ماه رجب از ماههاى بسيار پرفضيلت است، تا آن جا كه ماه رجب «ماه خدا» ناميده شده است[1]پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله ماه رجب را «ماه اصَبّ» ناميده است، زيرا رحمت خدا در اين ماه بر امّت فرو مى ريزد.[2]
از روايات متعدّدى كه درباره ماه رجب حتّى يك روز و یک شب از آن وارد شده، اهمّيّت فوق العاده اين ماه، و عبادت و خودسازى در آن كاملًا روشن مى گردد،[3] در این میان روز سيزدهم ، چهاردهم و پانزدهم رجب «ایام البیض؛روزهای روشن»[4] و شب سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم، «ليالى بيض؛ شبهاى روشن»؛ دارای فضیلت و اعمال مهم از جمله روزه و دیگر عبادات است که شایسته است به نحو احسن مورد اهتمام آحاد جامعه اسلامی قرار گیرد.[5]
معنی ایام البیض
«ايام » در لغت جمع«يوم» به معنى روز است ؛[6]«بِيض» جمع «ابيض» به معناى سفيد است.لذا«اَیّامُ البیض»به معنای روزهای سفید است که به روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه قمری گفته می‌شود و در شريعت و فقه اسلام بر اقامت سه روز در مسجد جامع براي عبادت خدا و تهذيب نفس اطلاق مي گردد.[7]
اهمیت ایام البیض در یک نگاه
بدیهی است نزد شیعیان، ایام البیض ماه رجب، و در مرتبه بعد، شعبان و رمضان، از اهمیتی ویژه برخوردار است. به ویژه آنکه در نظام اسلامی سنت اعتکاف نیز در ایام البیض رجب به خوبی مورد توجه قرار گرفته است.[8]
در تبیین این مدعا می توان به روايتى اشاره کرد که فرزند كُميت (شاعر معروف اهل بيت) از پدرش نقل مى كند كه گفت:من روزى خدمت مولايم امام باقر عليه السلام رسيدم؛ عرض كردم كه اى فرزند رسول خدا، من ابياتى درباره شما گفته ام، اجازه مى دهيد بخوانم؟ فرمود: مى دانى كه الان ايّام البيض است و تناسبى با خواندن شعر ندارد؛روشن است کلام نورانی امام باقر(ع)، نشان دهندۀ اهميّت ايام البيض در سیرۀ اهل بیت(ع)است.[9]
اهمیت روزه در ایام البیض
گفتنی است روزه گرفتن در ايام البیض ثواب فراوانى دارد.[10] و این مسأله منبعث از ارزش و جایگاه روزه داری در ماه رجب است ؛ به نحوی که از روايات متعدّدى كه درباره روزه هاى ماه رجب حتّى يك روز از آن وارد شده، اهمّيّت فوق العاده آن كاملًا روشن مى گردد؛ لذا مرحوم «شيخ صدوق» به سند معتبر از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه يكى از ياران آن حضرت در اواخر ماه رجب خدمتش رسيد، چون نظر مبارك امام عليه السلام به او افتاد، فرمود: آيا در اين ماه روزه گرفته اى؟عرض كرد: نه، فرمود: آن قدر ثواب از تو فوت شده كه اندازه آن را كسى جز خدا نمى داند... ثواب هاى روزه ماه رجب نجات از سكرات مرگ، عذاب قبر و لغزش بر صراط و شدايد قيامت و نايل شدن به برائت و رهايى از آتش دوزخ را در پی دارد.[11]
در حديث ديگرى آمده است:«... هر كس يك روز از اين ماه را روزه بدارد، از آن مى نوشد![12] در حديث ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «هر كس يك روز از اين ماه را روزه بگيرد، خشنودى
عظيم خدا را به دست آورده، خشم الهى از او دور مى شود، و درهاى جهنّم به روى او بسته خواهد شد!»[13]
فضیلت و اعمال ایام البیض در بیان امام صادق (ع)
امام صادق عليه السلام در روایتی فرمود: «خداوند به اين امّت سه ماه ارزشمند عطا كرد، كه به امّت هاى قبل نداده بود و آن ماهها، رجب، شعبان و ماه رمضان است، و سه شب نيز به اين امّت عنايت كرد كه به امّت هاى پيشين نداده بود و آن شب هاى سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه است و همچنين سه سوره (بافضيلت و پرمحتوا) به اين امّت عطا كرد كه به امّت هاى سابق نداده بود و آن سوره هاى «يس»، «مُلك» و «توحيد» است، از اين رو هر كس كه ميان اين سه فضيلت جمع كند، ميان بهترين عطاهاى اين امّت جمع كرده است».[14]
نماز شب سیزدهم ماه رجب
شب سيزدهم ماه رجب نخستين شب از «ليالى بيض؛ شب هاى روشن» است كه در آن دو ركعت نماز كه در هر ركعت، بعد از سوره حمد سوره هاى يس، ملك، و توحيد را بخواند،وارد شده است.[15]،[16]
در این زمینه امام صادق عليه السلام فرمود: «در شب سيزدهم، دو ركعت نماز بگزارد و در هر ركعتى پس از سوره «حمد» اين سه سوره (يس، ملك و توحيد) را بخواند».[17]
اعمال روز سیزدهم رجب
روز سيزدهم ماه رجب مصادف با ولادت اميرالمؤمنين على عليه السلام است و اوّلين روز از ايّام البيض است. روزه گرفتن در اين روزبسیار تأکید شده است[18] به نحوی که هر كس كه بخواهد عمل «امّ داوود» را بجا آورد بايد اين روز را روزه بگيرد.[19]
نماز شب چهاردهم ماه رجب
شایسته است انسان در شب چهاردهم، چهار ركعت نماز بگزارد «هر دو ركعت به يك سلام» و در هر ركعتى «حمد» و «يس» و «ملك» و «توحيد» را بخواند.[20]
اعمال روز چهاردهم ماه مبارک رجب
در روز چهاردهم ماه رجب روزه گرفتن پاداش فراوانى دارد. در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «هركس كه روز چهاردهم ماه رجب را روزه بگيرد، خداوند پاداشى به وى عنايت كند كه نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده و نه بر قلبى خطور كرده باشد! ...».[21]
فضیلت و اعمال شب نیمه رجب
شب نيمه ماه رجب ؛ شب ارزشمندى است كه چند عمل در آن وارد شده است:[22]
اوّل: غسل.[23] دوم: احياى آن شب به عبادت كه فضيلت بسيار دارد.[24] سوم: زيارت امام حسين عليه السلام كه زيارت آن حضرت در شب و روز نيمه رجب مورد تأكيد قرار گرفته است.[25] چهارم: شش ركعت نماز بگذارد «هر دو ركعت با يك سلام» و در هر ركعتى «حمد» و «يس» و «ملك» و «توحيد» را بخواند.[26] همانگونه که از امام صادق (ع) روایت شده است که «باید در شب پانزدهم، شش ركعت نماز گزارد «هر دو ركعت به يك سلام» و همان سوره ها را در هر ركعت خواند».[27]
پنجم: بجا آوردن سى ركعت نماز، كه در هر ركعت يك مرتبه «حمد» و ده مرتبه سوره «توحيد» را بخواند، در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله پاداش فراوانى براى اين نماز ذكر شده است.[28]
ششم: دوازده ركعت نماز (هر دو ركعت به يك سلام) و در هر ركعت يك بار «حمد» و يك بار «سوره» را مى خوانى و پس از پايان نمازها هر يك از سوره هاى «حمد»، «فلق»، «ناس»، «توحيد» و «آيةالكرسى» و همچنين سوره «قدر» را چهار مرتبه مى خوانى و پس از آن، چهار مرتبه مى گويى:«سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَاالهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اكْبَر؛ خداوند، متعال پاک و منزّه است، و ثنا مخصوص اوست، و نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خداوند و او بزرگ‌تر است از اینکه او را وصف کنند». سپس مى گويى:أللَّهُ أللَّهُ رَبِّي، لا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً، ما شاءَ اللَّهُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ»،اين نماز را «سيّد» در «اقبال» از امام صادق عليه السلام روايت كرده است.[29]
فضیلت نماز های مستحبی در لیالی بیض ماه رجب
امام صادق(ع) عليه السلام در فضيلت نماز مستحبی لیالی بیض در ماه رجب فرمود: «هر كس چنين كند فضيلت اين سه ماه را به دست آورده و خداوند همه گناهانش را جز شرك مى آمرزد».[30]،[31]
اعمال روز پانزدهم ماه مبارک رجب
روز نيمه رجب روز مباركى كه در آن چند عمل وارد شده است:[32]
در وهلۀ نخست غسل كردن،[33]هم چنین زيارت امام حسين عليه السلام؛ در روايتى از محمّد بن ابى نصر نقل شده است كه از امام رضا عليه السلام سؤال كردم: «در چه ماهى زيارت امام حسين عليه السلام بهتر است؟» فرمود: «در نيمه رجب و نيمه شعبان».[34]
هم چنین بجا آوردن نماز جناب سلمان[35]،[36]که اين نماز به اين نحو است: ده ركعت نماز بجا مى آورى «هر دو ركعت به يك سلام» و در هر ركعت، يك مرتبه «حمد»، سه مرتبه «توحيد» و سه مرتبه «قل يا ايّها الكافرون» را مى خوانى و بعد از سلامِ نماز، دستها را بلند مى كنى و مى گويى:[37]«لا إلهَ الَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَيُميتُ، وَهُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ، اللهُمَّ لا مانِعَ لِما اعْطَيْتَ، وَلا مُعْطِىَ لِما مَنَعْتَ، وَلا يَنْفَعُ ذَاالْجَدِّ مِنْكَ الْجَدُّ؛ معبودى نيست جز خداى يگانه كه شريكى ندارد، فرمانروايى و ستايش از آنِ اوست، زنده كرده و مى ميراند،و اوست زنده اى كه هرگز نميرد، و نيكى ها به دست اوست و او بر هر چيز تواناست، خدايا آنچه تو عطا كنى كسى را توانايى منعش نباشد و آنچه تو منع كنى كسى را توانايى عطايش نباشد، و تلاش غنىّ (بدون عمل) از تو بى نيازش نكند.»آنگاه دست ها را بر روى صورت خود مى كشى.[38]
در روز نيمه ماه رجب نيز پس از هر دو ركعت، آن دعا را مى خوانى ولى پس از جمله «وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدير»اين جملات را اضافه مى كنى:«الهاً واحِداً احَداً فَرْداً صَمَداً، لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَداً؛معبود يگانه يكتاى تنهاى بى نيازى كه همسر و فرزندى اختيار نكرده است»آنگاه دستها را به صورت مى كشى.[39]،[40]
لازم به ذکر است شایسته است مومن در نیمه رجب چهار ركعت نماز بگزارد «هر دو ركعت به يك سلام» و پس از سلام دستهاى خود را بگشايد و بگويد:اللَّهُمَّ يا مُذِلَّ كُلِّ جَبَّارٍ، وَ يا مُعِزَّ الْمُؤْمِنينَ، انْتَ كَهْفى حينَ تُعْيينِى الْمَذاهِبُ، وَانْتَ بارِئُ خَلْقى رَحْمَةً بى ، وَ قَدْ كُنْتَ عَنْ خَلْقى غَنِيّاً...؛اى خدا، اى خواركننده ستمگران، و اى عزّت بخش مؤمنان، تويى پناهم به هنگام درماندگى، و تويى آفريننده من از روى رحمت، در حالى كه نيازى به خلقتِ من نداشتى...»[41]
امام صادق عليه السلام از امير مؤمنان على عليه السلام نقل كرده است كه: هر غمزده و اندوهگينى اين دعا را بخواند، خداوند متعال اندوه و غم او را برطرف مى سازد.[42]
تاثیر شگفت اعمال ام داوود در برآوردن حاجات و رفع غم و اندوه
از مهمترين اعمال روز نيمه رجب، عمل «امّ داوود» است كه به گفته علّامه مجلسى: «شيخ صدوق»، «شيخ طوسى» و «سيّد بن طاووس» (ره) به سندهاى معتبر آن را نقل كرده اند.[43] اين عمل براى برآمدن حاجات و رفع اندوه و غم، حلّ مشكلات و دفع ظلم ستمگران بسيار مؤثّر است و به گفته «علّامه مجلسى»، در «زاد المعاد»، بارها تجربه شده است.[44]
دلیل نام‌گذاری اعمال ام‌داوود چیست؟
اجمال اين روايت و سبب نامگذارى آن به «امّ داوود» چنين است:[45]جناب فاطمه، مادر داوود بن حسن «نوه پسرى امام حسن مجتبى عليه السلام» دايه امام صادق عليه السلام بود، كه فاطمه، امام صادق عليه السلام را با شير داوود، شير داده بود، هنگامى كه «محمّد بن عبداللَّه بن حسن» در مدينه قيام كرد، «منصور دوانيقى» لشكرى را براى نبرد با آنان فرستاد كه آنها را شكست دادند و محمّد و برادرش ابراهيم را كشتند، و عبداللَّه بن حسن و جمعى از سادات را دستگير نموده و به زندان عراق منتقل كردند، در ميان آن گروه «داوود» نيز حضور داشت.[46]
مادر داوود مى گويد: چون مدّتى از حبس فرزندم گذشت و از او خبرى به من نرسيد، بسيار پريشان شدم و پيوسته تضرّع و دعا مى كردم و از صلحا و نيكان و برادران دينى براى نجات فرزندم طلب دعا مى نمودم، ولى نتيجه اى نمى گرفتم و گاهى خبر كشته شدن داوود به من مى رسيد و گاه مى گفتند كه وى زنده است. روز به روز اندوه و مصيبت من بيشتر مى شد و از ديدار او نااميدتر مى شدم. تا آن كه شنيدم، امام صادق عليه السلام بيمار شده است. به عيادت آن حضرت رفتم، وقتى خواستم برخيزم، امام فرمود:از داوود چه خبر دارى؟ من وقتى كه نام «داوود» را شنيدم، گريستم و گفتم: فدايت شوم، داوود در عراق زندانى است، من كه از ديدار او نااميدم! از شما التماس دعا دارم، او را دعا كنيد، او برادر رضاعى شماست![47]
امام عليه السلام فرمود: چرا از دعاى «استفتاح» و دعاى «اجابت» و «نجاح»[48] غافلى! اين دعا، دعايى است كه درهاى اجابت الهى را مى گشايد و فرشتگان از آن استقبال مى كنند و دعا كننده را به اجابت دعايش، بشارت مى دهند و كسى كه اين دعا را بخواند، پاداش او بهشت است.[49]
پرسيدم: اين دعا و عمل به آن چگونه است؟امام عليه السلام فرمود: ماه رجب نزديك شده است و اين ماه، ماهى ارزشمند است و دعاها در آن به اجابت مى رسد، در سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه رجب، روزه بگير! امام عليه السلام در ادامه نحوه اعمال را بيان كرد و فرمود: اين دعا، بسيار شريف و پرارزش است كه مشتمل بر اسم اعظم خداست و هر كس آن را بخواند، حاجت او برآورده مى شود.[50]
امّ داوود مى گويد: آن حضرت، دعا را براى من نوشت، من آن را به خانه بردم و انجام دادم تا آن كه در شب شانزدهم، پس از افطار و عبادت به خواب رفتم؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم، آن حضرت، علاوه بر بشارت بهشت و آمرزش گناهان، خبر آزادى و بازگشت فرزندم را به من داد؛ چند روزى نگذشت كه پسرم آزاد شد و با عزّت و احترام نزدم بازگشت و جريان آزادى خود و امورى را كه سبب آن شد، براى من تعريف كرد.[51]،[52]
کیفیت اعمال ام داوود
چگونگى اين عمل، مطابق روايت شيخ در «مصباح المتهجّد»[53] به اين نحو است كه: روزهاى سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه رجب را روزه مى گيرى، در روز پانزدهم، نزديك ظهر غسل مى كنى و چون ظهر شد، نماز ظهر و عصر را بجا مى آورى، در حالى كه ركوع و سجود را نيكو انجام مى دهى. خوب است اين عمل در مكان خلوتى باشد كه چيزى تو را مشغول نسازد و انسانى با تو سخن نگويد؛ وقتى كه نمازت به پايان رسيد؛ رو به قبله مى نشينى و اين سوره ها را مى خوانى:[54]
1- سوره حمد، صد مرتبه.2- سوره اخلاص، (قل هو اللَّه احد)، صد مرتبه.3- آيةالكرسى، ده مرتبه.[55]
4- سوره هاى انعام، اسراء، كهف، لقمان، يس، صافّات، حم سجده (فصّلت)، حمعسق (شورى)، دخان، فتح، واقعه، مُلك، ن و القلم و سوره انشقاق تا آخر قرآن، پس از پايان سوره هاى قرآنى، در همان حال كه رو به قبله نشسته اى، اين دعا را بخوان:«صَدَقَ اللَّهُ الْعَظيمُ، الَّذى لا الهَ الَّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، ذُو الْجَلالِ وَالْإِكْرامِ، الرَّحْمنُ الرَّحيمُ، الْحَليمُ الْكَريمُ، الَّذى لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٌ، وَهُوَ السَّميعُ الْعَليمُ، الْبَصيرُ الْخَبيرُ، شَهِدَ اللَّهُ انَّهُ لا الهَ الَّا هُوَ، وَالْمَلائِكَةُ وَاولُوا الْعِلْمِ، قآئِماً بِالْقِسْطِ لا الهَ الَّا هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ...؛راست گفت خداوند با عظمتى كه معبودى جز او زنده و پاينده نيست، صاحب شكوه و بزرگوارى، بخشنده و مهربان، شكيبا و با كرامتى كه چيزى همانندش نيست،و او شنوا و دانا و بينا و آگاه است، خداوند گواه است كه معبودى جز او نيست،و فرشتگان و صاحبان دانش نيز گواهى مى دهند كه معبوى جز او نيست؛ همواره قائم به عدالت است (آرى) هيچ معبودى جز آن خداوند توانا و دانا وجود ندارد...،اسئَلُكَ بِقُدْرَتِكَ عَلى ما تَشآءُ، وَتَسْهيلِكَ لِما تَشآءُ كَيْفَ تَشآءُ، انْ تَجْعَلَ قَضآءَ حاجَتى فيما تَشآءُ؛ از تو مى خواهم به حق قدرتت بر هر چه خواهى و به حق آسان بودن هرچه اراده كنى به هر گونه كه باشد، برآورده شدن حاجتم را از هر طريق كه مى خواهى قرار دهى.»
آنگاه بر زمين سجده كن و دو طرف صورت را روى خاك (روى مهر) بگذار و بگو:اللهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ، وَبِكَ امَنْتُ، فَارْحَمْ ذُلّى وَفاقَتى ، وَاجْتِهادى وَتَضَرُّعى ، وَمَسْكَنَتى وَفَقْرى الَيْكَ يا رَبِّ؛خدايا براى تو سجده نموده و به تو ايمان آورده ام، پس بر فروتنى و احتياج و كوشش و التماس و درماندگى و نيازم به درگاهت، رحم كن، اى پروردگار من».و كوشش كن كه اشكى از چشمانت سرازير شود، هرچند اندك باشد كه اين علامت استجابت دعاست.[56]،[57]
سخن آخر:( فرصت ارزشمند ایام البیض را از دست ندهیم)
در خاتمه باید گفت وجود فضیلت های فراوان و اعمال دینی موثر هم چون اعتکاف ، روزه و نمازهای مستحبی... در راستای تحصيل بعضى از آثار و بركات آن ایام پربرکت همچون خودسازی ، آمرزش گناهان ، نجات از مشكلات و رفع غم و اندوه صورت می گیرد لذا در راستای رشد معنوی ،باید قدر فرصت ایام البیض را دانست و نسبت به انجام اعمال و عبادات آن اهتمام ورزید.[58]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] كليات مفاتيح نوين ؛ ص622.
[2] مصباح المتهجّد؛ ص 797.
[3] كليات مفاتيح نوين ؛ ص623.
[4] همان ؛ ص131.
[5] همان ؛ ص681.
[6] تفسير نمونه ؛ ج 8 ؛ ص394.
[7] لغات در تفسير نمونه ؛ ص109.
[8] كليات مفاتيح نوين ؛ ص965.
[9] همان.
[10] اقبال؛ ص 656.
[11] امالى صدوق؛ ص 15؛ ح 7 ، بحارالانوار؛ ج 94؛ ص 32؛ ح 6.
[12] اقبال؛ص 635.
[13] همان؛ ص 634.
[14] كليات مفاتيح نوين ؛ ص643.
[15] زاد المعاد؛ص 178.
[16] كليات مفاتيح نوين ؛ ص780.
[17] همان؛ص643.
[18] اقبال؛ ص 656.
[19] كليات مفاتيح نوين ؛ ص643.
[20] همان.
[21] اقبال؛ ص 655.
[22] كليات مفاتيح نوين، ص: 643.
[23] زاد المعاد؛ ص 19 و 20.
[24] همان.
[25] همان.
[26] كليات مفاتيح نوين؛ ص 644.
[27] همان؛ص643.
[28] اقبال؛ ص 656.
[29] همان.
[30] همان؛ ص 655.
[31] كليات مفاتيح نوين؛ ص 643.
[32] همان؛ص644.
[33] مصباح المتهجّد؛ ص 807.
[34] همان ؛ اقبال؛ ص 657.
[35] ر.ک: كليات مفاتيح نوين ؛ ص641.
[36] اقبال؛ ص 657.
[37] كليات مفاتيح نوين ؛ ص641.
[38] اقبال؛ ص 637.
[39] همان؛ ص 657.
[40] كليات مفاتيح نوين ؛ ص642.
[41] همان؛ص645.
[42] اقبال؛ ص 657.
[43] زاد المعاد؛ ص 21.
[44] كليات مفاتيح نوين ؛ ص645.
[45] همان؛ ص 646.
[46] همان.
[47] همان.
[48] « استفتاح» به معناى طلب نصرت و فتح و يارى است و« نجاح» نيز به معناى ظفر و پيروزى است،( بحارالانوار؛ ج 81؛ ص 376).
[49] كليات مفاتيح نوين ؛ ص646.
[50] همان.
[51] زاد المعاد؛ ص 21- 24( با تلخيص و تصرّف)، اقبال؛ ص 658.
[52] كليات مفاتيح نوين ؛ ص646.
[53] مصباح المتهجّد؛ ص 807.
[54] كليات مفاتيح نوين ؛ ص647.
[55] همان.
[56] از روايتى كه در زادالمعاد مرحوم مجلسى آمده، استفاده مى شود كه خواندن اين دعا پس از روزه ايّام البيض هر ماه، يا در ساير ايّام متبرّكه بدون روزه نيز، در استجابت دعا مؤثّر است؛( زادالمعاد؛ ص 33).
[57] كليات مفاتيح نوين، ص 655.
[58] همان ؛ ص31.
