سیری در آموزه های اخلاقی امام صادق علیه السلام از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

معيار اخلاقى و ارزش فضائل و رذائل از سوى خدا تعيين مى‏شود و ذات پاك او ثابت ولايتغيّر است، ارزشهاى اخلاقى ثابت ولايتغيّر خواهد بود و افراد و جوامع انسانى بايد از آن الگو بگيرند و تابع آن باشند[1]

در این میان امامان‏ معصوم عليه السلام به گواهى روايات اخلاقى گسترده‏اى كه از آنان نقل شده، بزرگ ترين معلّمان اخلاق‏ بودند؛ و در مكتب آنها مردان برجسته‏اى كه هر كدام از آنها را مى‏توان يكى از معلّمان عصر خود شمرد، پرورش يافتند.[2]

در حقیقت، احاديث اخلاقی امامان دوازده‏گانه اهل بيت عليهم السلام، ميراث و گنجينه گران بهايى از سنّت نبى اكرم صلى الله عليه و آله و معارف اسلام است‏^[3] و درسى است كه تمام علم اخلاق‏ و سخنان علماى اخلاق در آن خلاصه شده است.^[4]

جامع ترین آیه اخلاقی قرآن از دیدگاه امام صادق علیه السلام

در برابر خطاها، عفو و پذيرش عذر را در پيش‏گرفتن، و همه مردم را دعوت به نيكى نمودن، و با جاهلان و نابخردان درگير نشدن، سه برنامه مهم در رابطه با زندگى اجتماعى و فعاليت‏هاى جمعى است كه اگر هر سه با شرايط خاصش پياده شود، اكثر مشكلات اجتماعى حل خواهد شد.^[5]

لذا در قرآن کریم خطاب به پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله آمده است:« خُذِالْعَفوُ وَ اْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ اعْرِضْ عَنِ الْجاهِلينَ[6]؛ عفو را بگير (با آنها مدارا كن و عذرشان را بپذير) و مردم را به كارهاى نيك دستور ده، و از جاهلان روى بگردان (و با آنها ستيزه جويى مكن» خطابى كه تكليف ديگران را نيز روشن مى‏سازد.[7]

از جمله معنى عفو «پذيرش عذر» ديگران است. اگر كسى كار خطا و اشتباهى كرد، و از شما پوزش طلبيد، عذرش را بپذيريد، و او را مورد عفو و بخشش قرار دهيد.[8]

هم چنین در بر خورد با جاهلان، و به هنگامى كه با سخنان زشت و ناپسند به استقبالمان آمدند، و به ما اهانت كردند، با آنها گلاويز نشویم، بلكه چنان از كنار اين برخورد ناپسند بگذریم كه گويا سخنى با ما نگفته‏اند.[9]

از امام صادق عليه السلام پرسيدند: جامع‏ترين آيات اخلاقى قرآن‏مجيد كدام آيه است؟حضرت فرمودند: آيه 199 سوره اعراف.[10] چرا كه مشتمل بر عفّت و حكمت و شجاعت است و اين امور، اصول سه گانه اخلاق محسوب مى‏شود.[11]

نشانه هاي انسان با شخصيت

امام صادق‏ عليه السلام در فرازی فرمودند: «ثلاثة تدل على كرم المرء: حسن الخلق و كظم الغيظ و غض البصر؛[12]سه چيز نشانه شخصيت انسان است: حسن خلق‏، فرو بردن خشم و چشم پوشى كردن».[13]

مطابق اين حديث شخصيت انسان از برخورد خوب، حسن معاشرت و رعايت ادب ‏تشکیل می شود؛ افراد با ظرفيت اگر كم و زيادى هم در زندگى آنها پيش آيد، به روى خودشان نمى‏آورند و خود را كنترل مى‏كنند، در مقابل افراد بى‏شخصيت با اندك ناملايمات بى‏تاب شده و با همه برخورد مى‏كنند.[14]

هم چنین فرو بردن خشم‏ نشانۀ شخصیت است؛زیرا خشم در درون انسان مانند آتشى است كه از درون زبانه مى‏كشد و شخص جلوى آن را مى‏گيرد.[15]

و نیز چشم پوشى از نامحرم، چشم پوشى از عيوب مردم، چشم پوشى از خطاهاى كوچك مردم، چشم پوشى از زرق و برق دنيا و ...از دیگر نشانه های انسان با شخصیت به شمار می آید.[16]

سه نشانه حسن خلق در کلام امام صادق علیه السلام

حسن خلق به معنى خاص، آن است كه انسان با گشاده رويى و چهره شاد و زبان نرم و ملايم با مردم روبرو شود، و در هر جا و با هر كس با خوش‏روئى برخورد كند، لب‏هايى پر از تبسم، و كلماتى پر از محبت و لطف داشته باشد. اين يكى از فضايل اخلاقى است كه در روابط اجتماعى فوق‏العاده مؤثر است.[17]

به عكس، كج خلقى و ترش روئى باعث نفرت عموم و پراكندگى از دور انسان و گسستن پيوندهاى اجتماعى خواهد شد.[18]

در حديث جامع و جالبى از امام صادق‏ عليه السلام در تعريف حسن خلق‏ چنين آمده است، يكى از ياران امام پرسيد: «ما حد حسن الخلق؛ تعريف حسن خلق چيست؟» امام عليه السلام فرمود: «تلين جانبك و تطيب كلامك و تلقى اخاك ببشر حسن؛ با نرمش و مدارا با مردم رفتار مى‏كنى، و سخن خويش را پاكيزه مى‏گردانى، و برادرت را با خوش رويى ملاقات مى‏نمايى».[19]،[20]

اين دستور كه غالباً در رابطه با برخورد با ديگران است بخش مهمى از حسن خلق را در قالب آميزه‏اى از خوش رويى و تواضع و نرمش در سخن و رفتار منعكس مى‏كند.[21]

از آثار اجتماعى و دنيوى حسن خلق ، جلب محبت است، اين مسأله به تجربه تقريبا براى همه كس ثابت شده است كه با حسن خلق و برخوردهاى محبت‏آميز و مؤدبانه مى‏توان صيد دل‏ها كرد[22]

کاری که باعث تنفر مردم از شما می شود

 آنچه نكوهيده است اين است كه انسان افتخارات خود را ذكر كرده و به آن‏ها افتخار كند و خود را به اين وسيله از ديگران برتر بشمارد.[23]

از آيات قرآن مجيد و روايات اسلامى به‏خوبى استفاده مى‏شود كه اين كار يكى از زشت‏ترين كارهاست.[24]

ممكن است كسى فخرفروشى نكند ولى برخورد او با مردم متكبرانه و حتى راه رفتن و ساير حركاتش آميخته با كبر و غرور باشد؛ اين چيزى است كه اسلام و تمام مكاتب اخلاقى آن را نمى‏پذيرند.[25]

در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه در تفسير جمله‏ «وَلا تُصَعِّرْ خَدَّكَ‏ لِلنَّاسِ[26]؛ با بى‏اعتنايى از مردم روى مگردان‏‏» فرمود: مفهومش آن است كه صورتت را از مردم بر مگردان و از كسى كه با تو سخن مى‏گويد به عنوان توهين صورت بر متاب.[27]،[28]

واژۀ « تُصَعِّرْ »به هر گونه روى گردانى اطلاق شده است، و جالب اين كه نهى از اين كار تنها در مورد مؤمنان نيست بلكه در مورد همه انسان ها است،: «وَلا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ[29]»، قرار گرفتن اين صفت رذيله در كنار تكبر و افراط كارى در راه رفتن و صدا نشان مى‏دهد كه همه از صفات رذيله‏اى است كه باعث تنفّر مردم مى‏شود.[30]

اگر مومن هستید، پس شوخی کنید!

در روايات اسلامى بحث‏هاى گسترده‏اى در زمينه مزاح و شوخى آمده است كه جمع بندى همه آنها انسان را به اينجا مى‏رساند كه‏ «مزاح» اگر در حد اعتدال باشد و آلوده به گناهى نشود، نه تنها چيز بدى نيست بلكه مى‏توان آن را بخشى از مسأله حسن خلق و گشاده رويى و اخلاق فاضله محسوب داشت.[31]

 از سيره امامان عليهم السلام استفاده مى‏شود كه آنها عملاً مزاح را به صورت معتدل در زندگى خود داشتند[32]و ديگران را تشويق مى‏كردند كه در مجلس آنها مزاح كنند و مايه ادخال السرور گردند.^[33]

در روایتی از امام صادق عليه السلام مى‏خوانيم كه به يكى از ياران خود فرمود:«كيف مداعبة بعضكم بعضا؛ چگونه شما با يكديگر شوخى مى‏كنيد»؟او پاسخ گفت: بسيار كم.[34]

امام فرمود: «فلا تفعلوا فان المداعبة من حسن الخلق، و انك لتدخل بها السرور على اخيك و لقد كان رسول الله صلى الله عليه و آله يداعب الرجل يريد ان يسره؛ اين كار را نكنيد (و مزاح را ترك نگوييد) زيرا مزاح شاخه‏اى از حسن خلق است، و به وسيله آن شادى در دل برادر مؤمن خود وارد مى‏كنى و پيامبر صلى الله عليه و آله با افرادى شوخى مى‏كرد، تا آنها را خوشحال كند».[35]،[36]

مخصوصاً در سفرها كه مشكلات بيشتر است و گاه پيشامدهاى نگران‏كننده‏اى رخ مى‏دهد دستور به مزاح داده شده است.[37]

در حديث ديگرى از آن حضرت مى‏خوانيم كه فرمود: «ما من مؤمن الا و فيه دعابة، قلت و ما الدعابة قال المزاح؛ هيچ مؤمنى نيست مگر اين كه در او دعابه وجود دارد، راوى مى‏گويد: سؤال كردم دعابه چيست؟ فرمود: مزاح است».[38]،[39]

از اين تعبير استفاده مى‏شود مؤمنان نبايد خشك باشند، و يكى از شاخه‏هاى حسن خلق مزاح‏هاى حساب شده و توأم با تقوا است.[40]

سخن آخر:(حد و مرز شوخي و مزاح)

احاديث دیگری از آن حضرت وارد شده كه از مزاح نهى مى‏كند از جمله کلام آن حضرت که فرمود: «اياكم و المزاح‏ فانه يذهب بماء الوجه و مهابة الرجال؛ از مزاح بپرهيزيد كه آبرو و ابهت انسان را مى‏برد».[41]و نیز روایت «اذا احببت رجلا فلا تمازحه و لا تماره؛ هنگامى كه كسى را دوست داشتى مزاح با او مكن و جر و بحث با او منما».[42]،[43]

بنابر آنچه در اين روايات كوتاه و پر معنى آمده است، مزاح مى‏تواند آبرو و شخصيت انسان را بر باد دهد، و یا سبب عداوت و دشمنى گردد، و مانند دشنام تأثير سوء بگذارد و موجب جرئت و جسارت افراد نادان بر انسان گردد.[44]

از مطالعه اين تعبيرات به خوبى مى‏توان دريافت كه راه جمع ميان کلام امام صادق علیه السلام این است که مزاح امرى است بسيار پيچيده، و گاه شوخى‏ها از جدى‏ها جدى‏تر است؛ به تعبير ديگر، مزاح بسيار ظريف و شكننده است، و اگر از حساب و كتاب خارج شود، آثار آن بسيار ويران‏گر و مخرب است.[45]

آری اگر در مزاح از كلمات ركيك و سخنان سبك و كودكانه استفاده شود بى‏شك سبب آبروريزى و از بين رفتن شخصيت انسان است.[46]

واگر مزاح در برابر كسانى كه ظرفيت آن را ندارند و حريم شخصيت اشخاص را نمى‏شناسند انجام گيرد، چه بسا راه را براى جرئت وجسارت آنها باز مى‏كند و آنها نيز هر چه بخواهند مى‏گويند. چرا که به قول بزرگان«مزاح در سخن مانند نمك در غذاست» لذا كسانى كه زياد شوخى مى‏كنند سخنان جدى آنها نیز از ارزش مى‏افتد.[47]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. اخلاق در قرآن

2. مشكات هدايت

3. پيام امام امير المومنين عليه السلام