بی شک بعد از مسأله اعتقاد به توحيد، وجود يك اقتصاد سالم از اهميت ويژه اى برخوردار است، از سوی دیگر به هم ريختگى نظام اقتصادى سر چشمه فساد وسيع در جامعه خواهد بود.[1] لذا ريشه مهم نابسامانيهاى یک جامعه را باید در مسائل اقتصادي آن جستجو کرد.[2]
با این تفاسیر اگر اقتصاد جامعه به صورت سالم پيش نرود، جامعه گرفتار يك نوع انتحار اجتماعى خواهد شد،[3] و فتنه ها از آن بر مى خيزد؛ آنگاه كه دو جناح، بى فكر و بى مطالعه، بى رحمانه به جان هم مى افتند و فضاى جامعه را تيره و تار مى سازند، نتيجه اش آن است كه گردبادهاى نابسامان اقتصادی، همه چيز را از بيخ و بن مى كند و نابود مى سازد! به همين دليل، در مواجهه با چالش های اقتصادی بايد به طور جدی ورود کرد و وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم را به نحو واقعی و عینی مورد بررسى قرار دادکه اين وظيفه انديشمندان و دولتمردان هر جامعه است.[4]
حال در شرایط فعلی مشکلات اقتصادی به مردم فشار وارد کرده است، مردم تقاضاهایی از ما و دولت دارند، از ما می خواهند که این مسائل را منتقل و بیان کنیم؛ از این رو باید با زبان خوب و با منطق به نحوی که نظام تضعیف نشود این مسائل را گوشزد و بیان کنیم.[5]
تورم غوغا مي‌کند؛ مسوولان چاره‌اي بينديشند
بی شک حل مشکلات مردم، بهترین راهبرد در مردم گرایی مسئولان به شمار می رود؛ لذا قدر شناسی عملی مسوولان از مردم اين است که مشکلات مردم را با برنامه ريزي هاي دقيق حل كنند تا مردم راضي باشند، چرا که رضايت مردم، رضايت خداست و نارضايتي آنان، نارضايتي خدا را به همراه خواهد داشت. [6]
این مطالبه در حالی است که امروزه مشکل تورم و گراني در جامعه غوغا مي‌کند، مسوولان نبايد ساده از کنار آن بگذرند، بايد فکري کنند تا مشکلات مردم کم شود.[7] دولت مردان و مسئولین باید در راه خدمت به خلق خدا استوارتر باشند و از جمله بتوانند بر مشکل مهم جامعه یعنی تورم فائق آیند و شاخ غول گرانی طاقت فرسا را بشکنند و کاری کنند که مردم از مسئولین راضی باشند.[8]
باید کاری کرد که تورم بیش از این بالانرود؛ به عنوان نمونه در بحث حامل های انرژی برخلاف آنچه که گفته شد، افزایش قیمت ها با شیب ملایم نبوده است.[9] بلکه افزایش قیمت حامل های انرژی موجب افزایش قیمت در بخش های بسیار زیادی می شود، حتی قیمت چیزهایی که در ظاهر ربطی به حامل های انرژی ندارند نیز افزایش می یابد چراکه همه به نوعی با این انرژی ها سر و کار دارند.[10]
بی شک گراني‌هاي موجود ريشه‌هاي زيادي دارد، لیکن مشکل تورم مردم با فرستادن بازرس به بازارها حل نمي‌شودگرچه اصل مساله خوب هست، ولي حلال مشکلات مردم نيست ، مسوولان بايد مسائل اقتصادي را ريشه‌اي حل کنند.[11]
و یا اینکه همه می دانیم مساله تورم، گرانی و مشکلات اقتصادی توطئه دشمن است و آنها می خواهند از این طریق ملت انقلابی ما را به زانو درآورند.[12]لذا تحريم‌هاي موجود نيز تاثيرهايي در گراني و تورم موجود داشته است، ولي همه مشکلات نيست.[13]
از سوی دیگر از سوی دولت، دائما آمارهایی مربوط به کاهش تورم ارائه می شود اما این برخلاف چیزی است که مردم با چشم خود می بینند.[14]وقتی آمارها با واقعیات تطابق نداشته باشند مردم به واقعیت بدبین نمی شوند بلکه اعتماد خود را به آمارهای دولتی از دست می دهند.[15]
هم چنین اخباری از نظام اقتصادی دیگر کشور ها به ما می رسد که تورم هفتاد درصدی سال های گذشته خود را به هفت درصد رسانده اند. مسئولین باید ببینند آنها چه فورمول و محاسباتی انجام داده اند، تا آنها هم تجربه کنند. به راستی چرا ما نمی توانیم تورم را در جامعه به نحو عینی و ملموس کاهش دهیم؟ علت چیست؟ حال آنکه فکر ایرانی در تمام دنیا مورد قبول است با هم بنشینند و مشورت کنند از نخبه های اقتصادی استفاده کنند تا این مشکل اساسی مملکت را حل کنند. مردم توقع زیادی از مسئولین ندارند، همین که ببینند مسئولین دنبال حلّ مشکلا ت هستند امیدوار می شوند.[16]
با این تفاسیر دولت باید بسیار مراقب باشد، مسؤولان باید با برنامه ریزی مناسب و اصولی شاخ های غول تورم را بشکنند در غیر این صورت مشکل خواهیم داشت،زیرا با پنهان کردن درد، مشکل درمان نمی شود و ممکن است زمانی سر باز کند که کنترل آن مشکل باشد؛ هر کس دلش برای کشور، نظام، رهبری و عزت و شرف این ملت می سوزد باید برای حل مشکل گرانی فکر کند و پیشنهاد بدهد و از سویی دیگر بدون تعصب پیشنهادات و راهکارها بررسی شود.[17]از جمله باید همایش ها و سمینارهایی کاربردی برای حل مشکلات اقتصادی برگزار شود و اندیشمندان و صاحبنظران به طرح دیدگاه های خود بپردازند تا شاخ غول تورم شکسته شود.[18]
جداً از دولتمردان می خواهیم به جای برخی مسائل به مشکلات مردم در رفع تورم و گرانی بیشتر رسیدگی کنند و چشم را بر واقعیت های جامعه نبندند.[19]ما مردم بسیار خوبی داریم و آنها با وجود تورم بالا در صحنه حاضر هستند و منتظرند تا گشایشی ایجاد شود، البته در برخورد با مردم باید سعی کنیم آمارهای ما واقعی باشد و برای حل مشکلات تدبیر کنیم.[20]
دولت اجازه ندهد اقشار کم درآمد زیر چرخ های تورم له شوند
مردم مدام به ما مراجعه می کنند که اخیرا موجی از تورم در جامعه پیدا شده است و آن هم به خاطر بالا رفتن قیمت حامل های انرژی از سوی دولت است.[21]در این بین دولت باید به فکر طبقات نیازمند باشد،زیرا تورم دو اثر نا مطلوب دارد، نخست این که ثروت مندان را غنی تر می کند و دوم نیازمندان را محتاج تر می کند.[22]
تورم باعث شده است بسیاری از مردم از نظر معیشت با مشکل مواجه شوند. در حالی که همه قشرها، به ویژه محرومان باید از حداقل زندگی آبرومندانه برخوردار باشند. اگر چه این مشکل در دنیا عمومیت دارد، اما نباید همه علل آن را مربوط به مشکلات جهانی بدانیم. دولت و مجلس و نهادهای دیگر، باید برای حل این مشکل بیشتر تلاش کنند و مجلس باید تصمیمات منطقی و معقول و البته بدون تنش و شجاعانه اتخاذ کند.[23]
آری بار تورم بر دوش کارمند و کارگری است که حقوق ثابت دارد نه ثروت مندان. دولت فکری به حال گرانی ها بکند، یارانه این افراد باید افزایش یابد.[24]
برای تحقق این مهم، مسؤولان باید برای حل مشکل گرانی مطالعه همه جانبه داشته باشند تا اقشار آسیب پذیر بیش از این آسیب نبینند؛ این که تنها عده کمی برای این مسائل فکر و برنامه ریزی کنند درست نیست، امیدواریم دولت و مجلس و دیگر افراد دست به دست هم دهند و قشر نیازمند را از زیر بار تورم نجات دهند. [25] تا مردم خسته و ناامید نشوند و اقشار آسیب پذیر در رنج نباشند.[26]
لذا دولت باید بیش از پیش به شناسایی افراد محروم و حل مشکلات اقشار آسیب پذیر جامعه اهتمام ورزد و سعی کند خدمات مادی و معنوی بیشتری برای محرومین فراهم گردد.[27] ما هم برای موفقیت شان دعا می کنیم. ما این مسائل را بیان می کنیم تا ان شاءالله عمل کنند.[28]
آمار بیکاری جوانان تحصیل کرده نگران کننده است
در حال حاضر چندین ميليون جوان در كشور ما از بيكارى رنج مى برند، معلوم است كه چه فاجعه اى به دنبال خواهد داشت.[29] لذا مردم از آن نگرانند چرا که بیکاری سرچشمه انواع ناهنجاری های اجتماعی است. لازم است دولتمردان تلاش بیشتری در این زمینه انجام دهند.[30]
عدم اشتغال جوانان[31] در مجموع پيام آور وضعیت بغرنج اقتصادی و معیشتی مردم است، و اين ضربه بزرگى بر جامعه و اقتصاد وارد مى كند.[32] بسیاری از جوانان با تحصیلات بالا به ما مراجعه می کنند و تقاضای شغل می کنند اما ما نمی توانیم برای آنها کاری انجام دهیم که این مسئله جای تاسف دارد. [33]
لذا در مسئله کار و شغل، آمارهایی که از بیکاری می‌دهند واقعا نگران کننده است،مخصوصا جوان‌های تحصیل‌کرده زیادی که بیکار و دنبال شغل هستندکه باید برای این مسئله هم تدبیری اندیشیده شود.[34]
مسائل اقتصادی و اشتغال جوانان به وضعیت پیچیده ای تبدیل شده است
نباید فراموش کرد مردم متدین ایران همیشه از آزمون های تاریخی سربلند بیرون می آیند و افتخار آفرینی می کنند لذا بر همۀ مسئولان فرض است تا برای حل مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم دست به دست هم دهند به ویژه آنکه مشکلات به حدی زیاد هستند که باید به صورت مشارکت جمعی حل شود.[35]
بی شک مسئولان دولتی نباید وضعیت کنونی جامعه را دلیل رضایت مردم به وضع موجود تلقی کنند بلکه مردم در مسائل اقتصادی انتقاد های فراوانی دارند. [36]زیرا مسائل اقتصادی و اشتغال جوانان به حالت پیچیده ای تبدیل شده است و شاهد هستیم که بسیاری از کارخانجات سطح کشور یا تعطیل شده اند و یا با ظرفیت پایین به کار خود ادامه می دهند.[37]
البته اینکه جوانان پس از دانش آموختگی از دانشگاه تمایل زیاد به پشت میز نشینی دارند، قطعاً نیاز اقتصادی کشور را تامین نمی کند. زیرا در شرایط فعلی شغلی که چرخ تولید کشور را راه بیاندازد مورد نیاز است.[38]
کار تولیدی و فراهم کردن فضای تولید متفاوت از استاد دانشگاه بودن یا کار پزشکی کردن به عنوان ارائه خدمات به مردم است و بخش تولید، اشتغال و درآمدزایی و خودکفایی را برای کشور به همراه دارد.[39]
حقیقت آن است که هنوز مشکل رکود بخش تولید و کارخانه ها به قوت خود باقی است.در حالی که خوابیدن چرخ تولید مشکل ساز است؛ لذا باید مسائلی از جمله پرداخت یارانه نقدی، حقوق های نجومی برخی مدیران و فساد مالی ساماندهی می شد و پول های اضافی را در مسیر تولید هزینه می کردند تا زمینه اشتغال جوانان فراهم شده و از واردات بی رویه جلوگیری می شد.[40]
مشکل بیکاری جوانان باید برطرف شود
برای پیشرفت اقتصادی و معیشتی جامعه و مردم باید در راستای ايجاد اشتغال و حركتهاى اقتصادى تولید محور اقدام کرد مشروط بر اين كه توأم با برنامه ريزى دقيق باشد.[41]
اما در عمل می بینیم بیکاری یکی از معضلات اساسی جامعه امروز است و دولت باید برای حل قطعی مشکل اشتغال، همچنان اهتمام داشته باشد.[42]
رفع معضل بیکاری یک عمل صالح است که سرمایه داران و دولت باید آن را در کشور حل کنند، جوان ما تا وقتی کار نداشته باشد قادر به ازدواج نخواهد بود[43] و اینچنین است که خیلی از انحرافات و فسادها به خاطر بیکاری است.[44]
لذا باید تولید و اشتغال رونق یابد تا بیکاری ریشه کن شده یا کاهش پیدا کند؛ اگر دولت حمایت نکند مشکلی حل نمی شود، همه این موارد باید دست به دست هم دهند تا مسأله تولید و اشتغال رونق پیدا کند؛ دولت باید جلوی واردات بی رویه و قاچاق را نیز بگیرد و دروازه های کشور را بر قاچاق ببندد.[45]
دولت دروازه‌های مملکت را به روی قاچاق ببندد؛ دولت پای کار نباشد مشکل تولید و اشتغال حل نمی‌شود
بدیهی است با افزایش تولید، اشتغال بیشتر می‌شود و بیکاری کاهش پیدا می‌کند این مشکل با کمک یکدیگر حل می‌شود.[46]
از سوی دیگر با کاهش کیفیت در تولید چه طور به مردم سفارش کنیم که تولید داخلی مصرف کنند حال آنکه باید کیفیت را افزایش دهند؛ با افزایش کیفیت مصرف‌کننده جذب شده و دیگران از آن استفاده می‌کنند.[47]
اگر بانک‌ها نیز به مردم فشار آورند و نتوانند تولید را به گردش درآورند تولید می‌خوابد، اگر نظام بانکی اصلاح نشود تولید و مصرف درست نمی‌شود.[48]
هم چنین اگر مالیات عادلانه نباشد تولید خراب می‌شود اگر نظام مالیاتی تنها بخواهد کسب درآمد بیشتر کند و تراز بالایی داشته باشد مشکل حل نمی‌شود باید به فکر مردم و تولیدکننده بود.[49]
با این تفاسیر اگر دولت حمایت نکند مشکل حل نمی‌شود مالیات باید عادلانه باشد بانک‌ها مراقب باشند و تولیدکنندگان کیفیت را درنظر بگیرند.[50]
دولت باید جلوی واردات بی‌رویه و قاچاق را بگیرد و دروازه‌های مملکت را به روی قاچاق ببندند البته در کنار مسائل اقتصادی، مسائل فرهنگی و اخلاقی باید درست شود زمانی که تولیدکننده مقید به مبانی اسلام باشد جنس تقلبی و قاچاق نمی‌آورد.[51]
آری تا زمانی که مساله قاچاق حل نشود کمیت اقتصاد ما لنگ است؛ حتی اگر تورم به صفر برسد و رشد اقتصادی ما اعداد بالاتر را هم ببیند، قطعا نمی توان آثار اقتصادی را در زندگی مردم مشاهده کرد. مسئولان مبارزه با قاچاق کالا باید موانع خود را به شکل شفاف بیان کنند و در این زمینه قوی تر عمل کنند و قطعا اگر این گونه شود ما نیز همین مباحث را به شکل شفاف بیان می کنیم.[52]
طرح همۀ این مطالبات از این جهت است که دولت متولی تولید کار و مبارزه با قاچاق کالا است و باید هزینه های اضافی را حذف کرده و با همه توان در شرایط فعلی دغدغه اش رونق اقتصادی باشد.[53]
دولت به فکر معیشت مردم باشد نه حضور بانوان در ورزشگاه
تأسف آور است که دولت با وجود مخالفت ها ی رهبری و مراجع در دولت قبل و مفاسدی که وجود دارد به دنبال تدوین آیین نامه حضور بانوان در ورزشگاه هاست در حالیکه مشکل اصلی مردم بهبود معیشت است.[54]
گرانی، تعطیلی کارخانه ها، فعالیت بانک های ربوی ، بیکاری و بافت های فرسوده مشکلات اصلی مردم هستند ؛ این مشکلات مردم را بیچاره کرده آنوقت دولت به فکر حضور بانوان در ورزشگاه است که در واقع یک بیراهه است و مشکلات زیادی در پی خواهد داشت.[55]
لذا باید از دولتمردان پرسید آیا مشکل مردم با وجود پخش تلویزیونی، عدم حضور بانوان در مجالس ورزشی است یا این که مشکلات معیشتی و اقتصادی دارند.[56]
مشکل مردم گرانی است، مشکل مردم بناهای فرسوده موجود در سراسر کشور است که وقتی زلزله می شود خسارات و تلفات بسیاری را به بار می آورد.[57]
مردم از بیکاری جوانان خود رنج می برند، جوانان تحصیل کرده بسیاری هستند که مشکل بیکاری دارند، مشکل مردم تعطیل شدن کارخانه ها است، اگر آیین نامه می نویسند باید برای رفع مشکلات معیشتی مردم و بیکاری جوانان باشد، چرا با وجود این که مسأله را می دانند به بیراهه می روند.[58]
سود بانکی بالا عامل ورشکستگی کارخانه‌هاست
روزی نیست که از سوی مردم برای من نامه نیاید و از سود بانک ها شکایت نداشته باشند، لذا باید جلو این بانک های افسار گسیخته گرفته شود[59]در خارج از کشور سود بانکی یک یا 2 درصدد است و همین امر چرخ صنعت را در آنجا می چرخاند[60].در حالی که وقتی بانک‌ها سود 30 درصد می‌گیرند و درآمد یک کارخانه 10 درصد است، پیداست که ورشکسته می‌شود.[61]
بانک‌ها مردم را بیچاره کرده اند
بی تردید عملکرد بانک ها است که مردم را بیچاره کردند[62]؛ در این زمینه باید گفت بانک ها و رباخواران برای خود کلاه شرعی درست کرده اند، دریافت کارمزد هرساله از وام ها کلاه شرعی است.[63]
تأسف آور است بعضی بانک ها می گویند ما کارمزد بیش از ۴ درصد نمی گیریم، ما می گوییم ۴ درصد برای تمام مدت وام بگیرید، یعنی اگر وام ۵ساله است یک بار چهاردرصد بگیرید اما آنها سالی ۴ درصد می گیرند، یعنی مجموعا ۲۰ درصد می شود، اسمش را چهاردرصد می گذارند اما در واقع ۲۰ درصد می گیرند.[64]
هم چنین گرفتن جریمه تاخیر در بانک ها خلاف شرع است چیزی که در رسانه ها دیدم و باعث تعجب من بود این مطلب بود که بیشترین درآمد بعضی بانک ها از جریمه تاخیر است و حال آنکه چنین چیزی اصلا صحیح نیست.[65]
حقیقت آن است که عملکرد برخی بانک ها سبب بی اعتمادی مردم به بانک ها شده است[66]آری بانک ها درد اقتصادی و معیشتی مردم هستند و تا زمانی که این مشکلات حل نشود، اقتصاد ما به جایی نمی رسد و قطعا رشد اقتصادی در زندگی مردم خود را نشان نمی دهد.[67]
البته گوش بانک ها بدهکار کسی نیست؛ بسیاری از بانک ها متمرد هستند و به این مطالبات گوش نمی دهند و تا زمانی که این روند ادامه دارد مشکلات حل نمی شود.[68]
سخن آخر:(كشور بن بست ندارد، دولت مشكلات اقتصادی را با مشورت حل كند)
تجربه ای که ما داریم این است که هیچ کاری بن بست ندارد، منتهی نیاز است تا افراد بنشینند و با هوشیاری و اخلاص مسائل و مشکلات را حل کنند.[69]
دولت باید توجه داشته باشد که مشکلات اقتصادی فراوانی در جامعه وجود دارد که لازم است آنها را برطرف سازد.[70] گاهی گفته می‌شود تورم کاهش، تولید افزایش و رشد اقتصادی تقویت‌شده که مردم این مسائل را لمس نمی‌کنند.[71]
لذا توصیه ما به دولت محترم این است که مسائل غیر اصلی و فرعی را رها کند و به سراغ مشکلات اصلی مردم از جمله گرانی، تورم و تحریم ها و تنگناهای اقتصادی و معیشتی برود و برای حل آنها اقدام کنید.[72] به ویژه آنکه رئیس جمهور محترم وعده‌هایی برای ارتقای اقتصاد و معیشت به مردم داده است، لذا مردم می‌خواهند اثر و نتیجه این وعده ها را در زندگیشان ببینند و لمس کنند.[73]
ما تذکر می‌‌دهیم و عواقب این وضعیت را روشن می‌کنیم باید ببینیم تا چه اندازه این مسائل مورد توجه واقع می‌شود.[74]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص369.
[2] همان ؛ ص430.
[3] بازاريابى شبكه اى ؛ ص46.
[4] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 4 ؛ ص237.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه، استاندار و شماری از مسؤولان آذربایجان غربی؛17/10/1391.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17 /12/1390.
[7] همان.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)؛23/7/1386.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛ 12/2/1393.
[10] همان.
[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17 /12/1390.
[12] همان.
[13] همان.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)؛ 21/6/1389.
[15] همان.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجله اخبار شیعیان؛ آبان 1386؛ ش 24.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه، استاندار و شماری از مسؤولان آذربایجان غربی؛17/10/1391.
[18] همان.
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)؛ 23/5/1389.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی؛4/2/1392.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[22] همان.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجله اخبار شیعیان؛ آذر 1387؛ ش 37 .
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[25] همان.
[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ 22 /3/ 1387 .
[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان کمیته امداد امام خمینی (ره)،22/4/1396.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.
[29] بازاريابى شبكه اى ؛ ص101.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور ؛1/3/1395.
[31] بازاريابى شبكه اى ؛ ص67.
[32] همان؛ ص .68
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)؛ 21/6/1389.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛30/8/1393.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/12/1394.
[36] همان.
[37] همان.
[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران و مجاوران بارگاه منور رضوی؛8/5/1395.
[39] همان.
[40] همان.
[41] ربا و بانكدارى اسلامى ؛ ص119.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور ؛1/3/1395.
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران و مجاوران بارگاه منور رضوی؛28/5/1396.
[44] همان.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/1/1396.
[46] همان.
[47] همان.
[48] همان.
[49] همان.
[50] همان.
[51] همان.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا؛11/12/1395.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران و مجاوران بارگاه منور رضوی؛28/5/1396.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.
[55] همان.
[56] همان.
[57] همان.
[58] همان.
[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران و مجاوران بارگاه منور رضوی؛28/5/1396.
[60] همان.
[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجتمع ثامن الحجج(ع) مشهد؛14/5/1396.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛17/3/1396.
[64] همان.
[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/12/1395.
[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر عامل و رییس هیات مدیره بانک ملی ایران؛21/10/1389.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا؛11/12/1395.
[68] همان.
[69] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی؛4/2/1392.
[70] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛2/4/1392.
[71] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای هیئت‌رئیسه و رئیس دانشگاه علوم پزشکی قم؛3/2/1396.
[72] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛3/8/1391.
[73] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛7/3/1396.
[74] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/1/1396.
