرده از روى مسائل زيادى بر مى دارد.[3]

فضايل مهمّ و عبرت آموز اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، در آيات سوره انسان بدین گونه است که هيجده آيه از سى و يک آيه اين سوره، پيرامون اين فضيلت بى نظير سخن مى گويد. بخشى از آيات هيجده گانه فوق، پيرامون اصل ماجرا سخن مى گويد و چهارده آيه ديگر در مورد[4]جزاء و پاداش عمل بزرگ آن خانواده گرانقدر بحث مى كند.[5]

نزول سوره‌ی «هل أتی» در شأن اهل بیت مصطفی صلوات الله علیهم

ابن عباس مى گويد حسن و حسين علیهما السلام بيمار شدند پيامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با جمعى از ياران به عيادتشان آمدند، و به على علیه السلام گفتند: اى ابو الحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى كردى، على و فاطمه سلام الله علیهما و فضه كه خادمه آنها بود نذر كردند كه اگر آنها شفا يابند سه روز روزه بگيرند (طبق بعضى از روايات حسن و حسين علیهما السلام نيز گفتند ما هم نذر مى كنيم روزه بگيريم).[6]

چيزى نگذشت كه هر دو شفا يافتند، در حالى كه از نظر مواد غذايى دست خالى بودند على علیه السلام سه من جو قرض نمود، و فاطمه سلام الله علیها يک سوم آن را آرد كرد، و نان پخت، هنگام افطار سائلى بر در خانه آمد و گفت: السلام عليكم اهل بيت محمد؛ سلام بر شما اى خاندان محمد! مستمندى از مستمندان مسلمين هستم، غذايى به من بدهيد خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت كند، آنها همگى مسكين را بر خود مقدم داشتند، و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشيدند.[7]

روز دوم را هم چنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتى كه غذا را آماده كرده بودند (همان نان جوين) يتيمى بر در خانه آمد آن روز نيز ايثار كردند و غذاى خود را به او دادند (بار ديگر با آب افطار كردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند).[8]

در سومين روز اسيرى به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذاى خود را به او دادند هنگامى كه صبح شد على علیه السلام دست حسن و حسين علیهما السلام را گرفته بود و خدمت پيامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آمدند هنگامى كه پيامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آنها را مشاهده كرد ديد از شدت گرسنگى مى لرزند! فرمود! اين حالى را كه در شما مى بينم براى من بسيار گران است، سپس برخاست و با آنها حركت كرد هنگامى كه وارد خانه فاطمه سلام الله علیها شد؛ ديد در محراب عبادت ايستاده، در حالى كه از شدت گرسنگى شكم او به پشت چسبيده، و چشمهايش به گودى نشسته. پيامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ناراحت شد.[9]

در همين هنگام جبرئيل نازل گشت و گفت اى محمد! اين سوره را بگير؛ خداوند با چنين خاندانى به تو تهنيت مى گويد؛ سپس سوره« هل اتى» را بر او خواند.[10] بعضى گفته اند كه از آيه «ان الابرار» تا آيه «كان سعيكم مشكورا» كه مجموعا هيجده آيه است در اين موقع نازل گشت.[11]

واکاوی شأن نزول سوره ی «هل اتی» از منظر فریقین

روايات فراوانى از طرق شيعه و سنى، حكايت از اين دارد كه آيات 8 و 9 سوره «دهر»[12] در فضيلت اهل بيت عليهم السلام نازل شده است. «مرحوم علامه امينى» در «الغدير» 34 نفر از علماى معروف اهل سنت را نام مى برد كه اين حديث را در كتابهاى خود آورده اند (باذكر نام كتاب و صفحه آن).[13]،[14]

بنابر اين حديث مزبور در ميان اهل سنت مشهور، بلكه متواتر است و علماى شيعه اتفاق نظر دارند كه همه سوره «دهر» يا بخش قابل ملاحظه اى از آيات آن، درباره اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم (على، فاطمه زهرا، حسن و حسين عليهم السلام) نازل شده است .[15]لذا علماى شيعه همه اتفاق نظر دارند كه اين هيجده آيه يا مجموع اين سوره، در ماجراى فوق نازل شده است و همگى بدون استثناء در كتب تفسير يا حديث روايت مربوط به آن را به عنوان يكى از افتخارات و فضائل مهم على و فاطمه زهرا و فرزندانشان عليهم السّلام آورده اند.[16]

داستان سوره ی «هل اتی» (فضیلت اهل بیت علیهم السلام) در اشعار شعرا

گفتنی است نزول آيات سوره دهر درباره اهل بيت عليهم السلام به قدرى معروف و مشهور است كه در اشعار شعرا، و حتى در شعر معروف «امام شافعى»[17]، يكى از پيشوايان اهل سنّت نيز منعكس شده است.[18]

