خانواده يك اجتماع كوچك است که در استحكام و استوارى پيوندهاى اجتماع بزرگ و در پيشرفت انسان در زمينه هاى مادّى و معنوى مؤثّر است.[1] بدین نحو که براساس الگوها و معيارها و ارزش هاى صحيح ، از يك سو رابطه مستقيم با حلّ مشكلات خانوادگى و نابساماني هاى شخصى مردم دارد، و از سوى ديگر نيز[2]پيوند روشنى با حلّ مشكلات اجتماعى دارد.[3]
لذا هر قدر اين واحدهاى كوچك از انسجام و استحكام بيشترى برخوردار باشد استحكام اساس جامعه بيشتر خواهد بود؛[4] به همين دليل براى تحكيم روابط عمومى اجتماعى انسان ها، بايد قبل از هر چيز به فكر استحكام ريشه اصلى افتاد، و پايه هاى خانواده را بر شالوده قوى و محكم بنا نهاد.[5]
از سوی دیگر مقابله با عواملی که بقا و سعادت خانواده را تهديد مى كند ضروری است،[6] در این میان باز شناسی پیامدهای تهاجم فرهنگى که از طریق تکنولوژی و رسانه های نوین هم چون شبکه های اجتماعی ، برای نابود ساختن اخلاق و متزلزل كردن پايه هاى ايمان در خانواده به کار گرفته می شود انکار ناپذیر است.[7]
تضعیف ارتباطات انسانی؛ ارمغان اصرار بر ارتباطات جمعی
بدیهی است هدف اصلى ازداوج حفظ نسل و نظم خانواده و بقاى نوع انسانى است.[8] زیرا بدون تشكيل خانواده و تحقق اجتماع كوچك، زندگى طبيعى براى انسان ها امكان پذير نيست. بنابر اين زندگى انسان در قالب خانواده جزء حقيقت وجود اوست و هرگز از او جدا نمى گردد.[9]
لذا همیشه پيوند وحدت و ارتباط، آن چنان در ميان آنان محكم و استوار مى گردد كه هيچ فردى نمى تواند براى خود حساب جداگانه اى باز كند و خود را از نتايج اعمال خوب و بد ديگران جدا فرض كند.[10]بلکه تمام اعضای خانواده در سود و زيان اعمال يكديگر كاملًا شريك و سهيم بوده و نتيجه عمل يك فرد دامن گير همه افراد مى شود.[11]
اين جاست كه هيچ فردى نمى تواند تماشاگر صحنه زندگى گردد و خود را از سود و زيان كارهاى ديگر اعضای خانواده دور بدارد؛ روى همين پيوند و ارتباط است كه اگر بر اثر برخی چالش ها هم چون فضای مجازی، ضربه فرهنگى و اخلاقی بر پيكر خانواده وارد شود، دود آن به چشم همه رفته و همه در برابر آن متأثّر گردند.[12]
لذا ماهیت واقعی برنامه هایی که امروز در ارتباطات جمعى و در قالب شبکه های اجتماعی صورت مى گيرد، بر كسى پوشيده نيست.برنامه هاى بى محتوا، مخرب و ضد خانواده كه ارتباطات حقیقی میان اعضای خانواده مخصوصاً نسل جوان را به خطر افکنده است.[13]
شبکه هایی که عامل پيدايش هرج و مرج در نظام خانواده ، و از ميان رفتن رابطه فرزندان و والدین شده ؛[14]و از نظر مسائل اجتماعى، اساس خانواده را متزلزل ساخته و موجب به هم ريختن نظام خانوادگى و تضعیف ارتباطات انسانی را فراهم کرده اند[15] و اینچنین شبکه های اجتماعی موجب شده است اعضای خانواده از لحاظ معرفتی و ساختاری جدای از یکدیگر زندگى كنند.[16]
حال آنکه عقل مى گويد تكامل تنها در سايه ارتباطات انسانی درون خانوادگی امکان پذیر است؛ خواه تكامل معنوى باشد يا مادى.[17]لذا انسان انگيزه اى از درون خود و عواطف اش به زندگى واقعی مى يابد؛ چرا که از تنهايى رنج مى برد، و از گفتگو و نشست و برخاست با خانواده و دیگر اعضای فامیل، بزرگ ترين لذّت را احساس مى كند. اما شبکه های اجتماعی زندانی برای اعضای خود ساخته اند که در نوع خود بزرگ ترين شكنجه است، و تجربه نیز ثابت كرده كه تنهايى بدین نحو ادامه يابد در مدّت كوتاهى موجب اختلالات روانى مى شود.[18]
استعمار مجازی؛ تهدید جدی حریم خانواده
بی شک حفظ حریم خانه و خانواده از دستبرد متجاوزان اصل بدیهی است که به پاكى جامعه كمك مى كند؛ از سوی دیگر آلودگى حریم خانواده نیز به آلودگي جامعه می انجامد؛روى همين اصل در اسلام با هر كارى كه جو خانواده را مسموم يا آلوده كند شديدا مبارزه شده است.[19] روی همین اصل تعرض به حریم خصوصی افراد چه در فضای مجازی باشد چه در غیر آن شرعا جایز نیست و مسئولیت شدید دارد.[20]
البته فعالیت در شبکه های اجتماعی به نوبۀ خود بدان معنى نيست كه بى جهت آبروى اشخاص را ببرند و يا از حد لازم تجاوز كنند و در حريم زندگى شخصى و خصوصى آنها وارد شوند.[21] لیکن ساختار کاربردی شبکه های اجتماعی به گونه ای طراحی شده است که بستر های تجاوز به حریم خانواده را هموار می سازد؛[22] به عنوان نمونه جستجوگری در حریم شخصی دیگران از جمله ابزار اصلی شبکه های اجتماعی است؛ حال آنکه جستجوگرى در كار ديگران می تواند آثار بسيار منفى در زندگى فردى و اجتماعى داشته باشد؛ زيرا سبب نفرت مردم از جستجوگر كه به حريم زندگى شخصى و اسرار آنها و لو در فضای مجازی هجوم می برد مى شود، لذا هيچ كس تحمل نمى كند كه ديگرى در زندگى خصوصى او دخالت كند و يا در پى كشف اسرار او باشد، چنين كسى را متجاوز، بى شرم و بى شخصيت مى دانند، و مردم از او سخت متنفرند.[23]
در این بین شاهدیم انسان های ضعيف الايمانی که احترامى براى ايمان و حيثيت ديگران قائل نيستند، و به آسانى به حريم زندگى خصوصى افراد تجاوز مى كند و از بين بردن آبروى مسلمانان آبرومند براى آنان مسأله مهمى محسوب نمى شود.[24]
زیرا شبکه های جمعی بعضاً قدرت عقل را از انسان مى گيرند و فرد را به خطا مى افكند، عيب انسان را ظاهر مى سازد، و حتى خانواده آن فرد و دیگر افراد را گرفتار مشكلات مى كند.[25] لذا ترجيح قدرت تفكر بر نيروى عاطفه و احساسات در شبکه های مجازی به ویژه برای زنان که از نيروى سرشار عواطف بهره مندند) برای دفاع از حريم خانواده بسیار ضروری است.[26]
شبکه های اجتماعی و بحران هویت در خانواده
دنياى مدرن، با بهره گیری از تکنولژی نوین به ویزه شبکه های اجتماعی تمام احساسات، عواطف، عقل و ذهن بشر را درنورديده، و بر همه امكانات انسان سيطره يافته، و از انسان در حقيقت به عنوان يك ابزار استفاده مى كند و تمام حقيقت انسان را به زير سلطه خود درآورده است. تا آنجا كه فكر و انديشه اعضای خانواده را جهت مى دهد، و فرهنگ اجتماعيش را دگرگون مى سازد، و بر نوع اجتماعى شدن و جامعه پذيريش، تصميم گيرى مى كند، و انسان را به يك موجود كژانديش و هنجاركش مبدّل ساخته است. [27]
در اين راستا، اوّلين توطئۀ شبکه های اجتماعی براى انحراف هویتی نوجوانان و جوانان به ویژه جنسیت زنان و دختران طرّاحى شده است، چرا كه آنان آماده جامعه پذيرى و ايفاى نقش هاى مهمّ اجتماعى هستند. و طرّاحان به اين وسيله خانواده را از موجوديّت و هويّت اصلى خودش ساقط مى سازند.[28]
بنابراین شبکه های مجازی بحران های هویتی برای خانواده به ویژه براى جوانان و نوجوانان در حوزه تربيت دينى تدارک دیده است[29] که در دو شاخه خلاصه مى شود: آسيب هاى اعتقادى، و آسيب هاى اخلاقى.[30]
بر این اساس فضای مجازی؛ ارزش هاى اخلاقى را كمرنگ کرده و انحرافات اخلاقى و دینی خانواده هايى را فرا گرفته به گونه ای که دیگر ارتباط زنان و مردان با افراد بيگانه عيب شمرده نمى شود.[31]
به عنوان نمونه غیرت از جمله مفاهیم مهمی است که در گیرو دار شبکه های اجتماعی به شدت تضعیف شده و اين واژه در ساحت خانواده تدريجاً به فراموشى سپرده شده است و گاه در نظر بعضى، ضد ارزش و ناشى از تعصب كور قلمداد مى شود.[32]
حال آنکه غیرت به نوبۀ خود يك فضيلت مهم اخلاقى و در اصل به معنى دفاع شديد از عرض و ناموس يا مال و مملكت و دين و آيين است، مخصوصاً اين واژه در مواردى به كار مى رود كه چيزى حق اختصاصى شخص يا گروهى است، و ديگران مى خواهند حريم آن را بشكنند، و صاحب آن به دفاع شديد برمى خيزد.[33]
چه فضيلتى از اين بالاتر كه انسان را اجازه ندهد بيگانه اى به حريم ناموس يا كشور يا دين و آيين او هجوم برد، بلكه در مقابل او بايستد، و تا سر حد جان دفاع كند.[34]
لیکن تأسف آور است که تبعات شبکه های اجتماعی موجب شده است تا برخی اعضای خانواده هيچگونه عكس العملى در برابر ارتباط ناسالم دیگر اعضای خانواده در فضای مجازی و نقض حريم خانواده از خود نشان ندهند.[35] در حالی که امروز فضای مجازی به لجن زاری متعفن تبدیل شده و هویت زن و مرد در فضای مجازی مورد هجوم واقع شده است.[36]
لذا باید گفت امروزه یکی از این فتنه های مسلم اخلاقی فضاهای مجازی آلوده است. ممکن است کسی صبح مؤمن باشد ولی وارد این فضاها شود و عصر کافر گردد.[37]
با این اوصاف اگر روى مولفه های هویتی در شبکه های مجازی كار جدّى انجام نگيرد، در آينده شاهد مشكلات مهمّ دينى و اجتماعى و سياسى در خانواده خواهيم بود.[38]
شبکه های اجتماعی؛ مروج قبح زدایی در خانواده با چاشنی انتشار تصاویر خصوصی
بدیهی است خانواده از سلسله مفاهیم ارزشی تشکیل می شود به عنوان نمونه پاكدامنى و عفّت که يكى از مسائل بسیار با ارزش در نهاد خانواده است، اين عمل آن قدر ارزشمند است كه حتّى ناپاكان نیز به آن عشق مى ورزند. آن ها، هنگامى كه قصد ازدواج مى كنند و مى خواهند تشكيل خانواده دهند، به سراغ خانواده هاى پاكدامن مى روند و از ناپاكان اجتناب مى نمايند![39]
هم چنین تربيت، فرهنگ، انديشه و ارزش هاى كسب شده در خانه و خانواده از جمله معيارهاى اصلى زندگى خانوادگی است؛[40]ولى بدبختى و سيه روزى آنجاست كه شبکه های اجتماعی با قبح زدایی، افراد یک خانواده را به سوى گناه، آن هم به صورت یک رذیلت مستمر و پيوسته، می کشانند؛ بديهى است در چنین محيطى حق گويان خاموش میشوند و امر به معروف و نهى از منكر به فراموشى سپرده می شود و محيط خانواده ها آلوده می گردد.[41]
لذا شبکه های اجتماعی منکرات را تبدیل به معروف و معروف را تبدیل به منکر می کنند یعنی به قدری افراد با هجمه های رسانه ای روبرو می شوند که خوب در نظر آنها بد و بد در نظر آنها خوب می شود. در روایتی رسول خدا (ص) به مردم هشدار داد که زمانی می رسد که مردم امر به معروف و نهی از منکر نمی کنند. مردم تعجب کردند و پرسیدند: یا رسول الله! آیا چنین روزی می رسد؟ حضرت فرمود: حتی بدتر از آن، روزی می رسد که مردم امر به منکر و نهی از معروف می کنند. مردم تعجب کردند و پرسیدند: یا رسول الله! آیا چنین روزی می رسد؟ حضرت فرمود: آن روزی است که معروف در نظر مردم منکر و منکر در نظر مردم معروف می شود. یعنی اشخاص به حدی مرتکب خلاف می شوند که به تدریج با آن مأنوس می شوند و خلاف در نظر آنها خوب جلوه می کند. مثلا امروزه حتی عده ای درشبکه های اجتماعی سعی می کنند که ابهّت منکرات شکسته شود تا آن را در نظر مردم عادی جلوه دهند.[42]
اینگونه است که بعضا دیده می شود جوانان، تصاویر شخصی و غیر محجبه خود یا خانواده را در شبکه های اجتماعی با دوستان خود به مشارکت می گذارند که این کار برخلاف موازین شرع است و باعث مفاسد بی شمار در خانواده ها و حتی گاهی باعث افزایش طلاق و متلاشی شدن بنیان خانواده می گردد.[43]
به ویژه آنکه باید دانست گناهى كه در فضای مجازی و جلوی چشمان مردم و در ملأ عام صورت مى پذيرد، مجازاتى مساوى با گناه پنهان ندارد؛ بلكه كيفر آن به مراتب سخت تر است؛ زيرا چنين شخص هتّاكى، علاوه بر اصل گناه، حريم گناه را نيز شكسته و ديگران را هم به گناه دعوت و تشويق نموده است. بنابراين، چنين شخصى، هر چند در ظاهر مثلًا کشف حجاب کرده ولى در حقيقت مرتكب سه گناه شده است! يعنى، علاوه بر کشف حجاب ، حرمت گناه را دريده، و مردم را هم به آن تشويق نموده است.[44]
تضعیف امنیت خانواده در فضای مجازی
بى شك وجود انسان داراى دو بعد است، بعد فردى و بعد اجتماعى و به همين دليل داراى دو نوع زندگى است، زندگى خصوصى و عمومى كه هر كدام براى خود ويژگيهايى دارد و آداب و مقرراتى.[45]
در این بین انسان مى خواهد مدتى از شبانه روز را آزاد باشد، قيد و بندها را دور كند به استراحت پردازد با خانواده و فرزندان خود به گفتگوهاى خصوصى بنشيند و تا آنجا كه ممكن است از اين آزادى بهره گيرد، و به همين دليل به خانه خصوصى خود پناه مى برد و با بستن درها به روى ديگران زندگى خويش را موقتا از جامعه جدا مى سازد و همراه آن از انبوه قيودى كه ناچار بود در محيط اجتماع بر خود تحميل كند آزاد مى شود.[46]
اما به عینه شاهدیم که فضاهای مجازی با نفوذ به درون خانواده؛ بلای جان مردم شده است؛ زیرا نه تنها دین و ایمان و اخلاق و همه مقدسات را هدف قرار داده بلکه بنیان خانواده را با مخاطرات فراوان امنیتی و اجتماعی و اخلاقی مواجه کرده و آرامش را از آنان سلب کرده است.[47]
در حالی که بايد در محيط خانواده امنيت كافى وجود داشته باشد، اگر بنا باشد هر كس و لو به نحو مجازی به حريم امن یک خانواده تعدی و تجاوز كند ديگر آن آزادى و استراحت و آرامش وجود نخواهد داشت و مبدل به محيط كوچه و بازار مى شود.[48]
لذا سزاوار نیست كه متجاوزان مجازی به حريم امنيّت مردم كه خانه ای را با جنايت های مجازی خود نا امن می کنند در امان باشند؛ این چالش ها حقايق تلخى است كه در جامعۀ امروزی وجود دارد؛ از این جهت بسیاری از فعالیت های مجازی و تبادل اطّلاعات در آن، در حقیقت به امنیت خانواده لطمه زده و محیط خانه را به كلاس تعليم و انتقال تجربيات خيانت و ديگر كارهاى خلاف تبدیل ساخته است.که در نهایت سوغاتى جز نا امنى و ترس و وحشتِ بيشتر براى جامعه و ناامنی بنیان خانواده نخواهند داشت![49]
از این جهت امروزه این گونه بیماری های اخلاقی به واسطه شبکه‌های اجتماعی فوق العاده زیاد شده است، لذا پدران و مادران به جوانان خود رحم کنند و مراقب آنها باشند تا یک وقت گرفتار این شبکه‌های آلوده نشوند. [50]
البته مادران مرتب به ما نامه می‌نویسند و می‌گویند برای جوانان ما دعا کنید؛ بسیار خوب، دعا سر جای خودش، اما مراقبت هم لازم است، چرا که میکروب‌ها از طریق رسانه‌ها، کتاب‌ها، افراد و تبلیغات آلوده در قالب شبکه های اجتماعی هجوم می آورند.[51]
بنابراین ضرورت حفظ امنيت خانواده ايجاب كند كه میان اعضای خانواده به ویژه فرزندان و والدین ارتباط عاطفی ، صمیمانه و حس اعتماد کامل وجود داشته باشد تا خطرات شبکه های اجتماعی به ویژه دوست یابیهای مجازی فرزندان به حدأقل کاهش یابد.[52]
بازی با آبروی مردم در شبکه های اجتماعی
انسان چهار سرمايه دارد كه همه آنها بايد در دژهاى اين قانون قرار گيرد و محفوظ باشد: جان، مال، ناموس و آبرو، در این میان آبرو و حيثيت افراد همچون مال و جان آنهاست، بلكه از بعضى جهات مهمتر است! اسلام مى خواهد در جامعه اسلامى امنيت كامل حكم فرما باشد نه تنها مردم در عمل و با دست به يكديگر هجوم نكنند، بلكه از نظر زبان مردم، و از آن بالاتر از نظر انديشه و فكر آنان نيز در امان باشند، و هر كس احساس كند كه ديگرى حتى در منطقه افكار خود تيرهاى تهمت را به سوى او نشانه گيرى نمى كند، و اين امنيتى است در بالاترين سطح كه جز در يك جامعه مذهبى و مؤمن امكان پذير نيست.[53]
بدین ترتیب حفظ آبرو و حيثيت انسان ها از جمله اصول مهم دین مبین اسلام است است؛ در حالی که حيثيت و نواميس مردم در شبکه های اجتماعی همواره در معرض خطر قرار مى گيرد و حتى سبب مى شود كه به خاطر فضای مجازی ؛ همسر نسبت به همسرش بدبين گردد، لذا موجوديت خانواده به خطر مى افتد، و محيطى از سوء ظن و بدبينى بر خانواده حكم فرما مى شود.[54]
بی جهت نیست که بسیاری از پرونده‌های طلاق ناشی از فضای مجازی است که ارتباطات نامشروع یا متهم کردن خانواده‌ها و تخم بدبینی را پاشیدن از جمله آنهاست.[55]
لذا باید تأکید کرد امروزه در قالب بلای فضای مجازی آبروهای بسیاری از افراد یک خانواده بر باد رفته است؛ گاه آبروی یک فرد می رود و گاه آبروی اعضای یک خانواده که تبعات فراوانی به همراه خواهد داشت.[56]
سخن آخر:( براي تقويت پيام رسان هاي ايراني دست به دست هم دهيم)
در خاتمه باید گوشزد نمود در حال حاضر موضوع فضای مجازی از مسائل درجه نخست جامعه است.[57] البته ما به دفعات پیامدهای عدم نظارت بر شبکه های اجتماعی خارجی را گوشزد کرده بودیم اما خیلی ها گوش نمی دادند، گفته بودیم که این موضوع روزی به مسأله تبدیل خواهد شد که عواملی از جمله آسیب های خانوادگی شبکه های اجتماعی سبب جدی تر گرفتن این فضا شد؛ خطرات و ضررها سبب شد حتی کسانی که توجه نداشتند عزم خود را جزم کنند و بدانند که با پیام رسان های خارجی نمی توان کار کرد چرا که خطر آفرین هستند.[58]
هم چنین باید گفت جدی گرفتن همه مسؤولان برای تقویت پیام رسان های داخلی و جایگزینی آن با مدل های خارجی قابل تقدیر است؛ این موضوع نیز تبدیل به خواسته عمومی شده و مردم می خواهند که فضای مجازی سالم در اختیار داشته باشند.[59]
فضایی که دارای بدآموزی و مخرب خانواده نباشد، مردم باور کردند که باید از فضای مجازی خارجی عبور کرد، البته برای هر نفی باید اثبات و جایگزینی وجود داشته باشد والا تأثیری ندارد.[60]
لذا باید دست به دست هم داد تا شبکه های مجازی ایرانی پربار و غنی باشند؛ باید دسترسی در پیام رسان های داخلی آسان باشد و به مردم ثابت شود که حریم خصوصی آن ها به ویژه خانواده در آن اهمیت دارد و این موضوع باید تببین شود، شبکه های اجتماعی داخلی باید دسترسی آسان و ارزان داشته باشند و مورد حمایت قرار گیرند.[61]
بی تردید اگر تسهیلات و امکانات لازم برای شبکه های بومی فراهم شود شاید نیازی به فیلتر هم نباشد، دسترسی آسان و ارزان باید مورد تأکید و توجه مسؤولان باشد، اگر شبکه های اجتماعی داخلی زیاد و نیروها پخش شوند شاید نتیجه لازم را در پی نداشته باشد.[62]
البته باید رقابت وجود داشته باشد اما نه این که چندین شبکه راه اندازی و نیروها پخش شود، امیدواریم که مسؤولان با عزم جدی به فضای مجازی سروسامان دهند، اگر به این فضا رسیدگی نشود دیگران سوء استفاده خواهند کرد.[63]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص466.
[2] شيوه همسرى در خانواده ؛ ص16.
[3] همان؛ ص 17.
[4] . تفسير نمونه ؛ ج 21 ؛ ص334.
[5] شيوه همسرى در خانواده، ص 17.
[6] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص379.
[7] استفتاءات جديد ؛ ج 1 ؛ ص495.
[8] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص209.
[9] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص101.
[10] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص456.
[11] همان.
[12] همان.
[13] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص422.
[14] تفسير نمونه ؛ ج 12 ؛ ص103.
[15] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص382.
[16] پيام قرآن ؛ ج 2 ؛ ص454.
[17] همان.
[18] همان.
[19] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص405.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛29/1/1397.
[21] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص128.
[22] همان ؛ ص353.
[23] همان ؛ ص351.
[24] همان ؛ ص353.
[25] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 13 ؛ ص635.
[26] تفسير نمونه ؛ ج 3 ؛ ص370.
[27] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص535.
[28] همان.
[29] همان؛ ص 536.
[30] همان.
[31] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص431.
[32] همان.
[33] همان.
[34] همان.
[35] همان.
[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم آغاز سال تحصیلی جدید حوزه‌های علمیه خواهران و جامعه الزهرا سلام الله علیها؛21/6/1395.
[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛18/12/1395.
[38] استفتاءات جديد، ج 3، ص 536.
[39] آيات ولايت در قرآن ؛ ص376.
[40] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج 1 ؛ ص107.
[41] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 8 ؛ ص532.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/8/1395.
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/2/1395.
[44] والاترين بندگان ؛ ص201.
[45] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص429.
[46] همان؛ ص 430.
[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.
[48] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص430.
[49] والاترين بندگان ؛ ص110.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ مدرسه علمیه امام کاظم علیه اسلام قم ؛7/4/1395.
[51] همان.
[52] همان.
[53] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 4 ؛ ص505.
[54] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص376.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[56] همان.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسؤولان وزارت ارتباطات؛ 3/2/1397.
[58] همان.
[59] همان.
[60] همان.
[61] همان.
[62] همان.
[63] همان.
