آداب نیکوکاری در قرآن از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

دين اسلام، كامل ترين دين هاست و درباره تمامى آداب‏ و رفتار و اعمال انسان ها، حكم لازم را منظور و تبيين فرموده است.‏

در این میان قرآن‏ مجيد، كتابى است كه در همه شؤون زندگى اجتماعى مسلمانان، تمام درس‏هاى زندگى مادى و معنوى در آن جمع است. به ویژه بخش مهم احكام الهى در آن بيان شده و دستورات اخلاقى‏اش فوق‏العاده مؤثر و پربار است. از جمله در زمينه آداب‏ و احكام انفاق که دستور بسيار مؤكد داده شده و آداب‏ و ريزه كاري هايى در اين زمينه وجود دارد كه كمتر نظير آن ديده مى‏شود.

در این نگاشته، در صددیم تا آيات انفاق مرتبط با اهمّيّت، آداب و شرايط كمال و موانع قبولى آن‏، در قرآن مجيد كه بسيار پر بار و پر معنى است مورد واکاوی قرار دهیم.

اهمیت احسان و نیکوکاری

انفاق يك قانون عمومى در جهان آفرينش است. و تمام موجودات عالم، عامل به آن هستند، يعنى، از آنچه در اختيار دارند، به ديگران كمك مى‏كنند.[1]

خورشيد عالم تاب با نور و گرما و حرارت، كره زمین با معادن و ذخائر خويش، حيوانات هم چون زنبور عسل، حيوانات شير ده و حيوانات گوشتى، و خلاصه، تمام موجودات هستى به قانون انفاق پايبند هستند و مطابق آن عمل مى‏كنند.[2]

حال آيا انسان ها مى‏توانند وصله ناهمرنگ مجموعه نظام هستى باشند، و از انفاق خوددارى كنند، و راه بخل و انحصارطلبى را پيشه خود سازند؟ قطعا پاسخ اين سؤال منفى است. انسان ها نيز بايد همانند ساير موجودات، با قانون عمومى و فراگير انفاق هماهنگ باشند.[3]

لذا در آيات قرآن دستورات اكيد و فراوانى بر كمك و دستگيرى از نيازمندان ديده مى‏شود، از جمله خداوند متعال در قرآن تعبير ظريفى از انفاق كرده و فرموده است: «آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ؛^[4] به خدا و رسولش ايمان بياوريد، و از آنچه شمارا جانشين و نماينده (خود) در آن قرار داده انفاق كنيد؛ (زيرا) كسانى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند، اجر بزرگى دارند».[5]

تأمل در این آیۀ شریفه نشان می دهد؛ انفاق بلا فاصله پس از ايمان مطرح گرديده، یعنی مسلمانانى كه انفاق نمى‏كنند، مؤمن نيستند![6]

ديگر اين كه، مى‏ فرمايد «از آنچه شما را جانشين خود در آن قرار داديم انفاق كنيد» يعنى آنچه در اختيار داريد، مال خودتان نيست. بلكه مالك حقيقى آن خداوند مى‏باشد، و آن را چند روزى در اختيار شما نهاده است. و به شما اجازه داده از امانتى كه در اختيار داريد، هم خودتان استفاده كنيد و هم به ديگران كمك كنيد. چرا که پس از چندى با فرا رسيدن مرگ همه آنها را مى‏گذاريم و فقط با چند قطعه كفن از اين دنيا مى‏رويم.[7]

معناشناسی نیکوکاری در قرآن

«بِرّ» (به كسر باء) به معناى «نيكوكارى‏» است^[8] و به كارهاى نيك كه نتيجه آن گسترده است و به ديگران مى‏رسد «بِرّ» گفته مى ‏شود.^[9]

«بَرّ» (به فتح باء) جنبه وصفى دارد و به معناى شخص نيكوكار است، در اصل به معناى وسعت است و لذا صحراهاى وسيع را «بَرّ» مى‏گويند؛ و از آنجا كه نيكوكاران روحى وسيع و گسترده دارند اين واژه بر آنها اطلاق مى‏شود.[10]

تفاوت ميان «بِرّ» و «خير» از نظر لغت عرب اين است كه «بِرّ» نيكوكارى‏ توأم با توجه و از روى قصد و اختيار است، ولى «خير» به هر نوع نيكى كه به ديگرى بشود اگر چه بدون توجه باشد، اطلاق مى‏گردد.[11]

آنچه از آيات قرآن استفاده مى‏شود اين است كه «بر» معنى وسيعى دارد و به تمام نيكي ها اعم از ايمان و اعمال پاك گفته مى‏شود، چنان كه از آيه 177 سوره بقره[12] استفاده مى‏شود كه «ايمان به خدا، و روز جزا، و پيامبران، و كمك به نيازمندان، و نماز و روزه، و وفاى به عهد، و استقامت در برابر مشكلات و حوادث» همه از شعب «بر» محسوب مى‏شوند.[13]

انفاقِ آنچه دوست داریم

يكى از شرایط رسيدن به مقام نيكوكاران واقعى، انفاق كردن از اموالى است كه انسان به آن دل بسته است و مورد علاقه او است.[14]

زيرا عشق و علاقه واقعى به خدا، و احترام به اصول انسانيت و اخلاق، آنگاه روشن مى‏شود كه انسان بر سر دو راهى قرار گيرد، در يك طرف مال و ثروت يا مقام و منصبى قرار داشته باشد كه مورد علاقه شديد اوست، و در طرف مقابل خدا و حقيقت و عواطف انسانيت و نيكو كارى، اگر از اولى بخاطر دومى صرف نظر كرد معلوم مى‏شود كه در عشق و علاقه خود صادق است، و اگر تنها در اين راه از موضوعات جزئى صرف نظر كند، معلوم مى ‏شود عشق و علاقه معنوى او نيز به همان پايه است و اين مقياسى است براى سنجش ايمان و شخصيت.^[15]

البته اين سخن بدان معنى نيست كه انفاق از چيزهاى ديگر، مخصوصاً لوازمى كه مورد نياز نيست و در خانه انباشته شده، پسنديده و نيكو نمى‏باشد و نبايد آنها را به نيازمندان داد؛ بلكه رسيدن به مقام «بر»،[16] انفاق از بهترين چيزها را مى‏طلبد.[17] به تعبير قرآن مجيد انسان در صورتى به مقام بر و نيكوكارى‏ مى‏رسد كه از بهترين ‏ها انفاق كند: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ‏؛^[18] هرگز به حقيقت نيكوكارى‏ نمى ‏رسيد مگر اين‏كه از آنچه دوست داريد، انفاق كنيد»[19]

آری انفاق لباسهاى دست دوم قابل استفاده نيز اشكالى ندارد، اما انفاق واقعى آن است كه آنچه را دوست داریم و بهتر است، براى انفاق انتخاب كنیم؛[20] لذا همان غذايى كه خود مى‏خوريم در انفاقمان به نيازمندان بخورانيم. همان جامه‏اى كه بر تن فرزندان خود مى‏كنيم، بر فرزندانشان بپوشانيم و همان آسايشى كه براى خود و خانواده خود مى‏خواهيم، براى آنان بخواهيم و فراهم آوريم.[21]

ناچیز شمردن خوبی ها

شایسته است انسان آنچه را انفاق مى‏كند كوچك و كم اهميت بشمرد هر چند ظاهرا بزرگ باشد: «وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ؛[22]به هنگام انفاق منت مگذار و آن را بزرگ مشمر»؛[23]چرا كه اگر انسان خدمتش را ناچيز بشمرد انتظار پاداشى ندارد،[24] بلکه باید خود را در سر حد «قصور» و «تقصير» دانست، و کار نیک را يك نوع توفيق بزرگ الهى براى خود برشمرد.[25]

 بی‌منّت انفاق کن

به راستی آيا حق داريم در هنگام احسان، فرد نیازمند را تحقير و سرزنش کنیم؟ مثلا به او بگوييم: اين پول را بگير و ديگر جلوى چشمان من ظاهر نشو! و يا از تعابيرى مانند آن استفاده كنيم؟[26]

خداوند متعال صدقات و كمك هايى كه منت و آزار و اذيت به دنبال دارد را باطل اعلام كرده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ‏ بِالْمَنِّ‏ وَالْأَذَى؛^[27] اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! صدقات خود را با منّت و آزار باطل نسازيد».^[28]

«منّت» از مادّه «مَنّ» به معناى وزن است، يعنى همان گونه كه سنگ، باعث سنگينى مى‏شود، منّت هم براى فقير سنگين و گران تمام مى‏شود.[29]

اين نكته نشانگر اهميت فوق‏العاده آبروى مؤمن از ديدگاه اسلام است. اسلام هرگز اجازه نمى ‏دهد كه به خاطر يك كمك و احسان، آبروى مسلمانى لكه دار شود، و قلبش جريحه دار گردد؛ قرآن مجيد مى‏فرمايد: «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ‏؛[30] گفتار پسنديده (در برابر نيازمندان) و عفو (و گذشت از خشونت هاى آنها)، از بخششى كه آزار به دنبال داشته باشد بهتر است و خداوند بى نياز و بردبار است».[31]

طبق اين آيه شريفه، جواب منفى دادن به فقير، هرگاه همراه با ادب و احترام باشد، بهتر از پاسخ مثبتى شمرده شده كه همراه با آزار و اذيت نيازمند است.[32]

و چه زيباست انفاق هايى كه همراه با ادب و احترام است؛ و چه زيباتر انفاقى كه منفق از اين كه توان كمك بيشترى نداشته، از نيازمند عذرخواهى مى‏كند! در واقع این اين، اوج رعايت آداب انفاق، و بهترين روش كمك به نيازمندان است.[33]

در هر صورت، اگر انسان قادر بر كمك نيست، يا به هرعلّتى تمايل بر انفاق ندارد، بايد با زبان خوش نيازمند را جواب كند. مثلًا بگويد: «مرا ببخش، اين بار توفيق كمك ندارم» يا «معذرت مى‏خواهم، فعلًا دستم خالى است» يا «اميدوارم دفعه بعد خداوند توفيق كمك به من عنايت فرمايد». نه اینکه آبرو و شخصيّت وى را جريحه ‏دار نمايد.[34]

در حال تنگدستی چطور انفاق کنیم؟!

انفاق‏ در شرايط و احوال مختلف، ارزش هاى متفاوتى دارد؛^[35] لذا پرهیزکاران در همه حال انفاق مى‏كنند چه موقعى كه در راحتى و وسعتند و چه زمانى كه در پريشانى و محروميتند: «الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ؛[36] همان ها كه در وسعت و پريشانى انفاق مى‏كنند». آنها با اين عمل ثابت مى‏كنند كه روح كمك به ديگران و نيكوكارى‏ در جان‏ آنها نفوذ كرده است و به همين دليل تحت هر شرايطى اقدام به اين كار مى‏كنند. روشن است كه انفاق در حال وسعت به تنهايى نشانه نفوذ كامل صفت عالى سخاوت در اعماق روح انسان نيست، اما آنها كه در همه حال اقدام به كمك و بخشش مى‏كنند نشان مى‏دهند كه اين صفت در آنها ريشه‏دار است.[37]

ممكن است گفته شود انسان در حال تنگدستى چگونه مى‏تواند انفاق كند؟ پاسخ اين سؤال روشن است؛ زيرا اولاً افراد تنگدست نيز به مقدار توانايى مى‏توانند در راه كمك به ديگران انفاق كنند، و ثانياً انفاق منحصر به مال و ثروت نيست بلكه هرگونه موهبت خدادادى را شامل مى‏شود خواه مال و ثروت باشد يا علم و دانش يا مواهب ديگر.[38]

و به اين ترتيب، خداوند مى‏خواهد روح گذشت و فداكارى و سخاوت را حتى در نفوس مستمندان جاى دهد تا از رذائل اخلاقى فراوانى كه از (بخل) سرچشمه مى‏گيرد بركنار بمانند.[39]

آنها كه انفاق‏ هاى كوچك را در راه خدا ناچيز مى ‏انگارند براى اين است كه هر يك از آنها را جداگانه مورد مطالعه قرار مى‏دهند، وگرنه اگر همين كمك هاى كوچك را در كنار هم قرار دهيم و مثلا اهل يك مملكت اعم از فقير و غنى هر كدام مبلغ ناچيزى براى كمك به مستمندان انفاق كنند و براى پيشبرد اهداف اجتماعى مصرف نمايند كارهاى بزرگى بوسيله آن مى‏توانند انجام دهند؛ علاوه بر اين، اثر معنوى و اخلاقى انفاق بستگى به حجم انفاق و زيادى آن ندارد و در هر حال عايد انفاق كننده مى‏شود.[40]

انفاق باید از مال حلال باشد

مسأله مهم اين است كه انفاق‏ از اموال حلال‏ و مشروع باشد كه خدا غير آن را قبول نمى‏كند و بركت نمى‏دهد.[41] لذا در قرآن کریم می خوانیم: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ؛[42] اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! از قسمت ‏هاى پاكيزه اموالى كه به دست آورده‏ايد، انفاق كنيد!».

از امام صادق(عليه السلام) نقل شده اين آيه درباره جمعى نازل شد كه ثروت‏ هائى از طريق رباخوارى در زمان جاهليت جمع‏آورى كرده بودند و از آن در راه خدا انفاق‏ مى‏كردند، خداوند آنها را از اين كار نهى كرد. و دستور داد از اموال پاك و حلال‏، در راه خدا انفاق كنند.^[43]

در این فراز از آیۀ شریفه، خداوند به مردم با ايمان دستور مى‏دهد كه از «طيّبات» اموال خود انفاق كنند؛ مى‏دانيم‏ «طيّب» در لغت به معنى پاكيزه است و «طيّبات» جمع آن است و همان ‏طور كه به پاكيزگى ظاهرى و مادّى گفته مى‏شود به پاكيزگى معنوى و باطنى نيز اطلاق مى‏گردد؛ يعنى، اموالى كه هم خوب و مفيد و ارزنده باشد و هم خالى از هرگونه شبهه و آلودگى به حرام.[44]

بی شک كسانى كه برایشان تفاوتى ندارد كه اموالشان را از راه حلال‏ به دست آورند يا حرام، اگر هم انفاق‏ كنند اسراف است و بى‏حساب. يعنى بدون آنكه مورد و مستحق بخشش را بشناسند انفاق مى‏كنند.[45]

با این تفاسیر، آنچه در اسلام اهمّيّت دارد، كيفيّت و انگيزه عمل است نه كميّت و ظاهر آن. بنابراين اگر تنها يك دانه خرماى حلال بدون منّت و آزار به نيازمندى داده شود، در پيشگاه خداوند ارزشمندتر از انبوهى خرماى غيرحلال و يا همراه با منّت و آزار است.[46]

مخفیانه انفاق کنیم یا آشکارا؟

ترديد نيست كه انفاق در راه خدا چه علنى و آشكار باشد چه پنهان، هر كدام اثر مفيدى دارد؛ زيرا هنگامى كه انسان به طور آشكار و علنى مال خود را در راه خدا انفاق مى‏كند اگر انفاق واجب باشد گذشته از اين كه مردم تشويق به اين‏گونه كارهاى نيك مى‏شوند، رفع اين تهمت نيز از انسان مى‏گردد كه به وظيفه واجب خود عمل نكرده است.[47]

لیکن چنانچه انفاق به طور مخفى، و دور از انظار مردم انجام شود، ريا و خودنمايى در آن كمتر است، و خلوص بيشترى در آن خواهد بود، مخصوصاً درباره كمك به محرومان، آبروى آنها بهتر حفظ مى‏شود؛ و لذا، در قرآن کریم می خوانیم: «إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِىَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا ا لْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ؛[48] اگر انفاق ها را آشكار كنيد خوب است، و اگر آنها را مخفى ساخته به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است».[49]

مسلّم است كه هيچ يك از اين دو دستور (اظهار و اخفاى انفاق) جنبه عمومى و همگانى ندارد، بلكه موارد، مختلف است؛ در پاره‏اى از موارد كه اثر تشويقى آن بيشتر است و لطمه ‏اى به اخلاص نمى‏زند، بهتر است اظهار گردد، و در مواردى كه افراد آبرومندى هستند كه حفظ آبروى آنها ايجاب مى‏كند انفاق به صورت مخفى انجام گيرد و بيم رياكارى و عدم اخلاص مى‏رود، مخفى ساختن آن بهتر خواهد بود.[50]

در هر حال، آنچه در انفاق بسيار مهم است، نيّت پاك و خلوص در عمل است؛ دانستن و ندانستن مردم اثرى ندارد؛ و آنچه مهم است علم خداست، چرا كه اوست كه جزاى اعمال انسان را مى‏دهد و از نهان و آشكار آگاه است.[51]

سخن آخر:

آنچه گفته شد در واقع قسمت مهمّى از آداب و شرايط لازم انفاق مقبول است، ولى منحصر به اينها نيست، و با دقّت و تأمّل در آيات و روايات اسلامى به شرايط ديگرى نيز مى‏توان دست يافت.[52]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1.تفسیر نمونه

2. اسلام و کمک های مردمی