ماه ربيع الأول، ماه هجرت پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) از مكه به مدينه، و همچنين روایت گر فداكارى هاى مولاى متقيان على(عليه السلام) در ليلة المبيت می باشد؛[1] امامی که در ليلة المبيت، جانش را در طبق اخلاص گذاشت و در مقابل خطر هاى جدى، كه جان پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) را تهديد مى كرد، مردانه دفاع كرد.[2]
در این میان قرآن مجيد که بارها مؤمنان و مجاهدان و افرادى را كه كارهاى مهمى انجام داده اند ستايش مى كند، در مورد فداكارى اميرمؤمنان على(عليه السلام) در «ليلة المبيت» مى فرمايد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ؛ بعضى از مردم (با ايمان و فداكار، همچون على عليه السلام در «ليلة المبيت» به هنگام خفتن در جايگاه پيغمبر صلى الله عليه و آله) جان خود را براى خشنودى خدا مى فروشند؛ و خداوند به بندگان مهربان است».[3]
آيه فوق با توجه به شأن نزول يكى از بزرگ ترين فضائل على(عليه السلام) است كه در اكثر منابع اسلامى ذكر شده[4] و علماء و دانشمندان فراوانى، از شيعه و اهل سنت، معتقدند كه آيه مورد بحث مربوط به حضرت على(عليه السلام) مى باشد.[5]
در این بین، بسيارى از علماء اهل سنت[6] بطور گسترده آن را در كتاب هاى خويش نقل كرده اند، به گونه اى كه اين داستان به سر حد تواتر رسيده است؛ يعنى بقدرى زياد نقل شده كه جايى براى انكار آن وجود ندارد.[7]
در اثبات این مسأله می توان به «طبرى»[8] «ابن هشام»[9] «حلبى»[10] «يعقوبى»[11] (كه همگى از مورخان مشهور اهل سنت هستند) و «احمد»[12]، «ابن جوزى»[13] و «ابن صباغ مالكى»[14]، از فقهاى اهل سنت، اشاره كرد.[15]
علامه امينى رحمة الله عليه كه از جمله شيعيان عاشق اميرالمؤمنين بود، در جلد دوم كتاب ارزشمند الغدير، در ذيل آيه فوق، حدود ده منبع معروف اهل سنت را نقل مى كند كه همه آن ها اعتراف كرده اند كه آيه فوق در شأن حضرت على(عليه السلام) نازل شده است. سپس ادعا مى كند كه رواياتى كه در اين زمينه نقل شده است متواتر است.[16]
بر این اساس در این نگاشته به روايات زيادى که در منابع معروف اهل سنت دربارۀ شأن نزول اين آيه[17] و واقعۀ لیله المبیت آمده، اشاره می شود. [18]
بيان تفسير ثعلبي در شأن نزول آيۀ لیله المبیت
مفسر معروف اهل سنت ثعلبى در تفسير خودش در شأن نزول اين آيه چنين نقل مى كند: «پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) هنگامى كه تصميم به هجرت به سوى مدينه گرفت على بن ابيطالب(عليه السلام) را در مكه، براى اداى ديون و امانت هاى مردم كه نزد او بود، گذارد؛ و آن شب كه به سوى غار حركت مى كرد؛ در حالى كه مشركين اطراف خانه او را گرفته بودند دستور داد كه على عليه السلام در بستر او بخوابد، و به او فرمود: «پارچه سبز رنگى كه من دارم و به هنگام خواب روى خود مى كشم به روى خود بينداز و در بستر من بخواب، ان شاء الله هيچ مكروهى به تو نمى رسد».
على(عليه السلام) اين كار را انجام داد، در اين موقع خداوند به جبرئيل و ميكائل وحى فرستاد كه من در ميان شما پيمان برادرى ايجاد كردم و عمر يكى را طولانى تر از ديگرى قرار دادم، كدام يك از شما دو نفر، زندگى ديگرى را بر خود مقدم مى شمريد و عمر طولانى را براى ديگرى مىخواهيد هر يك از آن دو، حيات خويش را برگزيدند، در اين هنگام خداوند به آن ها وحى فرستاد چرا شما همانند على بن ابيطالب(عليه السلام) نبوديد من ميان او و محمد(صلى الله عليه و آله) برادرى برقرار ساختم و او در بستر پيامبر(صلى الله عليه و آله) خوابيد و جان او را بر جان خويش مقدم شمرد؛ به زمين فرود آييد؛ و او را از دشمنانش حفظ كنيد؛ آن ها هر دو فرود آمدند جبرئيل بالاى سرش و ميكائل پايين پايش بود و جبرئيل صدا مى زد: آفرين آفرين! چه كسى همانند تو است اى على؟! خداوند متعال با تو نزد فرشتگان مباهات كرد» در اين هنگام كه پيامبر صلى الله عليه و آله به سوى مدينه در حركت بود اين آيه در شأن على(عليه السلام) نازل شد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ».[19] و به همين دليل آن شب تاريخى «ليلة المبيت» ناميده شده است.[20]
اين حديث ثعلبى را با همين تفصيل، غزالى در احياء العلوم (جلد 3، صفحه 238) و گنجى در كفاية الطالب (صفحه 114) و ابن صباغ مالكى در الفصول المهمه (صفحه 33) و سبط بن جوزى حنفى در تذكرة الخواص (صفحه 21) و شبلنجى در نور الابصار (صفحه 82) نقل كرده اند.[21]
ماجرای لیله المبیت در تفسیر شواهد التنزیل
حاكم حسكانى در شواهد التنزيل از ابوسعيد خدرى، همين مضمون(حدیث ثعلبی) را با تفاوت بسيار مختصرى، نقل مى كند.[22]
در همان كتاب (شواهد التنزيل) از ابن عباس نقل مى كند كه على(عليه السلام) نخستين كسى بود كه بعد از خديجه(عليها السلام) به رسول خدا(صلى الله عليه و آله) ايمان آورد و لباس او را پوشيد و در بستر او خوابيد ... (ولى در اين نقل اشاره اى به آيه شريفه نمى كند).[23]
و نيز در همان كتاب از عبدالله بن سليمان (و در نسخه اى از عبدالله بن عباس) همين معنى نقل شده كه پيامبر(صلى الله عليه و آله)، در آن شب كه به سوى غار مى رفت على(عليه السلام) را در بستر خود خواباند. ابوبكر به دنبال پيامبر(صلى الله عليه و آله) رفت و قريش به على(عليه السلام) نگاه مى كردند، و گمان مى كردند پيامبر است، هنگامى كه صبح شد ناگهان نگاه كردند و ديدند على(عليه السلام) است گفتند: محمد(صلى الله عليه و آله) كجا است؟ فرمود: «من آگاهى ندارم»، گفتند: ما تعجب مى كرديم هنگامى كه سنگ به سوى تو مى انداختيم پيچ و تاب مى خوردى و از يك پهلو به پهلوى ديگر مى شدى در حالى كه وقتى به سوى محمد صلى الله عليه و آله سنگ مى انداختيم تكان نمىخورد! و اين آيه[24] درباره اين ماجرا نازل شده است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ».[25]
حاکم نیشابوری و شرح جانفشانی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در لیله المبیت
حاكم نيشابورى در كتاب معروف مستدرك الصحيحين از ابن عباس چنين نقل مى كند كه على(عليه السلام) جان خويش را به خدا فروخت؛ لباس پيامبر(صلى الله عليه و آله) را پوشيد، سپس به جاى او خوابيد... و در پايان اين حديث مى گويد: «هَذَا حَدِيثٌ صَحِيحُ الْإِسْنَادِ وَلَمْ يُخَرِّجَاهُ؛ اين حديث معتبرى است، هر چند بخارى و مسلم در كتاب خود آن را نياورده اند».[26]
در همان كتاب از حكيم بن جبير از على بن الحسين(عليه السلام) نقل مى كند: «ان اول من شرى نفسه ابتغاء مرضاة الله على بن ابيطالب؛ نخستين كسى كه جان خود را به بهاى خشنودى خدا فروخت، على بن ابيطالب (عليه السلام) بود».[27]
سپس مى افزايد: در آن هنگام كه على(عليه السلام) مى خواست در بستر رسول خدا(صلى الله عليه و آله) بخوابد، اين اشعار را زمزمه مى كرد:
«وَفيْتُ بِنَفْسى خَيْرَ مَنْ وَطَئَ الْحَصَى *** وَ مَنْ طافَ بِالْبَيْتِ الْعَتِيْقِ وَ بِالْحِجْرِ
رَسُـول اِلله خــافَ اَنْ يَمْــكُروا بِـهِ *** فَنَجّاهُ ذُو الطَّولِ الاِله مِنْ الْمَكْرِ
وَ باتَ رَسُــولُ اللهِ فــى الْغار آمِناً *** مُوَفّىً و فى حِفْظِ الالِهِ وَ فى سَتْرِ
وَ بِـتُّ ارائيـهمْ وَ لَــمْ يَتْهَـمونَنــى *** قَدْ وَ طَنَت نَفْسى عَلَى الْقَتْلِ وَالاَسْرِ؛
با جان خويش نگهدارى و پاسدارى از كسى كردم كه بهترين انسانى بود كه بر روى زمين گام نهاد *** همان كس كه به خانه كعبه و حجر طواف فرمود.