در قسمتى از اشعار وى چنين مى خوانيم:[19]

الى مَ الى مَ وَ حَتّى مَتى                 اعاتَبُ فى حُبِّ هذَا الْفَتى

وَ هَلْ زُوِّجَتْ فاطِمُ غَيْرَهُ                وَ فى غَيْرِه هَلْ أَتى «هَلْ أَتى»؟      

به كجا بروم؟ تا كى مرا تعقيب مى كنيد؟ آيا مرا به خاطر عشق على ملامت و سرزنش مى كنيد؟ (اگر چنين است) آيا فاطمه (اى كه محبّت او محبّت خدا و غضبش غضب خداست) با غير على ازدواج كرده است؟ آيا سوره «هل أتى» (با آن فضايل و پاداش هاى كم نظيرش) در مورد غير على نازل شده است؟ (پس چرا مرا به خاطر عشق على ملامت و سرزنش مى كنيد!؟).[20]

هم چنین ابن بطريق از علماى قرن ششم هجرى در كتاب عمده عيون صحاح الاخبار، از تفسير ابواسحاق ثعلبى نقل مى كند كه گفته است:[21]

انَا مَولى لِفَتى                   انْزِلَ فيهِ هَلْ اتى

«من غلام جوانمردى هستم كه سوره «هل اتى» درباره او نازل شد».[22]،[23]

و نيز محمد بن طلحه شافعى (از علماى قرن هفتم) در كتاب مطالب السؤال درباره اهل بيت پيامبر صلوات الله علیهم مى گويد:[24]

هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى لِمُعْتَصِمٍ بِها                    مَناقِبُهُمْ جائَتْ بِوَحْىٍ وَ انْزالِ

مَناقِبُ فى الشُورى وَ سُورَةُ هَلْ اتى              وَ فى سُورَةِ الاحزابِ يَعْرِفُهَا التالى

«آنها دستگیره هاى محكم ايمانند براى هر كس كه به دامن آنها چنگ زند؛ فضائل آنها در وحى قرآنى آمده است. مناقب و فضائلى در سوره «شورى» و سوره «هل اتى» آمده و در سوره «احزاب» نيز مناقب آنها موجود است كه هر تلاوت كننده اى آن را مى داند».[25]،[26]

اشعار فراوان ديگرى نيز در اين باره از طلائع ابن رزيك (ابوالغارات) نقل شده است.[27]،[28]

فضائل اهل البيت عليهم السلام در سوره ی «هل اتی»

گفتنی است چهار آيه از آيات هيجده گانه در مورد اصل كار اين خاندان بزرگوار بحث مى كند، و چهارده آيه ديگر به بيان اجر و پاداش اين ايثار به يادماندنى و بى نظير مى پردازد.[29] حال  در اين آيات، پنج ويژگى و فضیلت بارز اهل البيت عليهم السلام مطرح شده است:[30]

سوره «هل اتی»؛ تجلی وفای به عهد اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در فرازی از آیات سوره ی «هل اتی» می خوانیم:«يُوفُونَ بِالنَّذْرِ...؛[31] آن ها به نذر خود وفا مى كنند»؛ اوّلين كار با ارزش اين خاندان، كه بايد سرمشق همه شيعيان باشد، اين است كه به نذر خويش عمل كردند. امّا بعضى از شيعيان به هنگام زحمت و رنج و بلا و مصيبت و بيمارى و كسالت نذر مى كنند، ولى هنگامى كه مشكلاتشان برطرف مى شود و زمان عمل به نذر فرا مى رسد، به بهانه هاى مختلف از عمل كردن به نذر شانه خالى مى كنند، امّا اهل البيت عليهم السلام اينگونه نبودند و نه تنها به نذرهاى خويش، بلكه به تمام تعهّداتشان عمل مى كردند؛ چرا كه يكى از نشانه هاى ايمان[32] و علامت هاى مسلمان حقيقى، وفاى به عهد و نذر و تعهّدات است؛ هر چند به زيان انسان باشد.[33]

اهل بیت علیهم السلام و خوف از قیامت

دومين ويژگى بارز اهل البيت عليهم السلام، كه خداوند متعال در اين حادثه به آن اشاره كرده، اين است كه: «وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً؛[34] آن ها از معاد و روز قيامت مى ترسند.» البتّه نه به خاطر اين كه در آن روز ظلمى به كسى مى شود، بلكه از دادگاه عدل الهى مى ترسند؛ زيرا تمام اعمال انسان، از ريز و درشت، در اين دادگاه مورد بازخواست قرار مى گيرد. دادگاه عدل الهى در روز قيامت گسترده و فراگير است و شامل مرد و زن، كوچك و بزرگ، پير و جوان، فقير و غنى، عالم و جاهل و خلاصه، همه انسان ها مى شود. ايمان و اعتقاد به چنين دادگاهى انسان را در خوف و ترس قرار مى دهد.[35]

انفاق اهل بیت علیهم السلام و رسیدگی  به نيازمندان

ويژگى سوم اهل البيت عليهم السلام در آيات شريفه سوره ی هل اتی، رسيدگى به نيازمندان جامعه مى باشد. لذا در این سوره می خوانیم؛ «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكيناً وَ يَتيماً وَ اسيرا[36]؛ و غذاى (خود) را با اين كه به آن علاقه (ونياز) دارند، به مسكين و يتيم و اسير مى دهند»[37]

اين خاندان بزرگوار حتّى آنچه را خود به آن نياز دارند در اختيار فقرا و نيازمندان قرار مى دهند. به «مسكين»[38] و «يتيم»[39] و «اسير»[40] كمک مى كنند. در اين آيه شريفه[41] بر روى سه گروه نيازمند اجتماعى انگشت گذاشته شده است.[42]

نزول سوره ی هل اتی؛ تبلور اخلاص اهل بیت علیهم السلام در اطعام سائلین

چهارمين فضيلت اهل بیت علیهم السلام كه فضيلت فوق العاده با ارزشى است، مسأله اخلاص آن بزرگواران است؛ آن ها مى گويند: «إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً؛[43](و مى گويند): ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم، و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم.»[44] به عبارت دیگر «كمكى كه به شما مساكين، ايتام، اسراء و ديگر نيازمندان جامعه مى كنيم، فقط و فقط براى جلب رضاى خداست و هيچ انگيزه ديگرى در آن نيست، بدين جهت پاداشى از شما نمى خواهيم و حتّى انتظار قدردانى و تشكّر نداريم!»[45]

به راستی آيا انسان هاى عادى مى توانند چنين ادّعايى داشته باشند؟ از اين بالاتر، اگر نيازمندان در مقابل، به جاى پاداش و تشكّر جسارت به خرج مى دادند و توهين مى كردند، بازهم تفاوتى به حال آن خاندان نداشت![46]

اخلاص گوهر بسيار ارزشمند و كميابى است، بدين جهت اسلام تأكيد بر كيفيّت و چگونگى عمل مى كند، نه كمّيّت و مقدار آن.[47] زيرا تمام آنچه را اين خانواده محترم انفاق كردند بيش از چند كيلو جو نبود، امّا از آنجا كه اين كار توأم با اخلاص بود و فقط براى رضاى خداوند انجام شد، ارزش كار آن ها را بقدرى بالا برد كه پاداش هاى بى سابقه اى در قرآن براى كار آن ها در نظر گرفته شد.[48]

خوف از خداوند

پنجمين ويژگى و فضیلت آنان خوف از خداست، لذا در سوره ی انسان می خوانیم: «إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً؛[49] ما از پروردگارمان خائفيم، در آن روزى كه عبوس و سخت است!»[50]

 شايد گفته شود، در ويژگى دوم خوف از معاد و قيامت مطرح بود و اينجا از خوف خداوند سخن به ميان آمده است، آيا اين دو با هم متفاوت است؟[51]

در پاسخ باید گفت لازم نيست خوف از خدا به خاطر ترس از جهنّم و قيامت و عذاب هاى هولناک و دردآور آن باشد، بلكه ممكن است خوف از عظمت خدا باشد. وقتى انسان مؤمن به عظمت خداوند فكر مى كند، ترس سراسر وجودش را فرامى گيرد و بدنش به لرزه درمى آيد، همان گونه كه وقتى به ملاقات شخصيّت مهمّى مى رود و مى خواهد مطلبى را به او بگويد، ممكن است عظمت آن شخصيّت، او را[52] بگيرد و قادر به سخن گفتن نباشد؛ هر چند آن شخصيّت، انسانى بسيار مهربان و خوش اخلاق و خوش برخورد باشد. بنابراين، ويژگى پنجم چيزى غير از ويژگى دوم است و خوف از خدا به معناى خوف از عظمت و بزرگى خداوند مهربان است.[53]

سخن آخر

خدايا! خاندان على عليه السلام چگونه ايثارگرى مى كردند! آيا ما هم اينگونه هستيم؟ آيا مى دانيم همسايگان ما در چه وضعى به سر مى برند؟ آيا خبر داريم همسايگان ما چگونه معیشت و زندگی  خود را مى گذرانند؟ آيا از وضع اقوام و بستگان و آشنايان اطّلاعى داريم؟ اگر پاسخ اين سؤالات خداى ناكرده منفى باشد، آيا مى توانيم ادّعا كنيم كه شيعه هستيم؟[54]

لذا بر همگان فرض است تا  در خطّ ايثار حضرت على عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام كه سوره «هل أتى» درباره آنان نازل شد قدم بردارند.[55]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir