مطالعه و بررسى سنت های جالبى كه از پيشينيان باقيمانده است ما را به سطح فرهنگ و تمدّن و چگونگى اعتقادات آنها رهنمون می سازد.[1] البته همیشه سنّت پيشينيان، دليلى بر حسن عمل نیست؛ بلکه برخی از آداب و رسوم، دارای قباحت و زشتى است که نمی توان به آن افتخار نمود.[2]
لذا از یک سو در عين احترام به حقوق و افكار و سنت هاى مفيد پیشینیان، باید سنن غلط نیاکان را به شدت درهم شكست، به خصوص اينكه نسل هاى آينده بر اثر گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش و تجربيات بيشتر معمولا از نسل هاى پيشين داناتر و باهوش ترند، و هيچ عقل و خردى اجازه تقليد«كوركورانه» از گذشتگان را نمىدهد.[3]
از سوی دیگر باید پس از واکاوی تاريخ پيشينيان، به سنت های حسنه آنان اهتمام ورزید؛[4] سنت هایی که در طول تاريخ هزاران هزار فايده و نتيجه مهم داشته است[5] و به انجام كارهاى خير و پرورش فضائل اخلاقى کمک کرده و داخل در تحت عنوان اعانت برخير است.[6]
حال در جامعۀ اسلامی شاهدیم برخی آئین های کهن علیرغم آنکه هزاران سال از عمر آن مىگذرد لیکن به جهت ظرافت ها و ظرفیت های معرفتی، هم چنان در فرهنگ مردم جاری و ساری است و مورد اهتمام آحاد جامعه قرار گرفته ؛ به نحوی که بدون استثنا از وجود اين سنت ها می توان به عقلانیت فرهنگی مردمان این سرزمین رهنمون شد و درايت و تدبير و هنرمندى آنان را ستود که شب یلدا از جملۀ آن فرهنگ هاست. [7]
با اين تفاسیر بررسى تاريخ گذشتگان، برای درک حقایق پيوند فكرى و فرهنگى نسل حاضر با سنت های مفید نیاکان لازم و ضرورى است که از این رهگذر بررسی چشم انداز فرهنگ حاكم بر سنت شب یلدا، بسیار معنادار است. [8]
شب یلدا؛ تبلور فرهنگ عامه
«فرهنگ عامه» شامل كليه سازمانهاى فكرى و نظری قشرهاى مختلف اجتماع، و همه دستگاه هاى تبليغاتى و ادبيات توده، و رسوم و آداب است؛[9]مجموعه امورى از قبیل عقائد، تاريخ، آئین های تاریخی جامعه و ادبيّات و هنر که به روح و فكر انسان، شكل مىدهد و انگيزه اصلى او را به سوى مسائل مختلف، فراهم مىسازد.[10]
بر این اساس آئین شب یلدا به عنوان یکی از مصادیق فرهنگ عامه ، مجموعه پيچيدهاى از اعتقادات، مذهب، اخلاق، آداب و رسوم و نگرش هاى اجتماعى و سياسى در طول تاریخ است که قبل از هر چيز بر عقايد آن جامعه استوار است.[11]
آئین شب یلدا و تحکیم بنیان های فرهنگی
تأثير محيط و آگاهى و معرفت در زمينهسازى فضائل و رذائل غیر قابل انکار است ؛ در این میان آداب و عادات و رسوم و سنن و تاريخ يك جامعه كه اگر بر محور فضائل دور زند، زمينه بسيار مناسبى براى پرورش صفات عالى انسانى و تهذيب نفوس و تحکیم بنیان های فرهنگی فراهم مىسازد.[12]
لذا آداب و رسوم معقول تاریخی هم چون آئین شب یلدا به عنوان فرهنگ این سرزمین، در پرورش صفات اخلاقى و تحکیم فرهنگ اثر تعيين كنندهاى دارد؛ و از این رهگذر در قالب فرهنگ هاى عالى و شايسته، افرادى با صفات عالى پرورش مىدهد. [13]
بنابراین آداب و سنن و فرهنگ يك قوم و ملّت اثر تعيين كنندهاى در اخلاق و اعمال آنها و تحکیم بنیان های فرهنگی دارد؛ بی جهت نیست که اسلام اهمّيّت فوقالعادهاى به اين مسأله مىدهد و حفظ سنّت هاى حسنه را لازم مىشمرد.[14]
تلاقی فرهنگ و دین در شب یلدا
بی شک آداب و سنت گذشتگان به صرف اين كه متعلق به نياكان بوده، لازم الاجرا نيست، بلكه تنها آن دسته از آداب و رسومى صحيح است كه مورد تأييد عقل و دين باشد.[15]
از این رو مراسمى که در شب یلدا ميان مردم معمول است و به شكل سنت ملى در ميان ايرانيان درآمده در شمار امورى است كه اسلام بر آن، به صورت كلى تأكيد نهاده است، زیرا این مهم منطبق بر فرهنگ دینی است.[16]
مولفه هایی مانند ديد و بازديد و صله رحم ، ملاقات دوستان و رفع كدورت ها و بيرون ريختن غم و اندوه ها از دل، برپایی دور همی فامیلی و ارتباطات انسانی، كمك به ارحام و بستگان و آماده شدن براى فعاليتهاى مختلف ثمربخش در ادامه سال و مانند اينها از جمله جنبههاى مثبت مراسم شب یلدا به شمار می آید که منطبق بر آموزه های اسلامی است و بسيار پرثمر و مفيد است.[17]
اسلام براى صله رحم و كمك و حمايت و محبت به خويشاوندان اهميت فوقالعادهاى قائل شده و از قطع رحم و بريدن رابطه از خويشان و بستگان بهشدت نهى كرده است.[18]
اهميت صله رحم تا آن پايه است كه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله فرمود: «پيوند خويشاوندان شهرها را آباد مىسازد و بر عمرها مىافزايد هر چند انجامدهندگان آن از نيكان نباشند».[19]
اینچنین است که امام علی عليه السلام در فرازی، مالك اشتر را از شكستن سنّتهای صالح، عادات و روش های مطلوبی که از گذشتگان و پيشينيان به يادگار مانده برحذر داشته و مىفرمايد: «وَلَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَاجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ، وَصَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّةُ...؛ هرگز سنّت مفيد و پسنديدهاى را كه پيشگامان اين امت به آن عمل كردهاند و ملت اسلام با آن الفت گرفته و امور رعيت بهوسيله آن اصلاح شده مشكن»؛ و هرگز سنّت و روشى را كه به چيزى از سنّتهاى حسنه گذشته زيان وارد مىسازد ايجاد مكن كه اجر آن سنّتها براى كسى خواهد بود كه آن را برقرار كرده و گناهش بر توست كه چيزى از آن را نقض كردهاى... » .[20]
بر این اساس، آئین تاریخی شب یلدا بىآنكه آن را به شرع نسبت دهند به گونه ای است که آحاد مردم به این سنت صالح عمل مىكنند و در پرتو آن كارهاى نيكى صورت مىگيرد. حال امام عليه السلام به مالك اشتر دستور مىدهد هرگز اين گونه سنّتها را نشكند و بگذارد مردم به آن عمل كنند و از بركاتش بهرهمند شوند.[21]
در واقع امام علیه السلام مىفرمايد: سنّتهاى صالح پيشين را نه مستقيما بشكن و نه مزاحمتى براى آنها ايجاد كن كه آن را بشكنند، بلكه بايد در حفظ آن سنّتها بكوشى تا مردم به سبب پيروى از آن بهرهمند گردند.[22]
و یا در روايت معروف پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است:«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً عَمِلَ بِها مَنْ بَعْدَهُ كانَ لَهُ أجْرُهُ وَمِثْلُ أُجُورِهِمْ مِنْ غَيْرِ أنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْءٌ وَمَنْ سَنَّ سُنَّةً سَيِّئَةً فَعَمِلَ بِها بَعْدَهُ كانَ عَلَيْهِ وِزْرُهُ وَمِثْلُ أوْزارِهِمْ مِنْ غَيْرِ أنْ يَنْقُصَ مِنْ أوْزارِهِمْ شَىْءٌ؛ كسى كه سنّت نيكى را پايهگذارى كند و بعد از وى به آن عمل شود پاداش آن و پاداش كسانى كه به آن عمل كردهاند براى او خواهد بود بىآنكه چيزى از پاداش آنها كم شود و كسى كه سنّت بدى را پايهگذارى كند و بعد از او به آن عمل شود گناه آن و همانند گناه كسانى كه به آن عمل كردهاند خواهد بود بىآنكه از گناهان آنها چيزى كاسته شود».[23]،[24]