همان رسول خدا(صلى الله عليه و آله) كه از مكر دشمنان بيمناك بود *** و خداوند قادر او را از مكر (و نقشه هاى شوم آن ها) رهايى بخشيد.
و رسول خدا(صلى الله عليه و آله) در غار در امن و امان بود *** و در حفظ الهى و در پوشش قرار داشت.
و من مراقب آن ها (دشمنان) بودم، و آن ها باور نمى داشتند كه من به جاى پيامبر(صلى الله عليه و آله) خوابيده ام *** در حالى كه آماده براى كشته شدن و اسارت بودم».[28]
اشعار فوق كه حكايت از نهايت ايثار و جانبازى و افتخار على(عليه السلام) به اين امر مى كند در كتب ديگر نيز آمده است.[29]
طبری و رخداد لیله المبیت
طبرى مورخ معروف درباره مسأله هجرت مىنويسد: على(عليه السلام) در بستر پيامبر(صلى الله عليه و آله) خوابيده بود و دشمنان نظاره مى كردند و او را در بستر مى ديدند در حالى كه پوشش پيامبر را به روى خود كشيد و مى گفتند: به خدا اين همان محمد(صلى الله عليه و آله) است! تا اينكه صبح شد و على(عليه السلام) از بستر پيامبر(صلى الله عليه و آله) برخاست! (طبرى اين داستان را در كنار آيه «وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ ...»، كه آن هم مربوط به داستان هجرت است نقل كرده است.[30]
اعتراف ابن اثیر به فداکاری امیرالمومنین علی(علیه السلام) در لیله المبیت
ابن اثير در اسد الغابه در فضائل على(عليه السلام) نقل مى كند: هنگامى كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) اراده هجرت فرمود، على(عليه السلام) را براى اداى ديون و رد امانت هايى كه نزد او بود، در مكه گذارد؛ و در آن شب كه از مكه به سوى غار رفت، در حالى كه مشركان خانه او را احاطه كرده بودند؛ دستور داد على(عليه السلام) در بستر او بخوابد و جامه او را بر روى خود بكشد. سپس داستان ليلة المبيت و وحى الهى را به جبرئيل و ميكائيل نقل كرده؛ و در پايان مىگويد: «سپس خداوند اين آيه[31] را بر پيامبرش، در حالى كه به سوى مدينه مى رفت، نازل كرد:«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ».[32]
لیله المبیت در مُسند أحمد بن حنبل
احمد حنبل يكى از ائمه چهارگانه معروف اهل سنت در مسند خود كه از منابع مشهور است، از «ابن عباس» در تفسير آيه «وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ...؛ (به خاطر بياور) «هنگامى را كه كافران نقشه مى كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند؛ يا به قتل برسانند؛ يا تبعيد كنند؛ آن ها نقشه مى كشيدند و خداوند هم تدبير مى كرد؛ و خداوند بهترين مدبران است»، نقل مى كند كه قريش در مكه به مشاوره پرداختند؛ بعضى گفتند به هنگام صبح او را ببنديد و به زندان بيفكنيد منظورشان پيامبر(صلى الله عليه و آله) بود و بعضى گفتند او را به قتل برسانيد؛ و بعضى گفتند او را تبعيد كنيد. خداوند متعال پيامبرش را از اين ماجرا آگاه ساخت و در اين هنگام على(عليه السلام) در بستر پيامبر(صلى الله عليه و آله) خوابيد ... و پيامبر صلى الله عليه و آله از مكه خارج شد.[33]
امام احمد، اشاره اى به آيه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ»، نمىكند ولى از آيه «وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ ...»، كه آن هم در ماجراى ليلة المبيت وارد شده سخن مى گويد.[34]
سخن آخر: (اعتراف جالب اسکافی در مورد فداکاری امیرالمومنین علی(علیه السلام) در لیله المبیت)
جالب تر از همه اين ها سخنى است كه «أبو جعفر اسكافى»، استاد شارح مشهور نهج البلاغه ابن أبي الحديد معتزلى، در اين زمينه گفته است. او مى گويد: «قد ثبت بالتواتر حديث الفراش، ... و لا يجحده الا مجنون او غير مخالط لاهل الملة، ... و قد روى المفسرون كلهم: ان قول الله تعالى: «و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله»، انزلت فى على(عليه السلام) ليلة المبيت على الفراش؛[35]
حديث خوابيدن على(عليه السلام) در بستر پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله) به تواتر ثابت شده و قابل انكار نيست؛ و غير از كسانى كه مسلمان نيستند و افراد سبك مغز آن را انكار نمى كنند[36] (زيرا) تمام مفسران قرآن كريم اتفاق نظر دارند كه آيه شريفه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي...» در ليلة المبيت، در شأن على(عليه السلام) نازل گشته است».[37]
روايات منحصر به آنچه گفته شد نمى باشد و روايات فراوان ديگرى در منابع معروف اهل سنت در اين زمينه نقل شده[38] که نشان می دهد علمای اهل سنت نیز به مانند عالمان شیعی، متفق القولند كه آيه ليلة المبيت در شأن فداكارى و ايثار بى نظير على(عليه السلام) نازل گشته است.[39]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
منابع:
1. پیام قرآن
2. آیات ولایت در قرآن
[1] كليات مفاتيح نوين ، ص614.
[2] پيام امام امير المومنين عليه السلام ، ج2 ، ص386.
[3] سورۀ بقره، آيه 207.
[4] برگزيده تفسير نمونه ، ج1 ، ص187.
[5] آيات ولايت در قرآن ، ص271.
[6] همان، ص273.
[7] همان، ص271.
[8] تاريخ الطبرى، ج 2، ص 99 تا 101 (به نقل از الغدير، ج 2، ص 48).
[9] سيره ابن هشام، ج 2، ص 291 (به نقل از الغدير، ج 2، ص 48).
[10] السيرة الحلبية، ج 2، ص 29 (به نقل از الغدير، ج 2، صفحه 49).
[11] تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 29 (به نقل از الغدير، ج 2، ص 48).
[12] مسند احمد، ج 1، ص 348 (به نقل از الغدير، ج 2، ص 48).
[13] تذكرة ابن الجوزى، 21 (به نقل از الغدير، ج 2، ص 48).
[14] فصول ابن صباغ المالكى، ص 33 (به نقل از الغدير، ج 2، ص 48).
[15] آيات ولايت در قرآن ، ص274.
[16] مثال هاى زيباى قرآن ، ج2 ، ص198
[17] سورۀ بقره، آیۀ 207.
[18] پيام قرآن ، ج9 ، ص253.
[19] سورۀ بقره، آیۀ207؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص254).
[20] تفسير نمونه ، ج2 ، ص77.
[21] الغدير، ج 2، ص 48؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص254).
[22] شواهد التنزيل، ج 1، ص 196، ح 133؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص254).
[23] شواهد التنزيل، ج 1، ص 98؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص254).
[24] سورۀ بقره، آیۀ207.
[25] شواهد التنزيل، ج 1، ص 100؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص254).
[26] مستدرك الصحيحين، ج 3، صف 4؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص255).
[27] همان.
[28] همان؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص256).
[29] پيام قرآن ، ج9 ، ص256.
[30] سوره انفال، آيه 30، تاريخ طبرى، ج 2، ص 100؛ (پيام قرآن ، ج9، ص256).
[31] سورۀ بقره، آیۀ207.
[32] اسد الغابه، ج 4، ص 25؛ (پيام قرآن، ج9 ، ص257).
[33] مسند احمد، ج 1، ص 348؛ (پيام قرآن ، ج9 ، ص257).
[34] پيام قرآن ، ج9 ، ص257.
[35] شرح نهج البلاغه ابن أبي الحديد، ج 13، ص 261.
[36] تفسير نمونه ، ج2 ، ص78.
[37] آيات ولايت در قرآن ، ص274.
[38] برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: الغدير، ص 48 به بعد.
[39] آيات ولايت در قرآن ، ص274.
