راهكارهای ترویج فرهنگ مطالعه و كتابخوانی از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

امروزه رسانه ها در دنیا حرف اول را می زنند، و یکی از بزرگترین رسانه ها همین کتاب­ هایی است که تألیف و در اختیار علاقه مندان گذاشته می شود. اگرچه در مملکت ما هنوز مساله مطالعه خیلی جدی گرفته نشده ولی احساس می کنیم نسبت به گذشته بهتر شده است.[1]

سخن از کتاب در اسلام بسیار مهم است، بلکه در مورد کتاب و کتابخوانی باید گفت که روح اسلام، روح علم و دانش است. در واقع اسلام دین علم است. اولین سخن پیامبر پس از بعثت اقراء است. در نتیجه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم آمده که مردم را از جهل خارج کرده و به علم برساند.[2] چرا که معجزه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلّم کتابی به نام قرآن است.[3] بر خلاف معجزه تمام پیامبران که جنبه فیزیکی دارد، معجزه پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم جنبه روحانی و معنوی دارد؛ و آن حضرت با قرآن جامعه ای مرده را زنده کرد و در مسیر صحیح قرار داد.[4]

هم چنین در قرآن سوره ای به نام قلم داریم که سوگند به قلم خورده است.[5] در تبیین اهمیت قلم باید به آیه «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ»[6] اشاره کرد؛ برخی از «نون» به مداد و برخی به جوهر و نیز برخی به لوح و عده ای هم به دوات یاد کرده اند.[7]

تعبیر دیگر در مورد قلم این است که گفته شد، قیام دین و دنیای مردم به دو چیز است؛ یکی قلم و دیگری سیف که کنایه از قدرت است و نیز گفته اند که «والسَّیف تحت القلم»؛ قدرت هم باید از فرهنگ، علم و دانش الهام بگیرد. قدرت بدون علم و فرهنگ بلا است.[8]

و از «و ما یسطرون» به هرآنچه که نوشته را تنظیم و منظم می کند، تعبیر شده است. خداوند به آنچه به قلم نظام می بخشد، قسم یاد کرده است.[9] قرآن با قسم به کتاب و قلم در پی آن است تا اهمیت این گونه موارد را برای ما یادآوری کند، چرا که همین کتاب ها و قلم ها می توانند، جهانی را دگرگون سازند،[10] قلمی که بشر را به علم می رساند.[11]

تعبیرات و کلام بزرگان نیز حاوی این مطلب است که انسان به دو گونه می تواند آنچه در درون، اندیشه و روحش جریان دارد، ابراز کند. گاهی به زبان که امواج صوتی است و خیلی زود در فضا محو می شود، اما گاهی به قلم است که هرگز با گذشت زمان محو نمی شود، زیرا نه مکان را به رسمیت می شناسد و نه زمان را؛ به همه جا و به هر زمان می رسد. در حالی که بیان، هم از نظر مکان محدود است و هم از نظر زمان[12]

بنابراین باید تأکید کرد مسئله کتاب و کتابخوانی از جمله امور مهم و پیچیده کشور است،[13] زیرا کتاب بهترین حلقه اتصال تاریخ گذشتگان به امروز است، بدون شک، پیشرفت دانش و تمدن‌ها نیز به نوعی مرتبط با کتاب است؛[14] اگر کتاب وجود نداشت رابطه ما با پیشینیان قطع می‌شد؛ حال آنکه بیشتر علوم، دانش‌ها، تمدن‌ها، مسائل اقتصادی و سیاسی و علوم الهی با کتاب در ارتباط است.[15]

اهمیت و ضرورت ترویج فرهنگ کتابخوانی

گفتنی است در سال 58 و روزهایی که انقلاب تازه شکل گرفته بود، امام خمینی رحمه الله علیه فرمان مبارزه با بی سوادی را سردادند تا مشخص شود انقلاب اسلامی به دنبال علم و سواد است؛ بنابراین همچنان که امام راحل فرمودند باید ریشه بی سوادی از کشور برچیده شود، [16]زیرا اسلام دین سواد است، و یکی از حقوق فرزندان، آموزش سواد است؛ در اسلام مقام معلم و متعلم بسیار مهم است و سواد در اسلام عبادت است[17]

لیکن با همۀ این اوصاف یکی از این اموری که هنوز جدی گرفته نشده است، مساله مطالعه کتاب است؛ [18] واقعیت این است که متاسفانه آنقدر آمار کتابخوانی و مطالعه در کشورمان پایین است که نمی‌توان آمارها را اعلام نمود.[19]

 در حالی که مطالعه باید جزئی از زندگی مردم باشد، فرهنگ مطالعه باید زنده باشد، زیرا مطالعه به عمر انسان برکت می دهد، [20] لذا باید در راستای ترویج کتاب‌خوانی در میان آحاد جامعه تلاش شود،[21] در صورتی­که فرهنگ مطالعه در جامعه نباشد، وجود بهترین کتابخانه ها  نیز نمی تواند تاثیرگذار باشد.[22]

البته با تلاش و فرهنگ‌سازی می‌توان حرکت ارزشمندی را رقم زد.[23] به عنوان نمونه استقبال بسیار خوب مردم از نمایشگاه کتاب در سال های اخیر نشان می دهد که مردم ما تدریجاً دارند به کتاب اهمیت می دهند و استقبال از نمایشگاه کتاب خود دلیلی بر این مدعاست. [24]چنین استقبالی مؤید این است که ان شاءالله جامعه ما بیش از پیش به سوی کتاب خوانی می رود که این باعث امیدواری است.[25]

انگیزه سازی؛ عامل کلیدی در ترویج کتابخوانی

تردیدی نیست که باید انگیزه کتابخوانی را افزیش داد،[26] زیرا مهم ترین مسئله در امر ترویج کتابخوانی، ایجاد انگیزه در بین مردم است، لذا مسئولان باید در حرکتی هماهنگ و با تعامل با رسانه ها و عالمان دین، انگیزه کتابخوانی را در جامعه زیاد کنند.[27]

برگزاری مسابقات کتابخوانی، اهدای جوایز و ایجاد فضای پرجاذبه در کتابخانه ها از جمله راه های بالا بردن انگیزه کتابخوانی در میان مردم است.[28]

«کتاب»، بدون جایگزین؛ تضاد ابزارهای نوین و فضای مجازی با فرهنگ مطالعه

 توسعه و ابزارهای نوین در همه چیز تحول و نوآوری را رقم نمی زند، مانند کتاب و کتابخوانی که نمی تواند جایگزین مناسبی برای آن باشد.[29]

برخی فکر می کنند ابزارها و فناوری های نوین می توانند جایگزین کتاب باشند در حالی که اینگونه ابزارها و فناوری ها خسته کننده و مخاطب را کسل می کند، در عین حال که همیشه در دسترس نیستند،[30] لذا نمی توانند جایگزین کتاب باشند و کتاب جایگزینی ندارد.[31]

ابزار الکترونیکی برای مطالعات عمیق، خسته‌کننده است

در تبیین این مدعا باید گفت کتاب و تورق آن با فناوری و تکنولوژی سنخیت ندارد اگر انسان بخواهد یک مطالعه عمیق داشته باشد باید با کتاب کار خود را دنبال کند؛ زیرا مطالعه با ابزار دیگر خسته کننده است، [32] لذا موبایل و فضای مجازی چه امروز و چه در آینده نمی توانند جای کتاب را بگیرد. به عنوان نمونه لپ تاپ برای مطالعات عمیق، خسته کننده است. البته برای مرور اجمالی می توان از لپ تاپ استفاده کرد اما برای مطالعات عمیق نمی توان از آن بهره جست.[33]

معرفی کتاب خوب؛ بهترین راهکار ترویج کتابخوانی

بدیهی است کتاب همچون شمشیر دولبه است اگر از کتاب به خوبی استفاده شود، می تواند جامعه ای پاک و نمونه بسازد و اگر کتاب فاسد و مفسدی نوشته شود می تواند جامعه ای شرور و فاسد بسازد و افراد خائن را تربیت کند.[34]

لذا معرفی و طبقه بندی کتاب های مناسب برای تمام رده های سنی ضروری است و باید در عرصه کتاب، به گونه ای عمل کنیم که هر کس به راحتی بتواند گمشده خود را بیابد که این کار سبب افزیش مطالعه در جامعه می شود.[35]

امروزه دشمنان تلاش می کنند از طریق کتاب و فعالیت های غیراخلاقی، جوانان ما را گمراه کند ما نباید در برابر این هجمه سکوت کنیم باید به مقابله آن بپردازیم و به موازت کارهای منفی دشمن به جوانان خوراک مثبت بدهیم.[36]

نهادهای دینی به ویژه مرکز مدیریت حوزه علمیه قم هم باید سعی کند به صورت مرتب کتاب هایی را که منتشر می شود، به جامعه معرّفی نماید.[37]

خلاقیت و نیازسنجی؛ مهمترین ضرورت در تألیف کتاب

ما در مقولۀ تولید کتاب با آسیبی به نام تکرار مکررات مواجهیم؛[38] در تألیف کتاب گاهی موضوعاتی انتخاب می‌شود که مورد نیاز نیست،[39] برخی، چیزهایی را می نویسند که دیگران هم عین آن را نوشته اند. حال آنکه باید به دنبال مطلبی رفت که تاکنون در مورد آن بحث نشده و مورد نیاز است.[40]

برای رفع این نقیصه باید حلقه اتصالی بین نویسندگان به وجود بیاید تا از مسایل تکراری جلوگیری شود. گاهی چند مولف مطلب یکسانی را در چند نقطه بی خبر از یکدیگر نوشته اند که کار درستی نیست. اگر نویسنده ای مطلب تازه ای ندارد، موضوع دیگری را انتخاب کند. از طرف دیگر باید موضوعات جدید به نویسندگان عرضه شود. گاهی شخص، نویسنده خوبی است اما نمی تواند انتخاب موضوع کند و دستش خالی است. گاهی همین عرضه موضوعات و سرفصل ها 50 درصد راه است .به هر حال باید از دوباره کاری ها جلوگیری کرد. باید سرفصل ها و موضوعات جدید و مناسب را به نویسندگان عرضه کرد. [41]لذا می توان هیأتی را برای انتخاب موضوعات مشخص کرد تا دست نویسندگان از نوشتن موضوعات روز و جدید خالی نباشد.[42]

هم چنین نویسندگان باید چندین موضوع را در نوشتن کتاب لحاظ کنند که یکی از آن ها نوشتن کتاب با ادبیات مخاطب است؛ بنابراین نویسندگان متناسب با نیازهای روز و ادبیات مخاطب قلم بزنند و از نوشتن کلمات دشوار دوری کنند.[43]

متأسفانه کتاب هایی در حوزه کودکان نوشته اند با الفاظی که به هیچ وجه کودک نمی تواند معنای آن را بفهمد. کتاب کودک را باید با ادبیاتی نوشت که کودک می فهمد. هر قشری ادبیات خاص خودش را دارد. نوجوان ادبیات خاص خودش را دارد. بزرگسالان قدیمی کشور ما ادبیات خاص خودشان را دارند. بنابراین محتوا مطلبی است، ادبیات مطلبی دیگر.[44]

عوام زدگی؛ عامل بنیادین در تعمیق رکود بازار كتاب و كتابخوانی

یکی دیگر از آفات این است که شخص گرفتار عوام زدگی بشود؛ برخی می خواهند چیزهایی را بنویسند که مطلوب عوام باشد. مردم بازوی ما هستند، ولی گاهی اشتباهاتی در آنها مشاهده می شود. اندیشمندان باید رهبران جامعه باشند، نه پیروان جامعه؛ معنای مردم سالاری نیز برخاسته از همین مطلب است؛ معنی مردم سالاری این نیست که آنها پیشوای اندیشمندان باشند، بلکه اندیشمندان باید رهبری کنند و همراه آنان باشند.[45]

بنابراین باید بر مبنای ادبیات زمان، شبهات و نیازها باید مخاطبین خود را بشناسیم؛ وقتی می خواهیم برای توده مردم مطلب بنویسیم، به ادبیات خاص خود نیاز دارد. ادبیات دانشجو و دانشگاه، ادبیات دیگری است و بالاخره ادبیات حوزه و اندیشمندان حوزه به گونه ای دیگر است؛ باید نیازها و ضرورت ها را در نظر بگیریم.[46]

ترویج فرهنگ کتابخوانی در پرتو توجه هدفمند به کتاب آرایی

باید اذعان نمود محتوای خوب، یک نکته است ولی عرضه خوب بسیار مهم است؛ قرآن دارای محتوای خوبی است و به همین میزان به خوبی عرضه شده است،[47] از این رو عرضه و آموزش های این عرصه باید کلاسیک شود؛ یعنی باید کاری انجام شود که طرح و محتوای کتاب کاملاً هماهنگ باشد[48]

این مطلب ثابت شده که آرایش کتاب 50 درصد تأثیر یک کتاب را به خود اختصاص می دهد؛ عرضه خوب در این عصر بسیار مهم و چشمگیر است؛ در وسایل مصرفی برای خرید و جذب مشتری، همیشه سعی می شود که بهترین بسته بندی ها انجام شود.[49] بنابراین از کج سلیقی و بی سلیقگی در عرضه کتاب دوری شود.[50]

گاهی انتخاب اسم و عنوان کتاب، نصف جاذبه کتاب را تشکیل می دهد و نیز تیترها و اسامی کتاب ها، جداسازی بحث ها، و شماره گذاری کردن مطالب در جذابیّت کتاب بسیار مؤثر است،[51] لذا باید در صفحه آرایی ها قوانین مورد نیاز نگارش را مورد توجه قرار دهیم.[52]

البته باید گفت، گاهی این موضوع افراط را به دنبال دارد چراکه در برخی از کتاب ها نصف کاغذ را حواشی به خود اختصاص می دهد به همین علت افراط کردن در کتاب آرایی و مجله آرایی اشتباه است.[53]

گسترش فرهنگ کتابخوانی در گرو کیفیت گرایی در تولید کتاب

عجولانه مطلب نوشتن از جمله آفات تألیف کتاب به شمار می آید؛ برخی تمام تلاششان این است که آمار نوشته هاشان بالا برود، در حالی که قرآن به کیفیّت اهمیت می دهد و به آن سفارش می کند، پس باید کمتر و بهتر نگارش کرد. این کار بهتر از آن است که بیشتر بنویسید و کم مغز بنویسید. پشت سر هم نوشتن و چاپ کردن افتخار نیست؛ قرآن کریم می فرماید: اَلّذی خلَقَ الموت و الحیاة لِیَبْلُوَکم أیّکم احسنُ عملاً»،[54] نفرمود «اکثرُ عملاً»، بلکه فرمود: «اَحْسَنُ عَملاً». اسلام به کیفیّت اهمیت می دهد.[55]

در تبیین کیفی گرایی باید گفت یکی از آسیب‌های عرصه کتاب و نشر جمع آوری بودن غالب کتاب‌ها است و این نشان می‌دهد که تولید علمی در آن صورت نگرفته است،[56] حال آنکه  کتاب ها باید پادزهری باشند در مقابل آن سمومی که دشمنان دارند ایجاد می کنند.[57]  

به عنوان نمونه یکی از فرهنگ‌های مسلط بر کتاب‌ها این است که گفته می‌شود به هر میزان منابع آن بیشتر باشد، کتاب بهتر است؛ در حالی که این کار گردآوری بودن کتاب را نشان می‌دهد؛ متأسفانه در فرهنگ کنونی ما هر چقدر منابع کتاب کمتر باشد، امکان برگزیده شدن آن نیز کمتر می‌شود.[58]

شبیخون به فرهنگ مطالعه و کتابخوانی با سرقت های ادبی

متأسفانه امروزه برخی با استفاده از اثرات دیگران و یا گرد‌آوری از منابع دیگر بدون تولید علم سرمایه‌ای‌ را هدر می‌دهند و دست به تألیف می‌زنند که این امر پسندیده نیست.[59] و یا برخی کتاب‌هایی را ترجمه کرده و به نام خود به چاپ می‌رساند.[60]

این امور از نظر اخلاقی خوشایند نیست و این افراد بدانند که بالاخره رسوا می‌شوند.[61]

روان نویسی؛ پرهیز از غامض نویسی؛ راهکار کلیدی در توسعۀ کتابخوانی

امروزه یکی از ادبیات‌های حاکم بر دانشگاه‌ها استفاده از الفاظ پیچیده و کلمات نامفهوم در نوشتار‌ها است که این کار حتی در حال سرایت به حوزه‌های علمیه است؛ برخی خیال می‌کنند پیچیده‌ترین کتاب، علمی‌ترین کتاب است و روان نویسی را عاملی بر پایین بودن سطح کتاب بیان می‌کنند.[62]

نقش راهبردی خیرین کتابخانه ساز در بسط و گسترش فرهنگ کتابخوانی

تاسیس کتابخانه عمومی از جمله مهترین فعالیت ها و راهبردها در  ترویج فرهنگ کتابخوانی است.[63] بنابر روایات اسلامی یکی از کارهای نیک کمک به نیازمندان است که ثواب آن قابل احصاء نیست و به یقین اگر نیازمندان در یک منطقه مستحق باشند و این کار نیک ساختن کتابخانه یا مسجد بوده باشد فضیلت آن چند برابر می شود.[64]

لذا افراد خیر و توانمند تصمیم بگیرند که به این جمع خیرین خداجو بپیوندند و اگر هم پیوسته اند تلاش خود را بیشتر کنند و بدانند که شرکت در این کار موجب برکت درعمر و مال آنها و سبب آمرزش گناهان و دفع بلاها و حل مشکلاتشان خواهد شد.[65]

من از خدای بزرگ برای همه عزیزانی که با توسعه فضاها و امکانات،[66] در این اقدام خیر شرکت نموده اند موفقیت، سربلندی، عزت و سلامت روح و جسم می خواهم و امیدوارم همواره از همه خطرات جسمی و روحی در امان باشند.[67]

کتابداران؛ طبیبان روح جامعه

بدیهی است کتابداران، طبیبان روح جامعه هستند، لذا  کتابخانه ها می توانند  با تنوع در کتاب ها، مکان مناسب، پذیرایی مختصر، برخورد با احترام و محبت، جاذبه های کتابخانه ها را افزایش داده[68] و با دراختیار قرار دادن کتاب های مناسب به مراجعه کنندگان، و جلوگیری از در دسترس قرار گرفتن کتاب های مضر و نامتناسب، زمینه را برای رشد و تعالی جامعه فراهم آورند.[69]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت قلم ها و زبان ها باید روی حساب و کتاب باشد،[70] در صورت تحقق این مهم می توان گفت مطالعه، ورزش روح است و از ورزش جسم برتری دارد، لذا همان گونه که امروز به امر ورزش بها داده می شود، باید به مقوله کتاب و کتابخوانی توجه بیشتری شود.[71]

امید است بتوانیم در سال های آینده شاهد هزاران کتاب باشیم که دارای ابتکار، بالندگی و سازندگی و گره گشایی در جامعه باشد.[72] بی شک همه عزیزانی که در این راه تلاش می کنند در نزد خداوند صاحب اجر و پاداش هستند و با همت خود ارزش انسانی خویش را نشان می دهند، همانطور که در روایات آمده است «قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ هِمَّتِهِ؛[73] ارزش هر کس به اندازه همت اوست».[74]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir