نقش تعاونی ها در پویایی اقتصاد از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

زندگى بشر يك زندگى دسته جمعى است، و اداره اين زندگى جز از طريق تعاون‏ و خدمت متقابل امكان پذير نيست.^[1] چرا که هر كس قدرت محدودى دارد كه با آن نمى‏ تواند همه نياز هاى خود را برطرف سازد ولى با كمك ديگران مى‏تواند بر مشكلات غلبه كند.^[2] لذا تا نيرو هاى كوچك فكرى و بدنى به هم ضميمه نشوند حركت ها و جنبش هاى عظيم اجتماع، در هيچ قسمت صورت نمى‏ گيرد.^[3]

تعاون در مسائل اقتصادى مى‏ تواند تحقق ‏بخش اهدافى چون توازن اجتماعى، رفاه عمومى، امنيت اقتصادى، تحكيم ارزش ‏هاى معنوى و اخلاقى و ... باشد.^[4]

لذا باید اساس كار اقتصادى را بر تأسيس شركت‏ ها و تعاونی ها‏ در فعاليت ‏هاى اقتصادى گذاشت. زیرا يك دست به يقين كوتاه است و هر انسانى آمادگى براى بخشى از فعاليت‏ هاى ثمربخش دارد؛ اما هنگامى كه گروهى دست به دست هم بدهند و استعداد ها و تخصص ‏هاى خود را بسيج كنند، عوامل تأثيرگذار بيشتر مى‏ شود و سود بيشتر خواهند برد.^[5]

خلاصه اينكه اگر نظام حاكم بر اقتصاد جامعه، نظام تعاون‏ و همكارى و انفاق باشد بدون شك چنين جامعه ‏اى نيرومند و سربلند خواهد شد.^[6]

شرکت تعاونی چیست؟

تعریفی که برای شرکت های تعاونی شده است عبارت است از: شرکت جماعتی از صنف واحد یا جماعتی که از یک صنف نیستند ولی اشتراکی در جهات مختلف دارند. این شرکت برای رسیدن به منافع مشترکه است از طریق بذل اموال و اعمال. (بیشتر روی اعمال تکیه می شود تا اموال).[7] لذا همه در عمل واحد دست به دست هم می دهند.[8]

گفتنی است تعاونی ها به شکل شخصیت حقوقی هستند و ثبت شرکت می شوند و برای خود اساسنامه ای دارند. لذا ابتدا یک هیئت مؤسسی که می گویند کمتر از هفت نفر نباشد عهده دار آن می شوند (البته وجود این تعداد، شرط شرعی نیست بلکه فقط قانونی است)، سپس این عده، از اعضای آن صنف دعوت می کنند تا عضو تعاونی شوند. بعد یک مجمع عمومی دارند که تمامی این اعضاء در آن مجمع شرکت می کند و هیئت مدیره توسط مجمع تعیین می شوند. اعضاء، هر کدام یک رأی دارند هرچند سرمایه ای که وارد کرده اند از دیگران بیشتر باشد. مجمع تعاونی سالی یک یا چند بار تشکیل می شود و مسائل تازه ای با آراء جمع در آن تصمیم گیری می شود. بنابراین مسائل اصلی تعاونی را مجمع عمومی به عهده دارد.[9]

پیشینه تعاونی در جهان و ایران

تعاونی ها از لحاظ تاریخ از حدود صد و هفتاد سال پیش در انگلستان شروع به کار کردند. در ابتدای کار، با شکست مواجه شدند و بعد از آن تقویت شد و شروع به کار کرد. در کشور ما از نود سال پیش تعاونی ها به راه افتاد ولی بعد از پیروزی انقلاب جان تازه ای گرفت و وارد قانون اساسی ما شد، به نحوی که در اصل 44 قانون اساسی، سه شاخه برای فعالیت های اقتصادی در نظر گرفته شده است که عبارتند از: فعالیت های اقتصادی شخصی، دولتی و تعاونی.[10]

اقتصاد تعاونی در اسلام

در نظر اسلام هر فردى از امت اسلامى، موظف است به ‏قدر توان خود درجهت منافع ‏امت ‏تلاش كند.^[11]

در فرهنگ قرآنى از اين مسأله با واژه «تعاون‏» ياد شده است: «وَتَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى؛^[12] و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید!» که تعاون در بخش ‏هاى اقتصادى جامعه، از مهم‏ترين مصاديق تعاون است.^[13]

هم چنین خداوند در قرآن كريم در رابطه با هميارى اجتماعى و مشاركت همگانى در جهت توسعه اقتصادى‏، واژه ولايت و تولى را به استخدام مى‏ گيرد و مى ‏فرمايد: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ؛^[14]مردان و زنان باايمان، ولى (و يار و ياور) يكديگرند» که به هميارى و پشتيبانى مؤمنان نسبت به يكديگر اشاره می کند.^[15]

به هر حال اين هميارى و همكارى جلوه‏ هايى دارد كه از آن جمله دستگيرى از نيازمندان و ايجاد اشتغال براى بيكاران يا كسانى كه از شغل مناسبى برخوردار نيستند از طريق تشكيل كميته‏ ها و مراكز امداد و تعاونی ها و پرداخت واجبات مالى نظير زكات و خمس و صدقات مستحبه را در بر می گیرد.^[16]

معروف‏ترين روايتى كه مبناى اين هميارى را رغم مى‏زند، روايت «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْؤول عَنْ رَعِيَّتِهِ‏؛ هريك از شما مراقب و هريك از شما مسئول رعيت خود هستيد»، است كه از رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) در منابع فريقين نقل شده است.^[17]

در روایتی از امام علی(علیه السلام) نیز آمده است: «فَإِنَّ یَدَ اللَّهِ علی [مَعَ] الْجَمَاعَه؛^[18] دست خدا همراه جماعت است‏».[19]

در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى‏ خوانيم كه فرمود: «و يَحِقُّ عَلَي الْمسلِمينَ الْإجتِهادُ في التَّواصُلِ، وَالتَّعاوُنُ عَلَي التَّعاطُفِ، وَالْمُواساةُ لِأَهلِ الْحاجَةِ، و تَعاطُفُ بَعضِهِم عَلي بَعضٍ، حَتّي تكوُنُوا كَما أمَرَكُمْ اللهُ، رُحَماءَ بَينَكُم؛^[20] بر مسلمانان لازم است كوشش كنند تا دل هاى خود را به يكديگر نزديك سازند و از تعاون آميخته به محبت فروگذار ننمايند، نسبت به نيازمندان مواسات نمايند، و نسبت به يكديگر ابراز عاطفه كنند تا مصداق گفتار خداوند «مهربانان به يكديگرند»، گردند.[21]

علاوه بر روايات زيادی که در اين زمينه وجود دارد، سيره عملی ائمه معصومين(علیهم السلام) نیز بر ضرورت روحيه تعاون در جامعه تأكيد دارد.^[22]

در فقه اسلامی نیز اگر تعاونی ها سه چیز را رعایت کنند و این شرایط در آنها باشد تأسیس تعاونی ها قطعاً برکات فراوانی در پی خواهد داشت.

یکی اینکه شرایط عامه مانند اختیار، بلوغ، عقل و علم و آگاهی نسبت به کاری که انجام می دهند همه باید در اعضاء جمع باشد. مثلا اعضاء به زور وارد تعاونی نشده باشند.

دیگر اینکه شرایطی که در اساسنامه ی آنها وجود دارد و تصویب می شود بر خلاف مقتضای عقد و بر خلاف شریعت نباشد و کار آنها مشروع باشد و رباخواری در آن نباشد و جهات شرعی را در آن رعایت کنند.

 سوم اینکه چیز مجهولی که موجب غرر می شود در آن نباشد.[23]

در این صورت تعاونی ها تحت عمومات آيه شريفه «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ؛^[24] به عهد و پیمان خود وفا کنید» و حدیث شریف« الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ؛^[25] مؤمنان نزد شروط و قراردادهاى خود پايبند هستند»، قرار می گیرد.[26]

البته دولت ها یک سری قوانینی برای تعاونی ها وضع کرده اند. این قوانین در شرع نیست و دولت به سبب مصلحتی که دیده است آنها را وضع کرده است. حتی خود اعضاء تعاونی می توانند در مجمع اعضاء خود شروطی را اضافه کنند و این قوانین اگر مخالف شرع و خلاف مقتضای عقد نباشد اشکالی ندارد.[27]

ویژگی های اساسی شرکت های تعاونی

بسیاری از افراد هستند که دارای درآمد و ثروت اندکی هستند و کسب و کار به سبک سابق، امروز برای آنها جوابگو نیست. مانند زراعت، صنعت، دامداری، نقل و انتقال به وسیله ی اتوبوس و مانند آن که امکان ندارد کسی به تنهایی در این امور موفق شود. جمعیتی باید دست به دست هم دهند تا بتوانند از وسائل صنعتی و ماشینی روز استفاده کنند و یا توزیع، نقل و انتقال و مانند آن را انجام دهند. در نتیجه بعضی باید پول خود را به میان آورند و بعضی عمل خود را به آن اضافه کنند.[28]

لذا در شرکت های تعاونی، اعضاء، هم کار را به میدان می آورند و هم سرمایه هایشان را، ولی اساس در تعاونی ها بیشتر بر کار است و در ضمن از سرمایه نیز استفاده می کنند.[29]

هم چنین است مسائل خدماتی، که فردی اتوبوس دارد و می خواهد مسافر بگیرد. راننده خودش به تنهایی نمی تواند مسافر لازم را برای وسیله ی نقلیه ی خود پیدا کند. این کار باید به صورت تعاونی ها انجام گیرد که شرکتی باید تأسیس شود که ده ها اتوبوس داشته باشد و مردم آنجا روند و ثبت نام کنند اتوبوس ها به نوبت پر شود. واضح است که هر راننده ی اتوبوس نمی تواند برای خودش دکه ای داشته باشد و به صورت منفرد کار کند. باید تعاونی حمل و نقل این مسئولیت را به عهده گیرد.[30]

حتی گاه می شود به شکل منفرد کار کرد ولی مقرون به صرفه نیست مانند تعاونی مصرف. مثلاً فرد می بیند که اگر بخواهد کالای خود را به صورت خورده و جزئی بخرد و یا خورده فروشی کند برای او گران تمام می شود ولی اگر تعاونی مصرف تأسیس شود و اجناس را از تولید به مصرف به مقادیر بالا بخرند برای مصرف کننده ارزان تر تمام می شود.[31]

در نتیجه مشارکت جمعی در قالب احداث شرکت های تعاونی موجب پیشرفت اقتصادی در جامعه می گردد. زیرا اگر هر کسی در جامعه به صورت فردی فعالیت کند هرگز به پای فعالیت جمعی نمی رسد. اگر اهل محل دست به دست هم دهند، جاده های محل درست می شود و مسجد و حسینیه های آن آباد می شود و بیمارستان و درمانگاه آنها محل مناسبی می شود و مشکلات آنها برطرف می شود.[32]

نقش تعاونيها در اشتغال زايي

نقش تعاون در تحقق پویایی اقتصادی و اشتغال‌زايی برای كشور انکار ناپذیر است؛[33] چرا که ممکن است تک تک افراد نتوانند کارهای بزرگ را به عهده گیرند ولی اگر دست به دست هم دهند این کار در قالب شرکت های تعاونی امکان پذیر است و می تواند تولید اشتغال کند.[34]

در این میان نقش همكارى ‏ها و پشتيبانى‏ هاى دولت و كارگزاران حكومت از توده مردم در تشكيل تعاونى ‏ها و ايجاد اشتغال‏ و اعطاى وام به انسان ‏هاى بى‏كار و نيازمند غیر قابل انکار است.[35]

نقش تعاوني‌ها در توزيع عادلانه ثروت

اگر اخلاق در لايه‏ هاى مختلف اقتصاد حاكم شود، يعنى توليد كالا توزيع كالا و مصرف كالا همه آميخته با اصول اخلاقى گردد، بى‏شك روز به روز فاصله زياد بين فقير و غنى كم مى ‏شود، و به طور طبيعى ثروت به طور عادلانه در ميان همه مردم توزيع مى‏ گردد.[36]

از جمله موضوعاتى كه به هدف توزيع عادلانه‏ ثروت‏ و مبارزه با فقر و يا تمركز سرمايه، كمك مؤثرى مى‏ كند،^[37] گسترش تعاون‏ و همكارى در جامعه است که افزون بر تأمين بخشى از نيازهاى نيازمندان، از انبوه شدن ثروت در دست اغنيا مى‏ كاهد.^[38]

در واقع یکی از آثار و کارکردهای مهم تعاونی ها، توزیع عادلانه ی ثروت است؛ اگر تعاونی ها در این بخش فعالیت نکنند، بخش خصوصی، ثروت ها را می بلعد و بخش دولتی هم نمی تواند با بخش خصوصی معارضه کند زیرا بخش دولتی مشکلات خاص خودش را دارد.[39]

تعاونی ها، بهترین الگو در حمایت از محرومان

در جامعه ی ما تعاونی ها برای این تأسیس شد که عدالت در جامعه فعال باشد و افراد ضعیف نیز بتوانند از آن استفاده کنند.[40] در حقیقت بخش تعاون، مفیدترین بخش براى مستضعفین و افراد محروم جامعه است و باید زنده نگاه داشته شود.[41]

توسعه اقتصاد تعاونی بسترساز دستیابی به اقتصاد سالم

برخی مشکلات و بیماری های اقتصادی از گذشته بوده و به امروز رسیده است؛ از جمله مشکل و بیماری مزمن این است که نقدینگی به جای این که به بخش تولید ببرند در عرصه های دیگر هزینه می شود.[42]

این چالش نشان می دهد، درهاى تعاون‏ به معنى حقيقى، در اقتصاد کشور بسته شده، و درهاى رباخوارى كه يكى از موجبات بزرگ فاصله طبقاتى است با شكل هاى مختلف باز است.[43]

وقتى انسان به دقت مى‏ نگرد درمى ‏يابد جامعه ‏اى كه در آن ربا باشد سرانجام‏ به فقر و فلاكت و ناامنى دچار مى ‏شود، اما در مقابل جامعه ‏اى كه در آن تعاون‏ و انفاق باشد جامعه ‏اى موفق و سربلند است.[44]

در این میان، اصل فعالیت های اقتصادی باید در عرصه تعاونی انجام شود؛[45] زیرا کارهای بزرگ اقتصادی به ثروت های مهمی احتیاج دارد و ثروت های فردی وافی به انجام آن نیست. بر این اساس وجود تعاونی ها ضروری است، حتی کسانی که فعالیت فردی می کنند نام شرکت را روی این کار خود می گذارند، چرا که اگر طرف قرارداد شرکت باشد بیشتر مورد اعتماد است تا موردی که طرف آن شخص باشد.[46]

همۀ این مسائل نشان می دهد توسعه تعاونی ها، بستر ساز تحقق اقتصاد سالم است؛ در نتیجه اگر اقتصاد ما در قالب تعاونی ها سالم شد، جوانان ما نیز از بیکاری نجات می یابند و سلامت را درپیش می گیرند.[47]

اگر اقتصاد تعاونی درست شود دیگر غربی ها نمی توانند با اندک تحریم اقتصادی ما را آزار دهند؛ دشمنان از نظر نظامی نمی توانند به ما حمله کنند و به همین خاطر همیشه از حربه تحریم استفاده می کنند. [48]

تعاوني‌ها؛ ضرورتي در اقتصاد كشاورزي ايران

در زمان ما تعاونی ها یک ضرورت به حساب می آید. زیرا همانطور که مکرر بیان شد بعضی از کارهاست که به صورت فردی قابل انجام نیست. مثلاً زراعت از این قبیل است که گاه رعایا پنج یا ده هکتار دارند. همچنین زراعت مکانیزه و ماشینی شده است و احتیاج به تراکتور و وسائل ماشینی دارند و هر رعیتی نمی تواند با درآمد خودش این ماشین آلات را به کار گیرد. در نتیجه باید تعاونی های زراعی تشکیل شود و چند صد نفر دست به دست هم دهند و کار را به صورت جمعی انجام دهند.^[49] لذا پيشرفت كشاورزی ايجاب می‌كند تعاون به صورت جدی در كشور پيگيری شود.^[50]

سخن آخر: (ضرورت فرهنگ‏سازی تعاون در اقتصاد ایران)

در خاتمه باید گفت عالم آفرینش عالم تعاون است، در عالم انسانیّت هم باید با عالم آفرینش هماهنگ شویم؛ منتهى مشکل مهمّى در تعاون هست و آن این که[51] فرهنگ تعاون و كارگروهی در كشور جا نيفتاده و بايد از طريق ميزگرد ها، فيلم‌ نامه، سخنرانی، پلاكارد ها و بروشور ها در اين زمينه فرهنگ‌ سازی كرد.^[52] تا مردم یاد بگیرند که با هم کار کنند، با هم قدم بردارند، باهم بیاندیشند و با هم عمل کنند تا این فرهنگ تعاون پا بگیرد.[53] و از این رهگذر احيای تعاون در كشور موجب پيشرفت اقتصاد و ترويج اخلاق ‌شود.[54]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. آرشیو دروس خارج فقه آیت الله العظمی مکارم شیرازی 96-95، ص272.

2. دائرة المعارف فقه مقارن

3.بیانات معظم له