دين اسلام، كامل ترين دين هاست و درباره تمامى آداب و رفتار و اعمال انسان ها، حكم لازم را منظور و تبيين فرموده است.
در این میان قرآن مجيد، كتابى است كه در همه شؤون زندگى اجتماعى مسلمانان، تمام درسهاى زندگى مادى و معنوى در آن جمع است. به ویژه بخش مهم احكام الهى در آن بيان شده و دستورات اخلاقىاش فوقالعاده مؤثر و پربار است. از جمله در زمينه آداب و احكام انفاق که دستور بسيار مؤكد داده شده و آداب و ريزه كاري هايى در اين زمينه وجود دارد كه كمتر نظير آن ديده مىشود.
در این نگاشته، در صددیم تا آيات انفاق مرتبط با اهمّيّت، آداب و شرايط كمال و موانع قبولى آن، در قرآن مجيد كه بسيار پر بار و پر معنى است مورد واکاوی قرار دهیم.
اهمیت احسان و نیکوکاری
انفاق يك قانون عمومى در جهان آفرينش است. و تمام موجودات عالم، عامل به آن هستند، يعنى، از آنچه در اختيار دارند، به ديگران كمك مىكنند.[1]
خورشيد عالم تاب با نور و گرما و حرارت، كره زمین با معادن و ذخائر خويش، حيوانات هم چون زنبور عسل، حيوانات شير ده و حيوانات گوشتى، و خلاصه، تمام موجودات هستى به قانون انفاق پايبند هستند و مطابق آن عمل مىكنند.[2]
حال آيا انسان ها مىتوانند وصله ناهمرنگ مجموعه نظام هستى باشند، و از انفاق خوددارى كنند، و راه بخل و انحصارطلبى را پيشه خود سازند؟ قطعا پاسخ اين سؤال منفى است. انسان ها نيز بايد همانند ساير موجودات، با قانون عمومى و فراگير انفاق هماهنگ باشند.[3]
لذا در آيات قرآن دستورات اكيد و فراوانى بر كمك و دستگيرى از نيازمندان ديده مىشود، از جمله خداوند متعال در قرآن تعبير ظريفى از انفاق كرده و فرموده است: «آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ؛[4] به خدا و رسولش ايمان بياوريد، و از آنچه شمارا جانشين و نماينده (خود) در آن قرار داده انفاق كنيد؛ (زيرا) كسانى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند، اجر بزرگى دارند».[5]
تأمل در این آیۀ شریفه نشان می دهد؛ انفاق بلا فاصله پس از ايمان مطرح گرديده، یعنی مسلمانانى كه انفاق نمىكنند، مؤمن نيستند![6]
ديگر اين كه، مى فرمايد «از آنچه شما را جانشين خود در آن قرار داديم انفاق كنيد» يعنى آنچه در اختيار داريد، مال خودتان نيست. بلكه مالك حقيقى آن خداوند مىباشد، و آن را چند روزى در اختيار شما نهاده است. و به شما اجازه داده از امانتى كه در اختيار داريد، هم خودتان استفاده كنيد و هم به ديگران كمك كنيد. چرا که پس از چندى با فرا رسيدن مرگ همه آنها را مىگذاريم و فقط با چند قطعه كفن از اين دنيا مىرويم.[7]
معناشناسی نیکوکاری در قرآن
«بِرّ» (به كسر باء) به معناى «نيكوكارى» است[8] و به كارهاى نيك كه نتيجه آن گسترده است و به ديگران مىرسد «بِرّ» گفته مى شود.[9]
«بَرّ» (به فتح باء) جنبه وصفى دارد و به معناى شخص نيكوكار است، در اصل به معناى وسعت است و لذا صحراهاى وسيع را «بَرّ» مىگويند؛ و از آنجا كه نيكوكاران روحى وسيع و گسترده دارند اين واژه بر آنها اطلاق مىشود.[10]
تفاوت ميان «بِرّ» و «خير» از نظر لغت عرب اين است كه «بِرّ» نيكوكارى توأم با توجه و از روى قصد و اختيار است، ولى «خير» به هر نوع نيكى كه به ديگرى بشود اگر چه بدون توجه باشد، اطلاق مىگردد.[11]
آنچه از آيات قرآن استفاده مىشود اين است كه «بر» معنى وسيعى دارد و به تمام نيكي ها اعم از ايمان و اعمال پاك گفته مىشود، چنان كه از آيه 177 سوره بقره[12] استفاده مىشود كه «ايمان به خدا، و روز جزا، و پيامبران، و كمك به نيازمندان، و نماز و روزه، و وفاى به عهد، و استقامت در برابر مشكلات و حوادث» همه از شعب «بر» محسوب مىشوند.[13]
انفاقِ آنچه دوست داریم
يكى از شرایط رسيدن به مقام نيكوكاران واقعى، انفاق كردن از اموالى است كه انسان به آن دل بسته است و مورد علاقه او است.[14]
زيرا عشق و علاقه واقعى به خدا، و احترام به اصول انسانيت و اخلاق، آنگاه روشن مىشود كه انسان بر سر دو راهى قرار گيرد، در يك طرف مال و ثروت يا مقام و منصبى قرار داشته باشد كه مورد علاقه شديد اوست، و در طرف مقابل خدا و حقيقت و عواطف انسانيت و نيكو كارى، اگر از اولى بخاطر دومى صرف نظر كرد معلوم مىشود كه در عشق و علاقه خود صادق است، و اگر تنها در اين راه از موضوعات جزئى صرف نظر كند، معلوم مى شود عشق و علاقه معنوى او نيز به همان پايه است و اين مقياسى است براى سنجش ايمان و شخصيت.[15]
البته اين سخن بدان معنى نيست كه انفاق از چيزهاى ديگر، مخصوصاً لوازمى كه مورد نياز نيست و در خانه انباشته شده، پسنديده و نيكو نمىباشد و نبايد آنها را به نيازمندان داد؛ بلكه رسيدن به مقام «بر»،[16] انفاق از بهترين چيزها را مىطلبد.[17] به تعبير قرآن مجيد انسان در صورتى به مقام بر و نيكوكارى مىرسد كه از بهترين ها انفاق كند: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ؛[18] هرگز به حقيقت نيكوكارى نمى رسيد مگر اينكه از آنچه دوست داريد، انفاق كنيد»[19]
آری انفاق لباسهاى دست دوم قابل استفاده نيز اشكالى ندارد، اما انفاق واقعى آن است كه آنچه را دوست داریم و بهتر است، براى انفاق انتخاب كنیم؛[20] لذا همان غذايى كه خود مىخوريم در انفاقمان به نيازمندان بخورانيم. همان جامهاى كه بر تن فرزندان خود مىكنيم، بر فرزندانشان بپوشانيم و همان آسايشى كه براى خود و خانواده خود مىخواهيم، براى آنان بخواهيم و فراهم آوريم.[21]
ناچیز شمردن خوبی ها
شایسته است انسان آنچه را انفاق مىكند كوچك و كم اهميت بشمرد هر چند ظاهرا بزرگ باشد: «وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ؛[22]به هنگام انفاق منت مگذار و آن را بزرگ مشمر»؛[23]چرا كه اگر انسان خدمتش را ناچيز بشمرد انتظار پاداشى ندارد،[24] بلکه باید خود را در سر حد «قصور» و «تقصير» دانست، و کار نیک را يك نوع توفيق بزرگ الهى براى خود برشمرد.[25]
بی‌منّت انفاق کن
به راستی آيا حق داريم در هنگام احسان، فرد نیازمند را تحقير و سرزنش کنیم؟ مثلا به او بگوييم: اين پول را بگير و ديگر جلوى چشمان من ظاهر نشو! و يا از تعابيرى مانند آن استفاده كنيم؟[26]
خداوند متعال صدقات و كمك هايى كه منت و آزار و اذيت به دنبال دارد را باطل اعلام كرده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى؛[27] اى كسانى كه ايمان آورده ايد! صدقات خود را با منّت و آزار باطل نسازيد».[28]
«منّت» از مادّه «مَنّ» به معناى وزن است، يعنى همان گونه كه سنگ، باعث سنگينى مىشود، منّت هم براى فقير سنگين و گران تمام مىشود.[29]
اين نكته نشانگر اهميت فوقالعاده آبروى مؤمن از ديدگاه اسلام است. اسلام هرگز اجازه نمى دهد كه به خاطر يك كمك و احسان، آبروى مسلمانى لكه دار شود، و قلبش جريحه دار گردد؛ قرآن مجيد مىفرمايد: «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ؛[30] گفتار پسنديده (در برابر نيازمندان) و عفو (و گذشت از خشونت هاى آنها)، از بخششى كه آزار به دنبال داشته باشد بهتر است و خداوند بى نياز و بردبار است».[31]
طبق اين آيه شريفه، جواب منفى دادن به فقير، هرگاه همراه با ادب و احترام باشد، بهتر از پاسخ مثبتى شمرده شده كه همراه با آزار و اذيت نيازمند است.[32]
و چه زيباست انفاق هايى كه همراه با ادب و احترام است؛ و چه زيباتر انفاقى كه منفق از اين كه توان كمك بيشترى نداشته، از نيازمند عذرخواهى مىكند! در واقع این اين، اوج رعايت آداب انفاق، و بهترين روش كمك به نيازمندان است.[33]
در هر صورت، اگر انسان قادر بر كمك نيست، يا به هرعلّتى تمايل بر انفاق ندارد، بايد با زبان خوش نيازمند را جواب كند. مثلًا بگويد: «مرا ببخش، اين بار توفيق كمك ندارم» يا «معذرت مىخواهم، فعلًا دستم خالى است» يا «اميدوارم دفعه بعد خداوند توفيق كمك به من عنايت فرمايد». نه اینکه آبرو و شخصيّت وى را جريحه دار نمايد.[34]
در حال تنگدستی چطور انفاق کنیم؟!
انفاق در شرايط و احوال مختلف، ارزش هاى متفاوتى دارد؛[35] لذا پرهیزکاران در همه حال انفاق مىكنند چه موقعى كه در راحتى و وسعتند و چه زمانى كه در پريشانى و محروميتند: «الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ؛[36] همان ها كه در وسعت و پريشانى انفاق مىكنند». آنها با اين عمل ثابت مىكنند كه روح كمك به ديگران و نيكوكارى در جان آنها نفوذ كرده است و به همين دليل تحت هر شرايطى اقدام به اين كار مىكنند. روشن است كه انفاق در حال وسعت به تنهايى نشانه نفوذ كامل صفت عالى سخاوت در اعماق روح انسان نيست، اما آنها كه در همه حال اقدام به كمك و بخشش مىكنند نشان مىدهند كه اين صفت در آنها ريشهدار است.[37]
ممكن است گفته شود انسان در حال تنگدستى چگونه مىتواند انفاق كند؟ پاسخ اين سؤال روشن است؛ زيرا اولاً افراد تنگدست نيز به مقدار توانايى مىتوانند در راه كمك به ديگران انفاق كنند، و ثانياً انفاق منحصر به مال و ثروت نيست بلكه هرگونه موهبت خدادادى را شامل مىشود خواه مال و ثروت باشد يا علم و دانش يا مواهب ديگر.[38]
و به اين ترتيب، خداوند مىخواهد روح گذشت و فداكارى و سخاوت را حتى در نفوس مستمندان جاى دهد تا از رذائل اخلاقى فراوانى كه از (بخل) سرچشمه مىگيرد بركنار بمانند.[39]
آنها كه انفاق هاى كوچك را در راه خدا ناچيز مى انگارند براى اين است كه هر يك از آنها را جداگانه مورد مطالعه قرار مىدهند، وگرنه اگر همين كمك هاى كوچك را در كنار هم قرار دهيم و مثلا اهل يك مملكت اعم از فقير و غنى هر كدام مبلغ ناچيزى براى كمك به مستمندان انفاق كنند و براى پيشبرد اهداف اجتماعى مصرف نمايند كارهاى بزرگى بوسيله آن مىتوانند انجام دهند؛ علاوه بر اين، اثر معنوى و اخلاقى انفاق بستگى به حجم انفاق و زيادى آن ندارد و در هر حال عايد انفاق كننده مىشود.[40]
انفاق باید از مال حلال باشد
مسأله مهم اين است كه انفاق از اموال حلال و مشروع باشد كه خدا غير آن را قبول نمىكند و بركت نمىدهد.[41] لذا در قرآن کریم می خوانیم: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ؛[42] اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از قسمت هاى پاكيزه اموالى كه به دست آوردهايد، انفاق كنيد!».
از امام صادق(عليه السلام) نقل شده اين آيه درباره جمعى نازل شد كه ثروت هائى از طريق رباخوارى در زمان جاهليت جمعآورى كرده بودند و از آن در راه خدا انفاق مىكردند، خداوند آنها را از اين كار نهى كرد. و دستور داد از اموال پاك و حلال، در راه خدا انفاق كنند.[43]
در این فراز از آیۀ شریفه، خداوند به مردم با ايمان دستور مىدهد كه از «طيّبات» اموال خود انفاق كنند؛ مىدانيم «طيّب» در لغت به معنى پاكيزه است و «طيّبات» جمع آن است و همان طور كه به پاكيزگى ظاهرى و مادّى گفته مىشود به پاكيزگى معنوى و باطنى نيز اطلاق مىگردد؛ يعنى، اموالى كه هم خوب و مفيد و ارزنده باشد و هم خالى از هرگونه شبهه و آلودگى به حرام.[44]
بی شک كسانى كه برایشان تفاوتى ندارد كه اموالشان را از راه حلال به دست آورند يا حرام، اگر هم انفاق كنند اسراف است و بىحساب. يعنى بدون آنكه مورد و مستحق بخشش را بشناسند انفاق مىكنند.[45]
با این تفاسیر، آنچه در اسلام اهمّيّت دارد، كيفيّت و انگيزه عمل است نه كميّت و ظاهر آن. بنابراين اگر تنها يك دانه خرماى حلال بدون منّت و آزار به نيازمندى داده شود، در پيشگاه خداوند ارزشمندتر از انبوهى خرماى غيرحلال و يا همراه با منّت و آزار است.[46]
مخفیانه انفاق کنیم یا آشکارا؟
ترديد نيست كه انفاق در راه خدا چه علنى و آشكار باشد چه پنهان، هر كدام اثر مفيدى دارد؛ زيرا هنگامى كه انسان به طور آشكار و علنى مال خود را در راه خدا انفاق مىكند اگر انفاق واجب باشد گذشته از اين كه مردم تشويق به اينگونه كارهاى نيك مىشوند، رفع اين تهمت نيز از انسان مىگردد كه به وظيفه واجب خود عمل نكرده است.[47]
لیکن چنانچه انفاق به طور مخفى، و دور از انظار مردم انجام شود، ريا و خودنمايى در آن كمتر است، و خلوص بيشترى در آن خواهد بود، مخصوصاً درباره كمك به محرومان، آبروى آنها بهتر حفظ مىشود؛ و لذا، در قرآن کریم می خوانیم: «إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِىَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا ا لْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ؛[48] اگر انفاق ها را آشكار كنيد خوب است، و اگر آنها را مخفى ساخته به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است».[49]
مسلّم است كه هيچ يك از اين دو دستور (اظهار و اخفاى انفاق) جنبه عمومى و همگانى ندارد، بلكه موارد، مختلف است؛ در پارهاى از موارد كه اثر تشويقى آن بيشتر است و لطمه اى به اخلاص نمىزند، بهتر است اظهار گردد، و در مواردى كه افراد آبرومندى هستند كه حفظ آبروى آنها ايجاب مىكند انفاق به صورت مخفى انجام گيرد و بيم رياكارى و عدم اخلاص مىرود، مخفى ساختن آن بهتر خواهد بود.[50]
در هر حال، آنچه در انفاق بسيار مهم است، نيّت پاك و خلوص در عمل است؛ دانستن و ندانستن مردم اثرى ندارد؛ و آنچه مهم است علم خداست، چرا كه اوست كه جزاى اعمال انسان را مىدهد و از نهان و آشكار آگاه است.[51]
سخن آخر:
آنچه گفته شد در واقع قسمت مهمّى از آداب و شرايط لازم انفاق مقبول است، ولى منحصر به اينها نيست، و با دقّت و تأمّل در آيات و روايات اسلامى به شرايط ديگرى نيز مىتوان دست يافت.[52]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
منابع:
1.تفسیر نمونه
2. اسلام و کمک های مردمی
[1] اسلام و كمك هاى مردمى، ص22.
[2] والاترين بندگان، ص135.
[3] همان.
[4] سوره حديد،آیۀ7.
[5] والاترين بندگان، ص135.
[6] همان، ص136.
[7] همان.
[8] لغات در تفسير نمونه، ص99.
[9] اسلام و كمكهاى مردمى، ص69.
[10] لغات در تفسير نمونه، ص99.
[11] همان، ص216.
[12] «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ».
[13] اسلام و كمكهاى مردمى، ص70.
[14] همان، ص70 و147.
[15] تفسير نمونه، ج3، ص3.
[16] در آيات مختلفى از قرآن مجيد، سخن از ابرار و مقام آنها است: «إن الابرار لفى نعيم؛ نيكان در نعمت فراوانند»؛ (سورۀ انفطار، آیۀ 13)، «إن كتاب الابرار لفى عليين؛ نامه اعمال نيكان در عليين است»؛ (سورۀ مطففین، آیۀ18)، «إن الابرار يشربون من كأس كان مزاجها كافورا * عينا يشرب بها عباد الله يفجرونها تفجيرا؛ نيكان از جامى مىنوشند كه با عطرخوشى آميخهت است * از چشمه اى كه بندگان خاص خدا از آن مىنوشند، و از هر جا بخواهند آن را جارى مىسازند»؛ (سوره دهر( الانسان)، آيات 6- 5). (اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج2 ؛ ص73).
[17] والاترين بندگان، ص138.
[18] سوره آل عمران، آيه 92.
[19] از تو سوال مى كنند (مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله)، ص36.
[20] همان.
[21] مثالهاى زيباى قرآن، ج1، ص112.
[22] سورۀ مدثر،آیۀ 6.
[23] تفسير نمونه، ج23، ص324.
[24] سورۀ مدثّر، آيه 6؛ ( تفسیر نمونه، ج 25، ص 219).
[25] تفسير نمونه، ج25، ص215.
[26] والاترين بندگان، ص139.
[27] سوره بقره، آیۀ264.
[28] از تو سوال مى كنند (مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله)، ص48.
[29] همان.
[30] سوره بقره،آیۀ263.
[31] والاترين بندگان، ص140.
[32] همان.
[33] همان،ص141.
[34] سوگندهاى پر بار قرآن، ص417.
[35] اسلام و كمك هاى مردمى، ص34.
[36] سورۀ آل عمران، آیۀ143.
[37] تفسير نمونه، ج3 ، ص96.
[38] همان.
[39] اسلام و كمك هاى مردمى، ص26.
[40] همان.
[41] همان، ص43.
[42] سورۀ بقره، آیۀ267.
[43] « مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث؛« كافى»، ج 4، ص 48؛« وسائل الشيعه»، ج 9، ص 465، 466 و 468، و ج 17، ص 212؛« بحار الانوار»، ج 93، ص 27، 167 و 168، با اندكى تفاوت؛ (شان نزول آيات قرآن، ص75).
[44] اسلام و كمك هاى مردمى، ص 81.
[45] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص159.
[46] مثال هاى زيباى قرآن، ج1، ص110.
[47] تفسير نمونه، ج2، ص345.
[48] سوره بقره، آيه 271.
[49] اسلام و كمك هاى مردمى، ص90.
[50] همان.
[51] همان، ص92.
[52] همان، ص148.