تاريخ اسلام نيز نشان مىدهد كه پيغمبر اكرم سنّتهاى صالح پيشين را هرگز نشكست، بلكه آنها را تأييد فرمود.[25]
از سوی دیگر باید دانست انسانها از حيث زبان، رنگ، نژاد، عقايد، تفكر، آداب رسوم، فرهنگ و مانند آن باهم متفاوتند؛ مثلا در ايران ، انواع زبان، آداب و رسوم و فرهنگ ديده مىشود؛ حال در جامعۀ اسلامی با اين وسعت با وجود اقوام مختلف و نژاد زبان و گويش های محلى و فرهنگهاى متفاوت، چه مولفه ای حلقه اتصال بين آنهاست؟ نقطه مشترك آنها چيست؟ [26]
بىشك تلاقی فرهنگ و دین در آئین های مذهبی و ملی مهمترين عامل وحدت و يكپارچگى مردم است كه نشأت يافته از اساسىترين ريشههاى اعتقادى است. [27]
در نتیجه كلام امام علی عليه السلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره هماهنگى و همگرایی با اخلاق و آداب و رسوم مردم نشانه روشنى از روح اجتماعى تعليمات اسلام است كه تا چهاندازه مسائل مختلف اخلاقى و روانى را براى همزيستى مسالمتآميز با مردم مورد توجه قرار داده است.[28]
البته منظور، همرنگ جماعت شدن در زشتى و بدىها و آداب و رسوم غلط و كارهاى خلاف شرع و عقل نيست چراكه نه شرع به ما چنين اجازهاى را مىدهد و نه عقل و خرد، بلكه منظور هماهنگى و مدارا در امور مباح و چيزهايى است كه مورد علاقه عرف مردم و منطبق بر فرهنگ دینی است.[29]
شب یلدا؛ فرصت طلایی در ارتقای فرهنگ عمومی
انسان يك موجود اجتماعى است؛ و همه چيز خود را در زندگى گروهى مىيابد. تكامل انسان در جنبههاى معنوى و مادى، علوم و دانشها، تمدنها و صنايع، آداب و رسوم، همه در پرتو زندگى دسته جمعى حاصل مىشود؛ به طورى كه مىتوان گفت اگر انسان اين گونه زندگى را از دست دهد، همه چيز خود را از دست خواهد داد، و تا سر حد يك حيوان سقوط مىكند.[30]
توجه انسان به اين نوع زندگى علاوه بر انگيزه فطرى، به خاطر كثرت و تنوع نيازهاى او، و همت والايش براى رسيدن به مراحل بالاتر و كاملتر است، و تأمين اين نيازهاى جسمى و روحى بدون زندگى اجتماعى ممكن نيست؛ ولى نبايد فراموش كرد كه انسان براى زندگى دسته جمعى نياز به بهره گیری از عوامل تاریخی و فرهنگ ساز دارد.[31]
از سوی دیگر تزريق فرهنگ و نيروى معنوى و گسترش اخلاق و ايمان به جامعه، از اهداف توسعه اسلامى است؛ در غير اين صورت، جامعه فقط از نظر اقتصادى رشد مىكند؛ ولى جامعهاى تهى از فرهنگ، معنويت و اخلاق خواهد شد و از «حيات طيبه ای » كه قرآن به آن فرا مىخواند دور مىشود.[32]
در این بین هر قدر سطح فكر بالاتر رود و فرهنگ عمومی كاملتر شود توجه او به منطق و استدلال و نفى تعصب و لجاجت و جانشين ساختن تحقيق به جاى تقليد كوركورانه بيشتر مىشود.[33] و اينجاست كه بايد از طریق سنت های حسنه به مردم آگاهى لازم را داد و سطح فرهنگ عمومى را بالا برد.[34]
لذا آداب و رسوم تاریخی هم چون آئین شب یلدا، از جمله مولفه هایی است که به تقویت فرهنگ عمومى منتهی خواهد شد .[35] این مهم از آن جهت است که يك سنت خوب و كامل آن است كه آزادي هاى لازم را براى پرورش استعدادهاى نهفته تأمين كند، و رسوم و عادات و دستهبنديهاى غلطى را كه سد اين راه ميشود از ميان بردارد، و امكاناتى در اجتماع فراهم آورد که البته کارکردها ی شب یلدا موید چنین ظرفیت هایی است و اینچنین در پرتو آن سطح فرهنگ عمومی بالا می رود.[36]
