راهکارهای پویایی دانشگاه ها از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

دانشگاه یک ‌نهاد ضروری برای همه کشورها است، به نحوی که بدون دانشگاه در کشور پیشرفت حاصل نمی‌شود و پیشرفت کشورها بستگی به وضعیت دانشگاه‌ های آن دارد.[1] لذا دانشگاه سرمایه عظیمی است که از این سرمایه عظیم هم باید خوب نگه‌داری شود و هم باید سودمند و ثمره بخش و پویا باشد.[2] از سوی دیگر دانشگاه قلب مملکت است اگر قلب بیمار شود کل کشور بیمار می شود، لذا به دور از تعصب باید نقایص و معایب بررسی شود و اصلاحاتی در دانشگاه ها انجام شود.[3]

اولین دانشگاه تاریخ

اولین دانشگاه در طول تاریخ بر اساس آیه «نَفْر»[4] به پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم نسبت داده شده است.[5]

در حقیقت جرقه‌ي نهضت علمی اسلام از زمان نزول این آیه[6] زده شد. با اینکه جهاد بسیار مهم بود ولی قرآن کریم می فرماید: همه به میدان جهاد نروید، گروهی در مدینه بمانند و احکام اسلام را یاد بگیرند تا وقتی مجاهدان بر می‌گردند به آن ها تعلیم دهند، در واقع امر و فرمان خداست، «لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ» یعنی باید علوم اسلامی را فرا بگیرند و«َلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ» یعنی وقتی مجاهدين بر می ‌گردند به آن ها تعلیم بدهند.

بنابراین دو فرمان هنگام نزول آيه 122 سوره توبه درباره نهضت علمی داده شده، چه زمانی این فرمان صادر شد؟ زمانی که جزیره عربستان در جهل کامل فرو رفته بود نه علمی، نه دانشگاهی، نه مدرسه ای، نه کتابخانه ای، نه کتابی، و این نشانه‌ي عظمت اسلام است که این فرمان را صادر کرد.[7]

اكنون هم همه‌ی علمای بزرگ روی این آیه تاکید می‌ کنند، مي‌گويند: گروهی به عنوان واجب کفایی باید معارف قرآن و عترت را فرا بگیرند و به عنوان واجب کفایی به دیگران تدریس کنند و این عظمت اسلام است که از کانون جهل برخاست و پرچم دار علم، دانش، تعلیم و تعلّم بود.[8]

گفتنی است هسته های اولیه این دانشگاه وجود عالمان و فرهیختگان علمی بوده اند که توانسته اند اسلام را به دنیا معرفی کنند،[9] البته در جنگ های صلیبی که برای غربی ها هم از لحاظ مالی و هم جانی بسیار هزینه بر بود اما یک نکته مثبت هم داشت، آن هم این بود که اروپایی ها توانستند از علوم مسلمین استفاده کنند. غرب جایگاه علمی اش را مدیون دانشمندان مسلمان است. به عنوان مثال کتاب قانون ابوعلی سینا چندین و چند سال در دانشگاه های اروپا تدریس شده است.[10]

لیکن متاسفانه جهان اسلام بعد از یک دوره پیشرفت علمی و دانشگاه‌ های اسلامی زیاد که کتاب‌ های اندیشمندان ما در شرق و غرب تدریس می‌شد این میراث از بین رفته[11] و به یک دوره تاریک و انزوا فرو رفته است.[12] که نیاز به یک نهضت علمی، خود باوری و اعتماد به‌ نفس دارد.[13]

بی تردید اگر جوانان ما این مطالب را بدانند و با علومی که در قرآن کریم آمده و یا به دست دانشمندان مسلمان کشف شده است، آشنایی پیدا کنند احساس استقلال و شخصیت می کنند و با اعتماد به نفس بیشتری به تحقیق و پژوهش می پردازند.[14]

مانع زدایی از نهضت تولید علم

تنها با علم می توان جامعه را تقویت کرد و در آینده فارغ التحصیلان دانشگاه افرادی مشکل‌گشا برای جامعه باشند.[15] امام علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «اَلْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ اَلْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْه؛ دانش حاکم است و بر مال حکمرانى مى شود».[16] یعنی تا علم اقتصاد نباشد مال را نمی ‌شود حفظ کرد، بنابراین حاکمیت، حاکمیت علم است. به وسیله علم، صنایع پیدا می شوند، به وسیله علم، کشاورزی کامل می ‌شود به وسیله علم، پیشرفت ها حاصل می ‌شوند.[17]

لذا ما برای علم ارزش قائل هستیم اما [مانع اصلی] این است[18] که دانشگاه های امروزی از غرب به شرق آمده است و فرهنگ غربی را به جهان اسلام وارد کرده است؛ فرهنگ غرب به دو صورت پنهان و آشکار وارد فرهنگ اسلامی شد.[19]

حال آنکه ما نباید غرب زده باشیم، یعنی فرهنگ غربی، هرگز حاکم بر دانشگاه اسلامی ما نگردد. ما ملتی هستیم با سابقه تمدن درخشان، آن روز که ما تحول علمی را در دنیا ایجاد کردیم اروپا دوران قرون وسطای خود را طی می کرد، بنیانگذاران بسیاری از علوم تجربی و طبیعی و پزشکی علمای اسلام بودند، با این حال چرا غرب زده باشیم؟ البته از علوم دیگران باید استفاده کنیم زیرا علم وطن ندارد، اما فرهنگ بیگانگان نباید حاکم بر نهادهای علمی ما گردد.[20]

بر این اساس باید علوم مختلف غربی را با فرهنگ اسلام آمیخته کنیم، ولی باید فرهنگ اسلام را از اندیشه غربی تصفیه کنیم و وارد دانشگاه ها نماییم.[21]

از سوی دیگر باید نهضت علمی اسلامی قرون گذشته مدون و در دانشگاه ها تدریس شود تا به خودباوری و اعتماد به نفس دست پیدا کنیم و به نقش تولید کنندگی خود بازگردیم و مصرف کننده نمانیم.[22]

بنابراین دانشگاه باید تولید علم کند همان طور که رهبر انقلاب فرمودند، شما عزیزان دانشگاهی البته قناعت به ترجمه آثار دیگران نخواهید کرد، ترجمه در جای خودش خوب است ولی تولید علم وظیفه مهم دیگری است که بحمدالله در این اواخر می بینیم که دانشگاهیان ما به این سمت و سو حرکت می کنند.[23]

در موضوع تحول علوم انسانی نیز به جای ترجمه علوم انسانی از منابع خارجی که با فرهنگ ما بیگانه است، باید این علوم در کنار فقه قرار گیرند.[24]

در این میان وظیفه اساتید مومن و متدین ما این است که این علوم که رنگ و بوی غربی دارد را بومی سازی کنند.[25] و فرهنگ اسلامی و مسائل علوم اسلامی را جایگزین فرهنگ غربی کنند و در علوم انسانی این کار امکان پذیر است.

در نتیجه دانشگاه هایی ایجاد می شود که جنبه اسلامی دارد وگرنه غربی ها فرهنگ مادی خود را در جایگاه های مختلف جانمایی می کنند. [26]

برگزاری کرسی های آزاد اندیشی

آزادی اندیشه یکی از مساله های اصلی ما در اسلام به شمار می رود،[27] لذا بايد کرسي هاي آزادانديشي در علوم انسانی و حتی علوم پايه نير گسترش يابد؛ زيرا اين حرکت به خودباوري جوانان کمک مي کند و تفکر هميشه شاگرد بودن را از بين مي برد.

بايد افرادي که در کرسي هاي آزادي انديشي حضور مي يابند، حمايت شوند تا افراد شجاعت پيدا کنند و به دنبال مسائل روز روند.[28]

البته باید توجه به این داشت که کرسی های آزاداندیشی که در دانشگاه ها تشکیل می شود، خطوط قرمز را رعایت کنند و مبادا آزادی اندیشه تبدیل به طغیان اندیشه شود.[29]

 ایجاد تحول فرهنگی در دانشگاه ها

دانشجو در جستجوى راه رستگارى است و همى خواهد زنگار شبهات و اوهام را از آينه درون بزدايد و به سالكان طريق حق‏پرستى ملحق گردد.[30]

در این میان دانشگاه ‌ها سرچشمه فرهنگ هستند. دانشجویان نیز در کنار سرچشمه هستند. وقتی در سرچشمه آب تصفیه شود، آب جاری در زندگی، آب صافی خواهد بود اما اگر از سرچشمه آلوده باشد، وقتی جاری می ‌شود همه جا را گل‌آلود می ‌کند.[31]

لذا توجه به فرهنگ در دانشگاه‌ ها ضروری است باید مسائل اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی در دانشگاه‌ ها رعایت شود،[32] مساله حجاب، موضوع مربوط به نماز و دیگر موضوعات مربوط به ابعاد اجتماعی باید اصلاح آن از دانشگاه آغاز شود.[33] اگر دانشجویان ایمان درستی نداشته باشند، مانند افرادی می‌شوند که فیش ‌های نجومی گرفتند، اما برای مردم کاری انجام ندادند.[34]

لذا نقش دانشگاه‌ ها در ترویج دین باوری در بین دانشجویان و افزایش معرفت آنان نسبت به مسائل دینی انکار ناپذیر است.[35]

برای تحقق این مهم باید به مناسبت‌ های مختلف مذهبی در دانشگاه‌ ها همایش ‌ها و جلساتی برگزار شود، حتی در اردوهای دانشجویی هم باید برنامه‌ های دینی و معرفتی داشته باشیم و برگزاری جلسات، نشست ‌ها و محافل دینی در دانشگاه ‌ها باید به‌صورت مستمر صورت بگیرد.

از سوی دیگر باید امکاناتی همچون نمازخانه، کتابخانه، کتاب ‌های دینی و وسایل برگزاری مراسم ‌های مذهبی و معرفتی در اختیار دانشجویان قرار بگیرد تا آن‌ ها به مراسم‌ های دینی خود در دانشگاه ‌ها برسند.[36]

تربیت دانشجوی متعهد

وظيفه همه نيروهاى ما در تمام برهه ‏هاى تاريخ بايد حفظ نظام ارزشى اسلام در تمام بخش ‏هاى آن اعم از اقتصادى، فرهنگى، نظامى و سياسى باشد، اين وظيفه رسالتى است بر عهده دانشگاه ‏ها که تشكيل دهنده قشر فعال و متفكر جامعه هستند، آن ها بايد در اين مسئله دقيق باشند و نگذارند وزن شخصيت را با وزن ثروت‏ ها بسنجند.[37]

این مسأله نشان می دهد دانشگاه جای بسیار حساسی است، زیرا بسیاری از رجال مملکت اگر مسئول غیراسلامی باشند، ضربات زیادی بر کشور، نظام و اسلام وارد می ‌شود.[38]

اگرچه دانشگاه محل تولید علم است لیکن این علم زمانی معنا پیدا می کند که همراه با ایمان و عمل باشد؛ وجود این دو بال می تواند موجب شکوفایی و پیشرفت علمی در کشور شود.

بنابراین کسانی که وارد دانشگاه می شوند باید متعهد، مومن و انقلابی باشند تا دانشگاه از همه جهت سالم بماند. اگر مسئولین نظام، متعهد، مومن و انقلابی باشند دست به فساد نمی زند، زیرا تعهد برای آن ها ارزشمند خواهد بود و جلوی بسیاری از انحرافات و فساد را خواهد گرفت.[39]

یک مثال ساده عرض کنم. این کنگره آمریکا همه آن ها از تحصیل کرده های بالای مملکتشان هستند اما وقتی جنگ غزه پیش می آید و آن همه جنایات وحشتناک را اسرائیل مرتکب می شود آن ها به دفاع از اسرائیل بر خاستند و حتی تصویب کردند که کمک های بیشتری به اسرائیل برای این جنایات بی سابقه یا کم سابقه بشود.[40]

لذا اگر دانشجو با مسائل اخلاقی ارتباط نداشته باشد، کار دچار مشکل می شود[41] و دانشجویان بیش از آنکه افراد مفیدی برای جامعه باشند و به مردم خدمت کنند، در انتظار دریافت ‌های حقوقی ‌های نجومی و یا اعزام به مراکزی در خارج از کشور برای کسب درآمد بیشترخواهند بود.[42]

حمایت و پشتیبانی از نخبگان

مهم‌ ترین سرمایه جوامع افراد نخبه و به اصطلاح مغز های [قوی دانشگاهی] است؛ آلمان و ژاپن در جنگ جهانی بسیار از بین رفتند ولی چون مغزهای متفکر هنوز در آنجا وجود داشت توانستند به سرعت خود را بازسازی کنند.لذا باید با در نظر گرفتن مشوق های متعدد جلوی فرار مغزها گرفته شود.[43]

هم چنین دانشجویان را باید چنان علاقه مند به این آب و خاک و نظام کنیم که هیچ گاه نخواهند کشور را ترک کنند؛ مایه تاسف است که ما نخبه ها را پرورش دهیم و خارجی ها بهره آن را ببرند.[44]

بر این اساس ‌ضرورت توجه به استعدادهای درخشان به عنوان سرمایه اصلی یک کشور ضروری است؛ نباید جوانان مستعدی در کشور به دلیل فقر از تحصیلات دانشگاهی محروم شوند. بلکه باید دانشگاه‌ ها برای افرادی که استعداد خوبی دارند، ولی از طبقات پایین جامعه هستند، حداکثر ارفاق را در زمینه مالی داشته باشند. باید به دانشجویان مستعد کمک شود.

از سوی دیگر مبادا استادان از مشکلاتی رنج ببرند و این مشکلات را به جوانان دانشجو منتقل کنند، در صورت لزوم باید در دانشگاه‌ ها این مشکلات مرتفع گردد.[45]

استقلال دانشگاه ها

دانشگاهی مطلوب است که استقلال کامل داشته باشد، یعنی ابزار سیاسی این جناح و آن جناح نگردد، اگر خدای ناکرده دانشگاه های ما تبدیل به ابزار سیاسی برای یک جناح شد اعتبار و ارزش و کارآیی خود را از دست می دهد.[46]

بی شک دانشگاه ها حق دارند درباره مسائل سیاسی اظهار نظر کنند، انتقاد کنند، اما نباید به پایگاه و باشگاه احزاب و جریان های سیاسی تبدیل شوند.

دانشجویان درباره موضوعات کشور انتقاد سازنده، مستدل و مؤدبانه و توام با ارائه راه حل و راهکار داشته باشند.[47] ولی نباید جناحی عمل کنند، به‌عنوان نمونه زمانی که شخصیتی در دانشگاه ‌ها سخنرانی دارند عده‌ ای از هر طرف شعار می ‌دهند که این اصلاً درست نیست و چهره دانشگاه ‌ها تخریب می‌ شود.[48]

ارتباط دانشگاه و صنعت

گردآوری علم مهم نیست، بلکه نوآوری مهم است، با نوآوری است که پیشرفت کشور عملی می شود؛ دانشگاه ها باید با نیازهای واقعی مردم رابطه عملی داشته باشد.

این که سلسله علومی را بخوانند اما متاعشان در بازار جامعه خریدار نداشته باشد فایده ای ندارد؛ باید رابطه پر رنگی بین علوم دانشگاهی و حل مسائل و نیازهای جامعه و مردم وجود داشته باشد.[49]

لذا باید به کیفیت اهمیت داد؛ این که فلان دانشگاه چند میزان دانشجو دارد مهم نیست، این مهم است که دانشگاه چند نخبه داشته و چه گرهی از مشکلات جامعه باز کند. بنده وقتی اخبار موفقیت، ابداعات و اختراعات جدید دانشجویان را می شنوم و می بینم، بسیار مسرور می شوم.[50]

بر این اساس باید دانشجویان علومی بیاموزند که کاربردی باشد و محصول آن ‌ها در بازار تقاضا داشته باشد و اگر محصولی که خریدار ندارد چرا باید کاشته شود.[51]

از سوی دیگر اتصال صنعت و دانشگاه نیز مساله بسیار مهمی است و اگر رونق گیرد بسیار خوب خواهد بود.[52] لذا دانشگاه ها علاوه بر پرورش دانشجویان، باید همکاری خوبی با وزارتخانه های دیگر داشته باشند تا به موازات فارغ التحصیلی، اشتغال آن ها نیز با برنامه خوبی پیگیری شود.[53]

تفکیک جنسیتی دانشگاه ها

شک نیست که تفکیک جنسی دانشجویان هم به پیشرفت آنان کمک می کند و هم به سلامت اخلاقی آنان؛[54] به عنوان نمونه تجاربی در آلمان روی این مسئله انجام شده که طبق اخبار منتشر شده پیشرفت کسانی که در غیر مدارس و یا دانشگاه های مختلط تحصیل می کردند بیشتر بوده و راندمان کارشان بیشتر بوده است.[55]

و یا در همین قم دانشگاه حضرت معصومه سلام الله علیها را داریم که ویژه دختران است و در هشت سال گذشته یک مساله غیراخلاقی در آن گزارش نشده و پیشرفت درسی دانشجویان نیز بیشتر بوده است.[56]

از سوی دیگر برای انجام وظایف شرعی و اسلامی و مبارزه با مفاسد اخلاقی هر گونه هزینه ای مجاز است؛[57] درست است نمی‌توان در کوتاه مدت تفکیک جنسیتی در دانشگاه ‌ها را انجام داد[58] ولی اگر مصلحت بر تفکیک جنسیتی است، از دانشگاه هایی که دانشجویان را تفکیک کرده اند حمایت شود که در این صورت نتیجه های خوبی به بار خواهد آمد و یک نقطه قوت برای وزارت علوم خواهد بود.[59] البته تفکیک باید توأم با عدالت کامل نسبت به هر دو جنس باشد.‌[60]

کاهش تعطیلات دانشگاه ها

باید تعطیلات در کشور کاهش پیدا کند، تعطیلات در کشورمان زیاد است، نباید درس ‌های حوزه و دانشگاه به بهانه ‌های مختلف تعطیل شود و تعطیلات زیاد به کشور ضربه می‌زند.[61]

سخن آخر: (چند توصیه به دانشجویان)

دانشجویان عزیز، تلاش کنید سه چیز را فراموش نکنید؛ اولاً مطالعه را از دست ندهید و عالم به زمان باشید، شبهات را با لباس جدید بشناسید و جواب ‌های آن را بدانید و ثانیاً ادبیات توأم با محبت داشته باشید و با زبان خوش سخن بگویید زیرا دلسوزانه و متواضعانه صحبت کردن خیلی اثر دارد و اگر کسی هم با ما خوب صحبت نکرد، شما جواب سیئه را با حسنه بدهید که برخورد مناسب شما باعث می ‌شود آن شخص دوست صمیمی شما شود.

شما باید علومی که یاد می‌گیرید به دیگران یاد بدهید، زیرا بر اساس آیات و روایات کسی که علمی را فرا می‌گیرد و به دیگران تعلیم می‌دهد، روز قیامت در مرتبه ‌ای پایین ‌تر از انبیا قرار می‌گیرد.[62]

ثالثاً سعی کنید اوقات به بطالت نگذرد، جوانی دورانی است که وقتی گذشت دوباره بر نمی‌گردد، تا جوان هستید و می ‌توانید علم بیاموزید، بیاموزید، این سرمایه ‌ای می شود برای شما تا آخر عمر، استفاده کنید و ان شاء الله بتوانید مایه ‌های علمی خود را روز به روز زیادتر کنید.

من از صمیم دل به همه‌ی شما دعا می ‌کنم که در برنامه ‌هايتان موفق باشید‌،‌ زندگی خوب، با سعادت، توام با خوشبختی و موفقیت انشاء الله داشته باشید. امیدوارم شما هم با آن قلب صافی که دارید ما را از دعای خیرتان فراموش نکنید.[63]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منبع: بیانات معظم له