اخلاق و آداب روزه داری از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه

پيغمبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم شنيد كه زنى در حال روزه دارى كنيز خود را دشنام مى دهد! دستور داد طعامى حاضر كردند و به آن زن فرمود: بخور. عرض كرد: روزه ‏دارم. فرمود چگونه روزه ‏دار هستى در حالى كه كنيز خود را دشنام دادى؟! روزه فقط پرهيز از طعام و شراب نيست.^[1]

كسانى هستند روزه مى گيرند؛ اما انواع گناهان را در حال روزه انجام مى‏ دهند؛ ظلم مى‏ كنند، مال مردم مى‏ خورند، آبروى مسلمانان را مى ‏ريزند و با غيبت و تهمت و دشنام و ناسزا، افراد بى ‏گناه را آزار مى‏ دهند به يقين اين‏ گونه اشخاص از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره ‏اى نمى ‏برند.^[2]

ظاهر و باطن روزه داری

متأسفانه گروهى از اسلام تنها به يك سلسله آداب‏ سطحى قناعت كرده ‏اند، و نماز و روزه‏ و حجى بى محتوى، و فاقد روح، و قرآنى خالى از تدبر، و دعائى تهى از حضور قلب، و زيارتى به قصد سياحت، انجام مى ‏دهند، بى آنكه اسلام در عمق جانشان ريشه دوانده باشد.[3]

عبادات، ظاهرى دارد و باطنى يا صورتى و سيرتى؛ صورت عبادات افعالى است كه در ظاهر بايد انجام شود؛ ولى باطن آن ها فلسفه‏ هاى تربيتى است كه نتيجه آن قرب الى الله است. براى رسيدن به اين نتايج، قناعت به شكل عبادات كافى نيست بلكه توجه به آداب آن نيز لازم است.[4]

فریضۀ روزه‏ نیز از این امر مسثتنا نیست؛ چرا که روزه يك كار مستمر در سراسر روز است.‏[5] لذا شرايط و موانع و آداب‏ و اذکار بسيارى دارد[6] و در روايات اسلامى تأكيد زيادى بر آداب‏ روزه‏ شده است تا آن فریضه، افزون بر اسقاط تكليف به درجه قبولى در نزد پرورگار برسد.[7]

روزه برنامه‏ هاى ظاهرى مانند خوددارى از خوردنى و نوشيدنى و بعضى ديگر از لذات نفسانى دارد، و باطنی كه عبارت از تقويت ايمان و اراده و مبارزه با هواى نفس و شيطان است كه اگر آن ها حاصل نشود نتيجه روزه كه تقوا است: «لعلكم تتقون»^[8]، حاصل نمى‏ گردد و انسان را از عذاب الهى باز نمى‏ دارد و سپرى در برابر آتش نمى شود.[9]

به همين دليل روزه‏ داران عزيز تلاش می کنند در پرتو روزه‏ هاى سرشار از معنويت و نور و صفاى اين ماه عزيز، اراده خويش را تقويت و روح ايمان خود را مستحكم نموده و در سايه تقويت اراده و استحكام بخشيدن به ايمان خويشتن، مؤدب به آداب‏ الهى ‏گردند.[10]

حفظ تمامی اعضا و جوارح بدن از گناه

از آداب روزه داری این است که فرد روزه دار علاوه بر اينكه از مبطلات روزه خوددارى مى ‏كند، از گناهان چشم، گوش، زبان، دست و پا و ساير جوارح‏ نيز اجتناب مى كند. امام على عليه السلام مى ‏فرمايند: «الصِّيِامُ اجتنابُ المَحارِمِ كَما يَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ‏؛ روزه دورى كردن از حرام ‏هاست، آن گونه كه انسان از خوردن و آشاميدن دورى می كند».^[11]

حضرت زهرا عليها السلام مى‏فرمايند: «ما يَصْنَعُ الصائِمُ بِصِيامِهِ إِذا لَمْ يَصُنْ لِسانَهُ وَسَمْعَهُ وَبَصَرَهُ وَجَوارِحَهُ‏؛ اگر روزه‏دار زبان و گوش و چشم و اعضا و جوارح خود را نگه ندارد، روزه به چه كارش مى آيد؟!».^[12]

حفظ زبان در طول رمضان

يكى از آداب‏ صوم‏ كامل در اسلام اين است كه انسان هنگام روزه گرفتن زبان خود را از آلودگى به گناه و سخنان باطل حفظ كند؛ همان گونه كه چشم و گوش را بايد از آلودگى به گناه محافظت كرد. امام صادق عليه السلام در حديثى مى‏فرمايد: «انَّ الْصَّوْمَ لَيْسَ مِنَ الْطَّعامِ وَ الْشَّرابِ وَحْدَهُ انَّ مَرْيَمَ قَالَتْ انى نَذَرْتُ لِلرَّحْمانِ صَوْماً اىْ صُمْتاً فَاحْفَظُوا الْسِنَتَكُمْ وَ غُضُّوا ابْصارَكُمْ ...؛ روزه تنها از غذا و نوشيدني ها نيست (مگر نمى ‏بيند كه) مريم گفت: من براى خداوند رحمان روزه ‏اى نذر كرده ام؛ يعنى، سكوت را، بنابر اين هنگامى كه روزه هستيد زبان هاى خود را حفظ كنيد و چشمان خود را (از گناه) ببنديد!».^[13]

استحباب عطر برای روزه دار

بوى خوش در اسلام و مخصوصاً احاديث پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم و ائمه هدى عليهم السلام بسيار مدح شده است و به مسلمانان دستور داده اند كه از عطريات استفاده كنند و هميشه خوشبو باشند.^[14]

حتى براى روزه ‏دار كه بوييدن گل‏ ها مكروه است، استفاده از عطريات نه تنها ممنوع نيست، بلكه توصيه شده است. در روايتى مى خوانيم: «كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام إِذَا صَامَ تَطَيبَ بِالطِّيبِ وَيقُولُ الطِّيبُ تُحْفَةُ الصَّائِمِ‏؛ امام صادق عليه السلام هنگامى كه روزه مى‏ گرفت از عطر استفاده مى‏كرد و مى‏ گفت: عطر تحفه روزه‏ دار است».^[15]

کمک به نیازمندان و فقرا

بر كسى پوشيده نيست روزه يك درس مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است.[16] در حديثی از رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد فلسفه روزه چنين مى خوانيم: «انَّ الصَّوْمَ يُميتُ مُرادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ الحَيْوانِىِّ، وَ فيهِ ... وَ الْاحْسانُ الَى الْفُقَراءِ ... وَ تَضْعِيفِ الْحَسَناتِ، وَ فيهِ مِنَ الْفَوائِدِ ما لا يُحْصى‏؛ روزه‏ هواى نفس و شهوت طبيعت حيوانى را مى ‏ميراند (و طغيان آن را فرو مى ‏نشاند)، و در آن ... احسان به فقرا ... و فزونى حسنات است؛ و در آن فوائد بيشمارى است».[17]

در حديث معروفى از امام صادق عليه السّلام نیز نقل شده كه «هشام بن حكم» از علت تشريع روزه پرسيد، امام عليه السّلام فرمود: «روزه به اين دليل واجب شده كه ميان فقير و غنى مساوات برقرار گردد، و اين بخاطر آن است كه غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقير اداى حق كند، چرا كه اغنياء معمولا هر چه را بخواهند براى آن ها فراهم است، خدا مى خواهد ميان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنياء بچشاند تا به ضعيفان و گرسنگان رحم كنند».[18]

لذا در ماه مبارك رمضان شایسته است روزه داران‏ به مقتضاى‏ «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛^[19]تا پرهیزکار شوید»، به سراغ نيازمندان بروند.^[20]

افطاری دادن ولو با یک خرما

از رسول گرامى اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم نقل شده است كه هر كس در ماه رمضان، مؤمن روزه‏ دارى را افطار دهد، پاداش آزاد كردن بنده مؤمنى را دارد و سبب آمرزش گناهان او مى ‏شود.

وقتى كه اصحاب پرسيدند، توانِ چنين كارى نداريم، فرمود: آن كس كه توان ندارد، مقدارى شير يا قدرى آب و يا تعدادى خرما هم بدهد، خداوند به او چنين پاداشى را عطا مى كند.^[21]

 در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام نقل شده است: هر كس روزه دارى را افطار دهد، همانند پاداش آن روزه دار ثواب مى‏برد. (بى آن‏كه از ثواب او كاسته شود).^[22]

سخن آخر: (خوشا خواب زيركان، و افطارشان!)

امام علی عليه السلام در کلامی حكيمانه‏ به عبادات بى ‏روح و كم ‏نتيجه يا بى ‏نتيجه اشاره كرده و مى ‏فرمايد: «كَمْ مِنْ صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَالظَّمَأُ، وَكَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَالْعَنَاءُ، حَبَّذَا نَوْمُ الْأَكْيَاسِ وَإِفْطَارُهُمْ؛ چه بسيار روزه ‏دارانى كه از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره ‏اى نمى برند و چه بسيار شب زنده دارانى كه از قيام شبانه خود جز بى ‏خوابى و خستگى ثمره ‏اى نمى ‏گيرند. آفرين بر خواب هوشمندان و افطارشان».[23]

آری تنها پرهيزگاران و افراد با معرفت و هوشمند به همه اسرار عبادات آگاهند و آداب آن را به كار مى بندند. آن ها اگر چه روزه مستحبى به جا نياورند و عبادات مستحب شبانه را انجام ندهند، خواب و افطارشان از عبادات دیگران بالاتر است؛ خواب و افطارى كه به آن ها براى اطاعت خالق و خدمت به خلق نيرو مى‏ دهد.[24]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. پيام امام امير المومنين عليه السلام

2. كليات مفاتيح نوين