یکی از معارف قرآن کریم سوگندهای آن است. بسیاری از محققان و مفسران قرآن کریم در زمان حال و گذشته به این بحث توجه شایانی داشته و پژوهش های را در این باره انجام داده اند و دریچه ای تازه به روی مشتاقان این عرضه گشوده اند.
در این میان کتاب ارزشمند «سوگندهای پربار قرآن» بیانگر اندیشه های تفسیری مفسر بزرگ قرآن کریم، آیت الله العظمی مکارم شیرازی است، که در بحر عمیق قرآن غور نموده و دُرهای گران بهایی را تحصیل کرده وگوشه ای ازمعارف ژرف قرآن کریم را به قرآن پژوهان ارائه کرده است.
«سوگندهاى پربار قرآن» در یک نگاه
«سوگندهاى پربار قرآن» برگرفته از سخنرانى هاى معظم له می باشد که با مباحث ادبی و تفسیری و حِکمی همراه است و از سوی دیگر، بیانگر زوایای گوناگون اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی سوگند می باشد.
ساختار اصلی کتاب
كتاب حاضر در برگیرندۀ مقدمهاى است که در متن خود به تفاوت تفسير موضوعى و ترتيبى، تنوع سوگندهاى قرآن، پيش نيازهاى بحث، توصيف قرآن از زبان پيامبرصلی الله علیه و آله، تفكّر و تأمّل در مضامين آيات قرآن، فلسفۀ سوگند های خداوند اشاره کرده و دیگر مطالب را در خود جای داده است.
سپس مولّف در شش فصل، عناوینی هم چون سوگندهاى يازده گانه، سوگندهای پنجگانه، سوگندهای چهارگانه، سوگندهای سه گانه و سوگندهای دوگانه و قسم های يگانه را با نگاهی ژرف، مورد تحلیل و واکاوی قرار داده است .
روش شناسی بحث از سوگندهای قرآن
معظم له در مورد چگونگى بحث پيرامون سوگندهاى قرآن به دو روش در نوشته كسانى كه وارد اين مبحث شدهاند، اشاره می کند.
نخست بحث موضوعى است؛ بدين معنا كه (مثلًا) قسمهاى مربوط به خورشيد را در سراسر قرآن يكجا بحث كرده، سپس به سراغ سوگندهاى مربوط به روز و شب رفته، و آنها را نيز يكجا مورد بحث قرار دادهاند. و به همين شكل در مورد ساير قسمهاى قرآن بحث كردهاند.
سپس روش ترتيبى است؛ يعنى از اوّل قرآن شروع كنيم و در هر سورهاى قسمى يافتيم، آن را مورد بحث قرار دهيم. سپس به قسم بعد بپردازيم، تا تمام سوگندها به ترتيب مورد بحث قرار گيرد. اين روش هم روش جالبى نيست.
در ادامه مولف روش سومی را در نگارش این اثر فاخر در پیش می گیرد و آن اينكه از سورههايى كه بيشترين قسم ها را در خود جاى داده شروع كرده، و به همين شكل ادامه داده است. زيرا تكرار و تعدّد قسم ها، نشانه اهميّت چيزى است كه به آن سوگند ياد شده و بايد آنچه اهميّت بيشترى دارد را در بحث مقدّم بدارد.
گزارش محتوایی
انواع سوگند در قرآن
مولف در آغاز کتاب به این مسأله اشاره می کند که در كتاب آسمانى ما مسلمانان، نود و سه قسم ذكر شده، كه اين سوگندها در حدود چهل سوره قرآن پراكنده است.
قسمهاى قرآن بسيار متنوّع است. خداوند متعال در برخى از آيات قرآن به ذات پاك خويش قسم خورده، و در مواردى به قرآن مجيد سوگند ياد كرده، و در پارهاى از آيات به شخص پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله قسم خورده است. روز قيامت، جان و روح انسان، فرشتگان و صفوف ملائكه، و در يك جمله، موجودات مقدّس، از ديگر امورى است كه متعلّق سوگند پروردگار قرار گرفته است. همانگونه كه در آيات ديگر، موجودات با عظمتى، نظير خورشيد، ماه، شب و روز، شفق، صبحگاهان، سرزمين مقدّس مكّه، و اسبهايى كه نفس زنان به سوى ميدان جهاد حركت مىكنند، و مانند آن موضوع قسم پروردگارند. حتّى در آيات مورد اشاره سوگند به مواد غذايى، نظير انجيل و زيتون، نيز ديده مىشود. بنابراين قسمهاى قرآن مجيد بسيار متنوّع و گوناگون است.
٥ پرسش درباره سوگند
معظم له در اين اثر، قبل از ورود به اصل بحث تحت عنوان«پیش نیازهای بحث» ٥ پرسش را مطرح کرده است، سوالاتی از قبیل آيا خداوند نياز به قسم دارد؟چرا خداوند به موضوعات خاصّى، ، قسم ياد كرده؟ و چه رابطهاى بين قسم و مقسم له وجود دارد؟ مثلًا آنجا كه خداوند به خورشيد قسم خورده، سپس انسان هايى كه با هواى نفس خود مبارزه کنند را رستگار شمرده، چه ارتباطى بين خورشيد و مبارزه با هواى نفس وجود دارد؟ که مولف در ادامه، به تفصیل پاسخ آن سوالات را به مخاطبان ارائه می دهد.
حکم سوگند از نظر شرعی !
سوال نخست در مورد حكم شرعى سوگند ياد كردن است؛ از نظر قرآن مجيد و روايات اسلامى قسم ياد كردن چه حكمى دارد؟ و اگر كار شايستهاى نيست، چرا خداوند در قرآن مجيد اين همه قسم خورده است؟
مولف در در پاسخ چنين مىگويد: قسم خوردن در كارهاى شخصى چنانچه دروغ باشد حرام است، و از گناهان كبيره به شمار مىرود. و اگر راست باشد كراهت شديد دارد. احاديث و روايتى در كتب ما شيعيان، و همچنين منابع اهل سنّت، آمده كه صريحاً از اين كار نهى مىكند.
ماهیت سوگند
صاحب اثر در مورد ماهيّت و محتواى سوگند بيان مىدارد كه: همه سوگند ياد مىكنيم، امّا آيا پيرامون ماهيّت و محتواى قسم فكر كردهايم؟ جالب اينكه در كتابهايى كه در اين موضوع نوشته شده نيز چيزى در اين مورد يافت نشد. راستى هنگامى كه مىگوييم: «به خدا سوگند كه فلان كار را انجام خواهم داد». اين قسم به چه معناست؟ چه رابطهاى بين نام خدا و آن كار وجود دارد؟ يا زمانى كه به غير خدا قسم ياد مىكنيم، و مثلًا مىگوييم: «به جان فرزندم قسم كه فلان كار را ترك خواهم كرد» چه ارتباطى بين آن كار و جان فرزندمان ايجاد مىكنيم؟
مولف در پاسخ می فرماید: بسيارى از مسائل روزانه زندگى انسان بسيار واضح و آشكار به نظر مىرسد، امّا هنگامى كه به عمق آن مىانديشيم و در محتواى آن تفكّر مىكنيم، با پيچيدگىهاى خاصّى مواجه مىشويم، كه قسم نيز از جمله اين امور است. امّا بعد از دقّت و مطالعه پيرامون قسم شايد بتوان گفت كه سوگند ياد كننده در حقيقت مىخواهد بين آن دو چيز (مقسم له و مقسم به) هماهنگى و نزدیک ى ايجاد كند، و اهميّت مُقسم له را هم سطح ارزشى مقسم به معرّفى كند.
شخصى كه قسم بالا را به زبان مىآورد، در واقع مىخواهد اهميّت كارى كه براى آن قسم خورده را هم سطح اهميّت جان فرزندش قرار دهد، تا شنونده باور كند كه او آن كار را انجام خواهد داد. و هنگامى كه به نام خدا قسم مىخورد، گويا مىخواهد به مخاطب بفهماند كه انجام آن كار و عمل به آن وعده، همانند نام خدا برايش مهم است.
بنابراين، سوگند در واقع يك نوع برابرى و هماهنگى و مربوط ساختن دو مطلب (مقسم به و مقسم له) با هم است، و لهذا همواره به امور مقدّس يا چيزهايى كه در نظر قسم خورنده مهم است قسم ياد مىكند، و هرگز به امور بىارزش و بىاهميّت قسم ياد نمىشود. و در يك جمله، قسم ايجاد يك رابطه ذهنى بين يك امر مقدّس يا مهم، و كارى است كه براى آن قسم مىخوريم.
فلسفة سوگند هاي قرآن
قسم خوردن خداوند بر اساس علل و حكمتهايي است لذا مولف برای تبیین آن مسأله پرسش هایی را مطرح می کند: اینکه چرا خداوند سوگند مىخورد؟ خداوند چه نيازى به قسم دارد، كه حدود يك صد مرتبه در قرآن قسم ياد كرده است؟ آيا سوگندهاى پروردگار براى مؤمنان و خداباوران است، يا براى افراد بىايمان و كافر؟ اگر براى مؤمنان است، كه آنها نيازى به قسم ندارند؛ زيرا اوامر و دستورات خدا را بدون سوگند هم بجا مىآورند. و اگر براى كفّار است، قسم ياد كردن براى آنها فايدهاى ندارد؛ زيرا با قسم هم سر بر فرمان خدا نمىگذارند، و تسليم وى نمىشوند.
صاحب اثر در بیان حکمت و فلسفۀ سوگند های خداوند اینچنین می گوید: الف) همه مسائل در يك سطح نيست، برخى مهم است و برخى مهمتر. همانگونه كه تمام واجبات در يك حدّ واندازه نيستند، و درجات متفاوتى دارند. ب) دومين فلسفه قسمهاى خداوند، بيان اهميّت و ارزش موجوداتى است كه به آنها سوگند ياد كرده است.
راز قسمهای یازدهگانه خداوند در سوره شمس
از مجموع قسم هاى قرآن در يك مورد، خداوند يازده قسم ياد كرده، كه آيات اوليّه سوره شمس است و چهارتاى آن دو تا دو تا، و سه مورد آن قسم يگانه و تنهاست.
مولف در مورد سوره شمس توضيحى در مورد كلمات چهارگانه (فلاح، تزكيه، خاب و دساها) كه در آيه اين سوره آمده، ارائه کرده است
صاحب اثر در ادامه با اشاره به رابطه «مُقْسَمٌ بِه» و «مُقْسَمٌ لَهُ»، تأکید می کند قسمهاى يازدهگانه به موجودات با عظمت، مقدّمهاى بود براى بيان مطلبى بسيار مهم، و آن اينكه: «اگر انسان تزكيه نفس كند، و رذائل اخلاقى را از وجودش شستشو دهد، رستگار خواهد شد. و در يك جمله كوتاه: «رستگارى در گرو تهذيب نفس است» «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا» .
سوگندهای پنجگانه
فصل دوم کتاب به تبیین سوگندهای پنجگانه اشاره دارد که سورۀ طور، مرسلات، نازعات و فجر را در بر می گیرد.
به بیان مولّف سوگندهاى پنجگانهاى كه در اين سوره ها به كار رفته همگی پیچیده، راز آلود، اسرارآميز، تفكّربرانگيز و سربسته و مبهم است، هدف از اين اجمال و ابهام به جريان انداختن افكار مردم است. اساساً يكى از فلسفههاى آيات متشابه قرآن بكار انداختن انديشه و تفكّر مخاطبان آن است.
به گونهاى كه بدون تفكّر و انديشه نمىتوان به مضمون آن پى برد. گويا خداوند متعال اراده كرده مخاطبان قرآن بيشتر تفكّر و انديشه نموده، و از اين نعمت بىبديل الهى استفاده بيشترى ببرند.
بدين جهت مفسّران شيعه و اهل سنّت تفسيرهاى متعدّدى براى آن ارائه دادهاند که معظم له با طرح تفاسیر متعدد ، نظریۀ تفسیری خود را به مخاطبان ارائه کرده است
سوگندهای چهارگانه
در فصل سوم سوگندهاى چهارگانه مورد بررسی قرار گرفته است که در سورههاى ذاريات، انشقاق، بروج و تين مندرج است. که مولف با طرح نکات و نظریات متعدد ، سوگندهای چهارگانه قرآن کریم را مورد واکاوی دقیق قرار می دهد.
قسم های سه گانه
فصل چهارم کتاب شامل قسمهاى سه گانه در شش سوره«بلد»، «صافّات»، «مدّثر»، «تكوير»، «ليل» و «العاديات» می باشد
مولف در این بخش از کتاب با طرح پرسش های متعدد و پاسخ به آن سوالات، فلسفه های سوگندهای سه گانه سوره های قران کریم را بیان کرده است.
بیان فلسفه سوگندهاى سه گانه سورۀ بلد، تفاسير سه گانه براى سوگندهاى سه گانه سورۀ صافات، تفسیر سوگندهاى سه گانه سورۀ مدثر،تکویر،لیل و عادیات همراه با بیان مبسوط علمی و تربیتی و اخلاقی ، به نوبۀ خود از ژرف اندیشی معظم له در این اثر حکایت دارد.
سوگندهای دوگانه
قسم های دو گانه قرآن کریم سورۀ قلم، حاقه، قیامت، طارق و سورۀ ضحی را شامل می شود.که مهمترین رویکرد مولف تحت عنوان« اين سوگندهاى مهم براى چه؟» در بیان اسرار و فلسفۀ سوگندهای خداوند متعال منحصر شده است.
به عنوان نمونه معظم له در سورۀ قلم تأکید می کند که خداوند براى بيان سه مطلب مهم از قلم سوگند ياد كرده است:١. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مجنون نيست! ٢. پاداشى جاودانه براى پيامبر صلى الله عليه و آله٣. اخلاق عظيم پيامبر صلى الله عليه و آله
سوگندهای یگانه
در بیان مولّف، سوگندهاى يگانه قرآن بيشترين عدد را به خود اختصاص داده، و خداوند در اين فصل به نُه موضوع قسم خورده است:
١. دو مورد با نام «اللَّه» ٢. پنج مورد سوگند به «ربّ» ٣. يك مورد به جان «پيامبر»٤. سه مورد به «قرآن مجيد» ٥. يك مورد «كتاب مبين»٦. يك مورد سوگند به «عصر» ٧. يك مورد به «نجم»٨. يك مورد «مواقع النجوم» ٩. يك مورد هم «آسمان» .و در مجموع شانزده سوگند يگانه وجود دارد
در ادامه معظم له به تبیین حکمت سوگندهای یگانه در سوره های قران کریم پرداخته است بدین نحو که شرح و تفسیر و بیان شأن نزول آیات، معناشناسی واژه ها و بیان نکات متعدد اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی پیرامون سوگندهای یگانه قران کریم به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
ميوههاى اين مباحث
مولف ميوهها و نتایج اين مباحث را در اثر اینگونه بر می شمرد:
اوّلًا: دريايى از معارف و دانستني ها، در قسمهاى قرآن نهفته، كه نياز به بحث و بررسى دارد.
ثانياً: تفسير موضوعى نتايج و آثارى فراتر از تفسير ترتيبى دارد.
ثالثاً: قرآن مجيد معجزه جاويدانى است كه گذشت زمان، گرد و غبار نسيان و فراموشى و كهنگى بر آن نمىنشاند، بلكه همواره طراوت و تازگى خود را حفظ كرده، به گونهاى كه هر كس در هر زمانى به سراغ آن رود گوهرهاى فراوانى نصيبش خواهد شد.
لازم به ذکر است اين كتاب نفیس ، با تحقیق و تنظیم حجه الاسلام و المسلمین ابوالقاسم عليان نژادي نخستین بار در سال ١٣٨٦ش، در یک جلد ، در ٥٦٨ صفحه و در قطع وزیری توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، به زیور طبع آراسته شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
