راهکارهای کاهش آثار بلایای طبیعی از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

همواره زندگى انسان با ناراحتى‏ ها و مشكلات اجتماعى مانند زلزله‏، طوفان و سيل، آميخته است و عليرغم تمام كوشش‏ هايى كه براى آسايش تن، آسودگى خيال و فكر انسان مى‏شود، عرصه زندگى او جولانگاه اين‏گونه حوادث است.[1] در طول تاريخ بشر صدها زلزله‏ نابود كننده و طوفان وحشتناك رخ داده كه شهرها و آبادى‏ هاى وسيع را ويران نموده است.‏[2]

حال در اينجا سؤالى پيش مى‏آيد كه اگر مطلب چنين است، آیا لازم نيست ما خود را در برابر خطرات حفظ كنيم و پيشگيرى لازم را در برابر سيل و زلزله‏ و دیگر بلایای طبیعی بنماييم؟[3]

آیا فکر می کنیم همين حوادث براى ما اتفاق نمی افتد و گمان می کنیم تافته جدابافته ‏اى هستیم؟[4] لذا ضرورت ارایۀ راهکارهایی برای کاهش، آسیب های ناشی از بلایای طبیعی انکار ناپذیر است که در ادامه به أهم آن اشاره می گردد.

مقاوم سازی ساختمان در سایۀ محرومیت زدایی

بناهای فرسوده بلای بالقوه هستند که باید در تمام ایران فکری برای آن کرد؛[5] زلزله ‏اى كه چند سال پيش در بم آمد متأسفانه 40 هزار كشته بر جاى گذاشت، و هنوز پس از چندين سال آثار آن از بين نرفته است، اما مشابه همان زلزله بلكه با شدت بيشتر در كشور ژاپن به وقوع پيوست، ولى تلفات آن از انگشتان دست تجاوز نمى‏كرد. چرا؟ بخاطر اينكه آنها پيش‏بينى چنين حوادثى را مى‏كنند، و بر اساس آن ساختمان هاى مستحكمى مى‏سازند، كه در برابر زلزله مقاوم هستند.[6]

متاسفانه وضع ساختمان ها در کشور بسیار فرسوده است و حتی ساختمان های نو نیز فرسوده محسوب می شوند.[7] آری مشکل مردم، بناهای فرسوده در سراسر کشور است که با یک زلزله موجب تلفات زیادی می شود.[8]

به راستی اگر روستانشينان در محروميت و فقر شديد نباشند و بتوانند خانه‏ هايى محكم و مقاوم بنا كنند، چرا زلزله‏ اين همه از آنها قربانى بگيرد و از ديگران بسيار كم؟ اما هنگامى كه خانه ‏هاى آنها از يك مشت گل يا سنگ و چوب كه گاهى حتى در ميان آنها كم‏ترين گچ و سيمانى به كار نمى‏رود و به طور ساده روى هم چيده شده و با يك حركت شديد باد يا تكان خفيف زمين فرو مى‏ريزد، نبايد انتظار داشت وضع بهتر از آن باشد.[9]

اگر در كشور ما، بودجه اين همه سمينارها و مسافرت هاى خارجى و مانند آن، كه بسيارى از آنها غيرضروى است، صرف بناها و استحكام ساختمان ها گردد، بدون شك شاهد اين همه تلفات جانى و مالى زلزله‏ هاى مختلف نخواهيم بود.[10]

به راستى زلزله تهران كه هر از چندى پيرامون آن سخن گفته مى‏شود، اگر بوقوع بپيوندد، چه فاجعه عظيمى رخ خواهد داد؟[11] همۀ اين انتقاد ها، متوجه وضع ناموزون و نظام غلط جامعه است.[12]

لذا بايد به پا خاست و به اين بى‏عدالتى ‏هاى اجتماعى پايان داد. با محروميت و فقر مبارزه كرد، و حقوق مستضعفان را به آنها داد، تا چنين پديده ‏ هايى پيدا نشود.[13]

برای مقاوم سازی ساختمان ها فکری اساسی شود، چراکه ضایعات بسیاری دارد، اگر ساختمان های فرسوده درست شود خرج کمتری دارد تا اینکه زلزله رخ دهد و سپس بخواهیم به آن رسیدگی کنیم.[14]

نقش نظام مهندسی ساختمان در کاهش بلایای طبیعی

در اصل لزوم وجود نظام مهندسی در کشور تردید نیست و باید این سازمان به خوبی در کشور فعالیت کند، چرا که اگر سازمان نظام مهندسی در کشور وجود نداشته باشد، ساخت و سازها برحسب سلیقه های فردی و بدون استاندارد صورت خواهد گرفت؛ در حالی که ایمن بودن ساختمان در برابر زلزله، سیل، کنترل انرژی، زیبایی و دوام در آن بسیار مهم است و این مهم به وسیله نظارت مهندسان انجام می گیرد.[15]

متاسفانه مردم از گذشته سازمان نظام مهندسی خاطره خوشی ندارند، زیرا عدم نظارت دقیق بر مراحل ساخت و ساز، طولانی شدن زمان تائید نقشه ها، تعیین هزینه های سنگین برای مهندسان ناظر و تحمیل هر مهندسی بر کارفرما باعث شده که مردم از سازمان نظام مهندسی خاطره خوبی نداشته باشند.[16]

با وجود اینکه مهندس ناظر در زمان ساخت و ساز باید حضور فیزیکی داشته باشد، اما گاه متاسفانه این حضور به حداقل زمان می رسد و کارفرما مهندس را به سختی می تواند بیابد تا بر روند کار ساختمان نظارت کند.[17]

از سوی دیگر مهندس ناظر بر ساختمان به صورت سهمیه برای مهندسان تبدیل شده و گاه بدون اینکه خدماتی ارائه دهند، هزینه های سنگینی را از مردم دریافت می کنند و در پایان کار، کارفرما متوجه می شود که برخی ساخت و سازها استاندارد نبوده است. همه این مشکلات سبب شده تا مردم ساخت و ساز های خود را خارج از قانون انجام دهند.[18]

در نتیجه فروریختن خانه های نوساز نشان می دهد، نظام مهندسی تبدیل به تشریفات یا ایجاد درآمد عده ای شده است؛[19] در زلزله‏ بم اين طرز تفكر ثمراتش را نشان داد. چه بسيار اداراتى كه به صورت پيمانكارى ساخته شده بود و چون سازندگان آن تنها به فكر پول بيشتر بودند و استحكام كافى نداشت، خراب شد.[20]

لذا برای مقاوم سازی خانه ها و کاهش بلایای طبیعی، باید در فعالیت های تشریفاتی نظام مهندسی بازنگری و علت ریزش ساختمان های تازه تاسیس بررسی شود.[21]

بلاياي طبيعي و آسيب شناسي عوامل انسان ساخت

بی شک برخى از بلايا و مشكلات قابل پيشگيرى است، چرا که با سوء تدبير خود ما بوقوع مى‏پيوندد.[22]

به عنوان نمونه ساخت و ساز در حاشیه رودخانه ها یک معضل بزرگ در کشور شده است که باید هر چه سریعتر جلوی این ساخت و ساز ها گرفته شود تا در آینده با مشکلات بیشتر روبه رو نشویم.[23]

و یا اینکه هر جا که درختان را قطع می کنند، سیلاب ها زندگی انسان ها و حیوانات را به خطر می اندازد و آبادی ها را در هم می کوبد. [24]

بر این اساس باید بررسی و آسیب شناسی دقیق و لازم در ارتباط با بلایای طبیعی صورت گیرد تا در آینده ، حجم تخریب و ویرانی حوادث طبیعی کاهش یابد.[25]

كاهش آثار بلایای طبیعی در گرو مشاركت اجتماعی

بدیهی است کاهش پیامد های بلایای طبیعی، بدون همکاری عموم مردم و حتی ایرانیانی که در خارج زندگی می کنند میسر نیست، هرچند خدمات دولت و سپاه و ارتش جمهوری اسلامی و سایر نهادها بسیار با ارزش است.[26]

در این میان، تشکیل ستادهای مردمی برای کمک به مصیبت دیدگان امری ارزشمند است چرا که با تقسیم کار و همدلی و همکاری مردم، مشکلات آنان کاهش پیدا می کند.[27]

در حقیقت برای کاهش آثار حوادث طبیعی، باید ندای عام داده شود و مردم را به یاری طلبید،[28] چرا که صرف ابراز تاسف و همدردی با مصیبت دیدگان کافی نیست و باید خود را جای آنها بگذاریم،[29] در این صورت است که کمک مردم خیر و نیکوکار ، مرهمی بر دل مصیبت دیدگان خواهد بود.[30]

نقش دولت در مدیریت مخاطرات بلایا

در زمان وقوع حوادثی مانند زلزله هرکس وظایفی دارد که باید آن را انجام دهد.^[31] در این بین [برای] دولت مسئولیت وجود دارد به داد این مظلومان و زندگی از دست دادگان برسد.^[32] در حقیقت دولت و جمعیت هلال احمر باید در امر خدمت رسانی به این مناطق، اقدامات بیشتری را انجام دهند.^[33]

از یک سو بازسازی مناطق آسیب دیده باید مد نظر مسئولان قرار گرفته[34] و امید در دل ها برای بازسازی اماکن تخریب شده نباید تبدیل به یاس شود.[35]

دولت موظف است در راستای جبران خسارات آنها گام بردارد تا مرهمی بر زخم های دل آنها باشد؛ نباید در جامعه ای که از امکانات برخوردار است این طور باشد که پس از چندین ماه هنوز عده ای از زلزله زدگان در چادر باشند.[36]

زمانی خسارات آنها جبران می شود که سرمایه به آنها داده شود و با احداث خانه ها وضع زندگی آنها تامین شود. و تحقق این مهم در گرو احساس مسئولیت بیشتر دولت صورت می گیرد.[37] البته باید میان مسئولان هماهنگی صورت گیرد تا علاوه بر انجام کارهای موثر از موازی کاری جلوگیری شود.[38]

از سوی دیگر مسئولان باید تجربه حوادث طبیعی را حفظ کنند که اگر خدایی نکرده، مشکلی پیش آمد بتوانند بهتر و زودتر رسیدگی کنند،[39] به عنوان نمونه سیل اخیر باید درس عبرتی برای مسئولان باشد، مسوولان نباید مسئله سیل را تمام شده بدانند؛ بلکه سیلاب های اخیر گلستان، لرستان و خوزستان باید یک درس عبرتی برای مسوولان باشد که به مناطق و معابر آسیب پذیر رسیدگی کنند و پیش بینی های لازم برای سیلاب های گسترده صورت گیرد و باید بالاترین ریسک را در حوادث در نظر گرفت تا چنین حوادثی تکرار نشود.[40]

آموزش و اطلاع رسانی

ما که از دور نشسته ایم و از رسانه ها عکس ها و فیلم ها را می بینیم واقعاً متاثر می شویم، وای بر اینکه انسان از نزدیک فجایع را ببیند، در این میان تشریح عمق فاجعه ناشی از حوادث طبیعی برای مردم ضروری است.[41]

در حقیقت در پی وقوع چنین حوادثی، با آموزش و اطلاع رسانی مناسب می توان جلب کمک های عمومی کرد؛ یعنی اگر مردم بدانند که کمک ها چگونه مصرف می شود و چه آثاری داشته رغبت بیشتری برای کمک کردن پیدا خواهند کرد.[42]

سخن آخر: (کمک رسانی به زلزله زدگان مشمول مرور زمان نشود)

گاهی در ابتدای حوادث رسانه ها به مسئله می پردازند، اما بعد از مدتی گردوغبار فراموشی بر موضوع می نشیند، نباید مسائل حادی مانند زلزله و...مشمول مرور زمان شود بلکه باید تا پایان موردنظر باشد.[43]

مهم ترین مسئله پرداختن به ساخت و ساز خانه ها است که کار اصلی دولت به شمار می رود، نباید به گونه ای باشد که گذشت زمان سبب فراموشی این مسئله مهم از سوی مسئولان شود به ویژه که رو به زمستان می رویم، باید برنامه ریزی شود که مردم نجات پیدا کنند.[44]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

منابع:

1. بیانات معظم له

2. پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان