«تورم» پديده ناخوشايندى است كه اكثر كشورهاى جهان از جمله ایران به نسبت هاى مختلف از آن رنج مى برند و يكى از عوامل مهم نابسامانی در كشورها به شمار می آید.[1]
حال در شرایطی قرار داریم که مشکلات اقتصادی فشار زیادی به مردم وارد کرده است،[2] در این میان مشکلاتی از قبیل تورم و گرانی ؛ مردم را به شدت در تنگنا قرار داده است.[3]
لذا گلایه های مردمی درباره تورم و وضعیت معیشت در قالب نامه های فراوان به دفتر ما ارسال می شود،[4] به نحوی که روزانه بیش از دو هزار نامه و پیامک از مردم دریافت می شود، که اکثر آنها از وضع موجود کشور ابزار گلایه و شکایت دارند. [5]
اینجانب نیز ورای آمارهایی که گاه و بی‌گاه به مردم ارائه می‌شود ،به نامه‌های ارسالی که به صورت روزانه از طریق مردم به دست ما میرسد نگاه می‌کنم؛ به عنوان در برخی از این نامه‌ها برخی از کسانی که بیمارانی خاص در خانواده خود دارند، ابراز گلایه و شکایت می‌کنند که چرا باید برای تزریق یک آمپول بیش از چند صدهزار هزار تومان هزینه پرداخت کنیم؟ [6]
لذا مردم تقاضاهایی از ما و دولت دارند و از ما می خواهند که مسائل و مشکلات بحران تورم را منتقل و بیان کنیم.[7]
تورم غوغا می‌کند
امروز مشکل تورم و گرانی در جامعه غوغا می‌کند،[8] تورمى كه شمشير تيز و برنده اي است كه لبه آن متوجه مستضعيفين و محرومين جامعه است؛[9] تورّمی که با ركود توأم است، و بر آمار بيكارى روز به روز افزوده است، و سكون جامعه را خسته و دل زده کرده است، و درست در همين اوضاع و احوال كسانى با استفاده از رانت ها، يك شبه به ثروت هاى بادآورده رسیده اند.[10]
از سوی دیگر تورم کشنده به نوبۀ خود هر گونه سرمايه گذارى بخش خصوصى را در هاله ای از ابهام قرار داده است و اين خود عامل بيكارى و تورم و بالا رفتن مصرف است؛[11]و اینچنین گسترش بيمارى ركود و تورم اقتصادى به دو قطبى شدن جامعه منجر شده است.[12]
هم چنین نقدينگى هاى مردم به شدت دچار رکود شده است و در نتیجه تورم و فساد را به همراه داشته است که در نهایت پیامدهای آن جامعه را فراگرفته و سبب تضعیف ساختارهای اقتصادى کشور شده است؛[13] لذا مسوولان نباید ساده از کنا ر آن بگذرند، باید فکری کنند تا مشکلات مردم کم شود.[14]
له شدن اقشار ضعیف و کم درآمد زير چرخ دنده رکود و تورم
بی شک اجراى برنامه ها بر اساس عدالت نیازمند کاهش فشار به اقشار آسیب پذیر است، زیرا تورم به قشر آسيب پذير جامعه فشار مى آورد.[15]
در این زمینه باید گفت تورم دو اثر نا مطلوب دارد، نخست این که ثروت مندان را غنی تر می کند و دوم نیازمندان را محتاج تر می کند.[16] لذا بار تورم بر دوش اقشار ضعیف و کم درآمد و کارمندان و کارگران است نه ثروت مندان.[17]
تأسف آور است که تورم غیر قابل تحملی بر مردم و جامعه تحمیل شده است[18] تورم باعث شده است بسیاری از مردم از نظر معیشت با مشکل مواجه شوند. در حالی که همه قشرها، به ویژه محرومان باید از حداقل زندگی آبرومندانه برخوردار باشند.[19] و نباید بیش از این آسیب ببینند؛[20] بلکه دولت باید یارانه حقوق بگیران و افراد نیازمند را زیاد کند تا تورم موجود برای آنها جبران شود[21]
متاسفانه خبر رسانی کافی نیز در این زمینه وجود ندارد حال آنکه صدا و سیما نیز در این راستا مسؤولیت مهمی دارد.[22]
مردم از گرانی رنج می برند
از جمله بحرانها، كه به مراحل سخت تر و ترسناك تر از بحرانهاى سياسى و نظامى عصر ماست، بحران گرانی است كه نيازى به ذكر نمونه هاى آن نيست. چرا كه شما هر روز با آن رو به رو بوده و از آن رنج مى بريد و بر همگان لازم است براى حلّ آن انديشه اى كنند.[23]
هرج و مرج و بحران های اجتماعى عمدتاً به همين پديده بر مى گردد[24]، زیرا زنجير گرانى که بر دست و پاى مردم گذارده شده ، آنها را از فعاليت هاى ثمر بخش اجتماعی و فرهنگی مأيوس می کند.[25]
آری کشور از اين موضوع رنج مي‌برد لذا بايد اقتصاددانان کشور و مسوولان براي اقتصاد، فکر اساسي کنند تا مردم خسته و نااميد نشوند و اقشار آسيب پذير در رنج نباشند.[26]
دولت چشم بر واقعيت ها نبندد
دولت باید بسیار مراقب باشد، مسؤولان باید با برنامه ریزی مناسب و اصولی شاخ های غول تورم را بشکنند در غیر این صورت مشکل خواهیم داشت.[27]
بی تردید با پنهان کردن مشکلات اقتصادی مشکلی در کشور حل نمی شود بلکه باید وضعیت موجود اقتصادی برای مردم تبیین شود.[28]
پنهان کردن مشکلات اقتصادی کشور در برهه کنونی شاید به منزله حل مرحله حساس اقتصادی کشور به شمار رود ولی با گذشت زمان این مشکلات ممکن است سر باز زده و به مشکل اساسی لاینحل تبدیل شود.[29]
لذا باید با شفاف سازی برای مردم و با منطق مشکلات اقتصادی کشور را برطرف کرد البته وجود تحریم ها بر علیه کشور هر چند بخشی از دلایل به وجود آمدن این موضوع شده ولی این امر تمام دلایل را شامل نمی شود.[30]
بر این اساس دولتمردان به جای برخی مسائل، به مشکلات مردم در رفع تورم و گرانی و اجاره های سنگین بیشتر رسیدگی کنند و چشم را بر واقعیت های جامعه نبندند.[31]
دود گرانی دلار در چشم مردم
باید دانست مسأله تورّم در عصر ما با اين شدّت و وسعت ؛ زاييده پولهاى كاغذى است.[32]
حال چندی است که بازار برخی از کالاها دچار التهاب است و همواره بر قیمت کالاها افزوده می شود و در این بین نرخ تورم برخی کالاها مانند ارز و سکه بیشتر است، برخی از افراد که سابقه ای در این کسب ها نداشتند هم وارد این صنف شده تا به درآمدی برسند. برخی هم به سودهای کلانی رسیدند، در صورتی که هرگونه درآمدی که از راه های نامشروع کسب گردد حرام است و بر همگان لازم است از آنچه که موجب بدتر شدن اوضاع اقتصادی می گردد پرهیز نمایند.[33]
مسأله گرانی بی سابقه ارز و سکه سبب نگرانی بسیاری از دست اندرکاران امور اقتصادی و گرانی بسیاری از اجناس شده و دود آن در چشم قشر مستضعف می رود. لذا باید کمک کرد و به مسؤولان مشورت داد که از این مرحله نگران کننده به سلامت بگذرند[34]
تشدید تورم در سایۀ تخصیص ارز به واردات کالاهای لوکس
از سوی دیگر، ريشه گراني را باید در اقتصاد حبابی و اقتصاد مصرفی جستجو کرد ؛ به طوري که واردت کنندگان کالاهای غیر اساسی با کمک دلارهاي دولتي، اجناس خود را وارد مي کنند و اینچنین تیشه به ریشۀ اقتصاد کشور می زنند.[35]
لذا سوءمدیریت ها و بی‌انصافی برخی تجار ، ریشه تورم در کشور است؛ متأسفانه برخی‌ها با ارز مرجع اجناس لوکس وارد کردند و حتی به ارز آزاد به مردم فروختند! در حالی‌که چنین درآمد هایی کسب حرام است و موجبات تضعیف اقتصاد تولیدی کشور خواهد شد؛ لذا باید آموزش‌های فرهنگی لازم از طریق رسانه‌ها و حوزه‌های علمیه در این راستا انجام گیرد تا چنین بی‌انصافی‌هایی در حق ملت صورت نگیرد.[36]
تک رقمی شدن نرخ تورم و سفره های خالی
تأسف آور است که گزارشهاى مقامات رسمى در زمينه نرخ تورم آميخته با مسائل سياسى است که آن را كمتر از ميزان واقعى نشان مى دهند![37]لذا آنچه در خصوص کاهش آمار تورم آن بیان می‌شود از سوی مردم قابل لمس نیست و مردم آن را در زندگی خود احساس نمی‌کنند.[38] بلکه آنچه در جامعه ملموس است بیش از آن است.[39]
لذا خطاب به رییس محترم جمهور می گوئیم؛ شما وعده‌های خوبی به مردم داده‌اید، ان‌شاءالله این وعده‌ها انجام می‌شود. ما آمارهای اقتصادی ارائه شده را زیر سؤال نمی‌بریم(چه راجع به تورم و چه افزایش رشد و...) ولی مردم می‌خواهند اثر و نتیجه این آمارها را در زندگیشان ببینند و لمس کنند.[40]
لیکن تأمل بر انگیز است که گاهی دولت برخی از چیز‌ها را بی‌سرو صدا افزایش می‌دهد و گران می‌کند ؛ افزایش نرخ برخی از خدمات همانند گاز، اعمال ارزش افزوده بر کالاها و افزایش جهشی نرخ هواپیما؛[41] مایحتاج اصلی مردم از قبیل مواد غذایی، پوشاک، مسکن، وسائل اولیه زندگی و دارو که در پاره ای موارد 50 درصد و برخی نیز 100 درصد افزایش قیمت یافته است.[42]
به عنوان نمونه قیمت هزینه مرسوله های خارج از کشور ده برابر شده است و باید برای این مسأله فکری کرد زیرا لازم است مرتبا کتاب های دینی به خارج کشور ارسال گردد.[43]
همه این موارد بیانگر این مسأله است که وقتی دولت اعلام می‌کند که تورم از دو رقمی به تک رقمی رسیده است مردم باید آن را لمس کنند؛ لذا دولت باید تلاش داشته باشد تا با مردم صادق باشد و صادقانه رفتار کندتا مردم نیز با دولت همراهی کنند.[44]
بانک ها؛ ابزار تشدید تورم
روزی نیست که از سوی مردم برای من نامه نیاید و از سود بانک ها شکایت نداشته باشند، باید جلو این بانک های افسار گسیخته گرفته شود.[45]
به راستی اگر تورم تک رقمی است سود بانکی هم باید زیر 10 درصد باشد، تا ورشکستگی در کشور زیاد نشود. این نوع از بانکداری مناسب ما نیست که هنوز نتوانستیم پس از 37 سال از انقلاب اسلامی آن را اصلاح نماییم.[46]
زیرا یکی از عوامل تورم، بانکداری ناسالم است و اگر بانکداری سالم شود، تورم به مقدار زیادی افت کرده و پایین خواهد آمد.[47]
بنابراین اقتصاد کشورمان به جایی نمی‌رسد مگر اینکه معضلات مربوط به بانک‌ها حل شود، رئیس‌جمهور اخیرا اعلام کرد که تورم در کشورمان تک رقمی شده است، اما باید دانست تا معضلات مربوط به بانک‌ها حل نشود، آثار کاهش نرخ تورم در زندگی مردم احساس نمی‌شود. [48]
در تبیین این مهم گاهى افرادى سرمايه دارند ولى قدرت توليد يا تجارت با آن را ندارند، در اينجا بانك اسلامى سرمايه چنين افرادى را مى گيرد و با آن طبق عقود شرعيه كار مى كند، در كارهاى توليدى، صنعتى، كشاورزى، دامدارى و تجارى سرمايه گذارى مى نمايد و سود سرمايه گذارى را طبق توافق بعمل آمده تقسيم مى كند و سهمى براى سرمايه گذار قرار مى دهد.[49]
اينجاست كه باز بانك هاى ربوى از بانك هاى اسلامى جدا مى شوند؛ بانك هاى غير اسلامى از يك طرف سپرده هاى مردم را قبول مى كنند و سودى به شكل ربا به آنها مى پردازند و از طرف ديگر همين سپرده ها را به ديگران واگذار مى كنند و سود بيشترى به عنوان ربا دريافت مى كنند، كه اين عملكرد صددرصد حرام و ربا بلكه حرام مضاعف است.[50]
ولى بانك هاى اسلامى با اين سپرده ها، طبق عقود شرعيه قرارداد مى بندند و وارد كارهاى توليدى مى شوند و سود حاصله را طبق توافق قبلى تقسيم مى كنند و در واقع در اينجا سه خدمت انجام مى گيرد: صاحب سرمايه از سرمايه اش استفاده مى برد.بانك هم در اين معامله سودى مى برد و در نهایت نقدينگى هاى مردم از ركورد خارج و عوارض ركورد پول كه تورم و فساد[51]مى باشد حاصل نمى شود و در مجموع حركت خوبى به سود جامعه به وجود مى آيد و سبب شكوفايى اقتصادى مى شود مشروط بر اين كه درست عمل شود.[52]
بخشنامه و دستورالعمل‌هاي دولتي ؛بیراهه مهار تورم در ایران
شکی نیست که باید تورم را مهار کرد، لیکن نه با بخشنامه و دستور العمل های دولتی؛[53]لذا مشکل گراني با اقداماتی هم چون فـرستادن بازرس بـه بازار‌ها حـل نمي‌شود گرچه اصل مساله مطلوب است، ولي حلال مشکلات مردم نيست، زیرا گراني‌هاي موجود ريشه‌هاي زيادي دارد و باید ریشه ها را پیدا کرد و دولت باید برای این مساله برنامه ریزی و تدبیر کند تا مسائل و مشکلات اقتصادي به طور مبنایی رفع گردد.[54]
دولت فکری به حال گرانی کند
وظیفه داریم مشکلات اقتصادی مردم را به دولت منتقل کنیم و از دولت بخواهیم آنها را برطرف سازد،[55]روشن است كه مهار تورم يا تصميم گيرى هاى كلان از عهده بازار خارج است، بلكه در اين امور تنها دولت مى تواند و بايد تصميم بگيرد و در ارتباط با هر يك از اينها و ميزان آنها سياستگذارى مناسب داشته باشد تا بتواند قيمت ها را كنترل كند و از تورم و ركود پيش گيرى نمايد.[56]
از این جهت دولت نباید اجازه دهد اقشار کم درآمد زیر چرخ های تورم له شوند؛بلکه باید به فکر طبقات نیازمند باشد، دولت باید فکری به حال گرانی ها بکند.[57]
البته اینگونه نیست این که تنها عده کمی برای این مسائل فکر و برنامه ریزی کنند ،[58] بلکه در چنین شرایطی مغزهای متفکر و صاحبان فکر و ایده در عرصه اقتصاد کاری کنند که تورم فشار روی مردم به ویژه روی اقشار ضعیف نیاورد.[59]
از سوی دیگر بر مسئولين فرض است به جای برگزاری همایش‌های بی‌خاصیت، با برگزاری نشست‌های کاربردی و کارشناسانه، راه‌های کنترل تورم[60] و مشکلات مردم را با برنامه ريزي هاي دقيق حل نمايند تا مردم راضي باشند، چرا که رضايت مردم، رضايت خدا است و نارضايتي آنان، نارضايتي خدا را به همراه خواهد داشت.[61]
لذا دولت و مجلس وظيفه دارند با وضع مقرّرات حساب شده بكوشند تا ثبات بازار را حفظ و از نوسانات زيانبار پيش گيرى كنند.[62]
امیدواریم دولت و مجلس و دیگر افراد دست به دست هم دهند و قشر نیازمند را از زیر بار تورم نجات دهند؛ ما هم برای موفقیت شان دعا می کنیم. ما این مسائل را بیان می کنیم تا ان شاءالله عمل کنند.[63]
سخن آخر:(جناب روحانی؛ مهمترین مشکل مردم گرانی و تورم است)
در خاتمه باید گفت در حال حاضر مهمترین مشکل مردم گرانی و تورم موجود در جامعه است که باید با تعامل مجلس و دولت این معضل برطرف شود، البته فعالیت‌هایی نیز در این زمینه انجام شده است[64]
لذا خطاب به رئیس جمهور محترم می گوئیم مسائل غیر اصلی و فرعی را رها کنید، به سراغ مشکلات اصلی مردم از جمله گرانی، تورم و تحریم ها و تنگناهای اقتصادی و مشکلات اخلاقی بروید و برای حل آنها اقدام کنید.[65]
سراغ مسائلی که بود و نبود آن جزو مسائل اصلی کشور نیست نروید، نگاه کنید به رسانه های خارجی که چه غوغاها و تحلیل هایی می کنند و می گویند قوای مملکت به جان هم افتاده و کشور رو به بی ثباتی می رود.[66]
لذا هر کس دلش برای کشور، نظام، رهبری و عزت و شرف این ملت می سوزد باید برای حل مشکل گرانی فکر کند و پیشنهاد بدهد و از سویی دیگر بدون تعصب پیشنهادات و راهکارها بررسی شود.[67]
رییس محترم جمهور باید حل مشکلات مردم به ویژه گروهای مستضعف را در اولویت نخست قرار دهد؛در حال حاضر مساله تورم و بیکاری غوغا می کند و رییس جمهور باید تمام مشکلات مردم را در نظر بگیرد، البته بخشی از مشکلات تحمیلی از خارج از کشور است، بخشی نیز ناشی از سوء مدیریت.[68]
شایسته است دولتمردان و مسوولان در پرتو نيروي معنوي حاصل از ماه مبارك رمضان و عید سعید فطر، در ادامه در راه خدمت به خلق خدا استوارتر باشند و از جمله بتوانند بر مشكل مهم جامعه يعني تورم فائق آيند و شاخ غول گراني طاقت فرسا را بشكنند و كاري كنند كه مردم از مسوولان راضي باشند. [69]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص325.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه، استاندار و شماری از مسؤولان آذربایجان غربی؛18/10/1391.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ مجله افق حوزه؛2/5/1387؛ش196.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/12/1392.
[5] همان.
[6] همان.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه، استاندار و شماری از مسؤولان آذربایجان غربی؛18/10/1391.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ شبستان امام خمینی رحمه الله علیه؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛14/6/1390.
[9] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص509.
[10] بازاريابى شبكه اى ؛ ص95.
[11] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص82.
[12] همان ؛ ص118.
[13] ربا و بانكدارى اسلامى، ص: 132.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ شبستان امام خمینی رحمه الله علیه؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛14/6/1390.
[15] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص227.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[17] همان.
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی؛4/2/1392.
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجله اخبار شیعیان؛ آذر 1387؛ ش 37 .
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[21] همان.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی؛4/2/1392.
[23] والاترين بندگان ؛ ص12.
[24] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص325.
[25] اسرار عقب ماندگى شرق، ص: 164.
[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجله افق حوزه ؛22 /3/ 1387 ؛ ش 192.
[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه، استاندار و شماری از مسؤولان آذربایجان غربی؛18/10/1391.
[28] همان.
[29] همان.
[30] همان.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛23/5/1389.
[32] ربا و بانكدارى اسلامى ؛ ص148.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/7/1391.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس و جمعی از اعضای اطاق بازرگانی؛9/10/1390.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛مجله افق حوزه؛19/4/ 1392؛ش 368.
[36] همان.
[37] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص131.
[38] همان.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/10/1391.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛7/3/1396.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛19/2/1395.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/10/1391.
[43] همان.
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛19/2/1395.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران حرم مطهر رضوی؛28/5/1396.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/2/1395.
[47] همان.
[48] همان.
[49] ربا و بانكدارى اسلامى ؛ ص131.
[50] همان.
[51] همان.
[52] همان؛ ص 132.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/2/1391.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/12/1390.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛مجله افق حوزه؛27/10/1391؛ ش355 .
[56] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص287.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[58] همان.
[59] همان.
[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛مجله افق حوزه؛27/10/1391؛ ش355 .
[61] همان.
[62] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص287.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی؛25/3/1391.
[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛3/8/1391.
[66] همان.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه، استاندار و شماری از مسؤولان آذربایجان غربی؛18/10/1391.
[68] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛3/8/1391.
[69] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ شبستان امام خمینی رحمه الله علیه؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛23/7/1386.