سخن آخر:(لزوم پرهیز از تجمل گرایی و مصرف زدگی در آئین شب یلدا)
در خاتمه باید تأکید کرد اين سنّت حسنه كه در طول تاريخ، کارکردهای مهمی داشته است به خاطر سوء استفاده بعضى از نااهلان مورد تهدید قرار گرفته است،[37] لذا بعضاً پارهاى از آداب و رسوم گناهآلود در آن ديده مىشود[38] و جنبههاى فرعى و حتى نامطلوب و زننده چنان گسترش يافته كه فلسفه اصلى شب یلدا یعنی صله رحم، تحت الشعاع اینگونه انحرافات قرار گرفته است.[39]
از این رو برگزاری آئین شب یلدا عاملى شده براى انواع تجمل پرستي ها، توسعه فساد، تحريك شهوات، خودنمايى و تكبر و اسراف و تبذير و امثال آن.[40] لذا بايد جلوى سوء استفادهها را گرفت وشایسته است افراد باايمان و خردمند از اینگونه آسیب ها و انحرافات اجتناب کنند.[41]
در مجموع، شب یلدا و مراسم آن، به خاطر آثار مثبتى كه دارد، مورد تأکید و اهتمام است، ولى بايد بعضى از مراسم منفى و ناپسندِ آن را كنار گذاشت. اين است روش اولوالالباب و صاحبان انديشه![42]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
[1] پيام قرآن ؛ ج2 ؛ ص59.
[2] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص187.
[3] تفسير نمونه ؛ ج5 ؛ ص106.
[4] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج9 ؛ ص458.
[5] استفتاءات جديد ؛ ج1 ؛ ص296.
[6] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص193.
[7] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج7 ؛ ص172.
[8] پيام قرآن ؛ ج10 ؛ ص125.
[9] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص161.
[10] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص185.
[11] آفريدگار جهان ؛ ص15.
[12] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص185.
[13] همان ؛ ص187.
[14] همان ؛ ص194.
[15] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص279.
[16] همان.
[17] كليات مفاتيح نوين ؛ ص907.
[18] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص394.
[19] همان.
[20] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج10 ؛ ص434
[21] همان ؛ ص439.
[22] همان.
[23] كنزالعمال؛ ح 910؛ شبيه اين حديث در منابع شيعه از امامان معصوم به طرق مختلف و با تعبيرات متفاوت نقل شده است. ر.ک: بحارالانوار؛ ج 68؛ ص 257 و 258 .
[24] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج10 ؛ ص438.
[25] همان ؛ ص439.
[26] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج2 ؛ ص86.
[27] همان.
[28] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج15 ؛ ص277.
[29] همان ؛ ص278.
[30] پيام قرآن ؛ ج2 ؛ ص442.
[31] همان.
[32] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج2 ؛ ص236.
[33] اخلاق در قرآن ؛ ج2 ؛ ص214.
[34] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج2 ؛ ص440.
[35] پيام قرآن ؛ ج10 ؛ ص141.
[36] قرآن و آخرين پيامبر : تجزيه و تحليل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دريچه هاى گوناگون، ص: 274.
[37] استفتاءات جديد ؛ ج1 ؛ ص296.
[38] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج2 ؛ ص37.
[39] همان.
[40] همان.
[41] استفتاءات جديد ؛ ج1 ؛ ص296.
[42] كليات مفاتيح نوين ؛ ص907.