روز هيجدهم ماه ذى الحجّه روز عيد سعيد غدير، عيد ولايت و امامت، از اعياد مهمّ اسلامى است.[1] که به عید الله الاکبر تعبیر شده است.[2] آن روز پيامبر گرامى اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم به فرمان خداوند، على عليه السلام را به امامت و جانشينى خود منصوب كرد. اين واقعه در سال دهم هجرى در سرزمين «خُم» نزديكى مكّه كنار غدير (بركه آبى) واقع شد. و لذا آن را عيد «غدير خم» مى نامند.[3]
آری در روز هجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرت، پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم در صحراى غدير خم و در بين جمعيّت انبوه و كم نظير مسلمانان، عالم ترين، قدرتمندترين، آگاه ترين و نيرومندترين فرد جهان اسلام را به جانشينى خود انتخاب كرد.[4]
در این میان تلاش برای حصول شناخت صحيح از واقعه ی غدیر براى وصول به معرفت حاصل از نعمت ولایت ضرورى است.[5] زیرا معرفت نعمت را به همراه خواهد داشت، چرا كه هر قدر نعمت از نظر كيفيّت و كميّت بالاتر و بيشتر باشد، شكرى افزونتر مى طلبد، و براى اداى حق شكر منعم، معرفت نعمت ضرورى است، اینچنین است که معرفت به واقعه ی غدیر، روز به روز پيوند بندگان را با خدا محكم تر مى سازد و آتش عشقش را در دل ها شعله ورتر مى كند.[6]
لزوم برنامه ریزی برای مظلومیت زدایی از غدیر
غدیر واضح‌ترین دلیل امامت و پایه ولایت است؛[7] لیکن واقعیت آن است که تاکنون به روز غدیر؛ اهمیت لازم را نداده اند. زیرا غالباً به روزهای عزاداری اهمیت داده می شود، هرچند عزاداری ها در جای خود بسیار مطلوب است، اما باید دانست روز عید غدیر روز پایه ریزی ولایت است.[8] روز یأس و نااميدی كفّار و روز جلب رضايت الهى است که دين و نعمت پروردگار كامل گشت.[9]
در روز عید غدیر بود كه آيين اسلام به تكامل نهايى خود رسيد و كفار در ميان امواج يأس فرو رفتند، زيرا انتظار داشتند كه آيين اسلام قائم به شخص باشد، و با از ميان رفتن پيغمبر صلّى الله عليه وآله وسلّم اوضاع به حال سابق برگردد، و اسلام تدريجاً برچيده شود، اما هنگامى كه مشاهده كردند مردى كه از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم در ميان مسلمانان بى نظير بود به عنوان جانشينى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله انتخاب و از مردم براى او بيعت گرفته شدفهمیدند اسلام آيينى است ريشه دار و پايدار.[10] لذا روز عید غدیر ، روز تعيين جانشين براى پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم و سرنوشت آينده اسلام و مسلمين است.[11]
لذا رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم در مورد اهمیت روز عید غدیر فرمود: «يَوْمُ غَدِيرِ خُمٍّ أَفْضَلُ أَعْيَادِ أُمَّتِي وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي أَمَرَنِيَ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ فِيهِ بِنَصْبِ أَخِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَماً لِأُمَّتِي يَهْتَدُونَ بِهِ مِنْ بَعْدِي وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي أَكْمَلَ اللَّهُ فِيهِ الدِّينَ وَ أَتَمَّ عَلَى أُمَّتِي فِيهِ النِّعْمَةَ وَ رَضِيَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً؛[12] روز غدیر خم برترین عید هاى امت من است و آن روزى است که خداوند بزرگ دستور داد؛ آن روز برادرم على بن ابى طالب را به عنوان پرچمدار (و فرمانده) امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم توسط او هدایت شوند، و آن روزى است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین براى آنان پسندید».[13]
با این تفاسیر، امیر مؤمنان علیه السلام با آن مقام والا کسی بود که هفتاد سال بر روی منابر مورد لعن قرار می گرفت. چنین مظلومیتی را در اسلام کسی نداشته است.[14] این در حالی است که اصل داستان غدیر و اینکه در بیابان مخصوص در آن روز مخصوص آن جریان اتفاق افتاد، محل اتفاق است هرچند در تفسیر "مولی" بین شیعه و سنی تفاوت است؛ اما معنا ندارد که پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم عده‌ای را در زیر آفتاب جمع کنند و به آنها بگویند این دوست من است!، بنابراین بدون اهانت به مقدسات دیگران باید در زمینه اهمیت غدیر برنامه‌ریزی شود اهمیت دادن به غدیر و اینکه از مظلومیت درآید برکاتی برای ملت و امت به همراه دارد.[15]
ضرورت تشکیل کارگروه علمی تخصصی در غدیر شناسی
گفتنی است غدیر یک دنیا محتوی و مفاهیم عالیه دارد و سزاوار است پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام، بلکه همه مسلمین روز به روز با آن آشناتر شوند و از آن بهره گیرند؛ غدیر گُلِ سرسبد آموزه های پیامبر اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم است.[16] با این تفاسیر باید درباره غدیر برنامه ریزی کنیم، و آن واقعه ی عظیم را از مظلومیت خارج سازیم[17].
در این بین نزول آیه ی «الْيَوْمَ اكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ اتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الاسْلامَ دِيناً؛ امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم»[18] که در روز عيد غدير نازل گرديد؛[19] و نمونه كامل فرد با ايمان و عمل صالح، يعنى على عليه السلام به جانشينى پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم نصب شد[20] و مسلمانان در آرامش و امنيت نسبى قرار گرفتند و آيين مورد رضايت پروردگار در ميان مسلمانان استقرار يافت.[21] حاکی از تکامل همیشگی اسلام و سعادتمندی جوامع بشری است لذا باید با جهد و تلاش علمی، ابعاد بی بدیل واقعه ی غدیر مورد واکاوی قرار گیرد.[22]
در تبیین این مسأله باید گفت گروه عظيمى از علماء و دانشمندان اسلام واقعه و حديث غدیر را با عبارات مختلف گاهى مفصّل و گاهى بسيار فشرده و كوتاه، در كتب خود آورده اند، حتّى گروه عظيمى از علماى اسلام كتاب مستقل درباره خصوص اين حديث نگاشته اند، از جمله مرحوم علّامه امينى كه خود كتاب مستقل بسيار پرمايه و كم نظيرى در اين باره نوشته، نام بيست و شش تن از علماى اسلام را كه درباره حديث غدير «كتاب جداگانه» نوشته اند نام برده است[23] که باید با این کتاب ها آشناتر شویم.[24]
آری مرحوم علامه امینی در این زمینه کاری اساسی انجام داد و غدیر را از زوایای مختلف مورد بحث قرار داد؛ ایشان از نظر آیات به سه آیه پرداخته است که مطابق منابع شیعه و اهل سنت بر غدیر دلالت دارد.[25] از لحاظ روایی نیز علّامه امينى «رضوان اللَّه عليه» در كتاب ارزشمند و بى نظيرش، الغدير[26]، حديث غدير را، از يكصد و ده نفر از صحابه پيامبر نقل مى كند؛ علاوه بر اين، از سیصد نفر از «تابعين»[27] نيز حديث ارزشمند غدير را نقل مى كند؛ نويسنده توانمند الغدير احاديث مربوط به اين حادثه بزرگ و كم نظير را از سيصد و شصت كتاب مختلف نقل كرده است؛ كتابهايى كه قسمتى از آن، از اهل سنّت و قسمتى ديگر، از شيعه است.[28]،[29] آنگاه به سراغ انعکاس مسئله ی غدیر در ادبیات عرب می رود و اشعار شعرایی که در این زمینه شعر سروده اند را از قرن اول به بعد به ترتیب ذکر می کند.[30]
همه ی اینها در زمانی بود که او نه رایانه ای در اختیار داشت نه اینترنت و نه معاجم و فهارس معجم مانند که از طریق آن می شد مطالبی را به راحتی پیدا کرد. مخصوصا که او گروهی در اختیار نداشت و همه را تنها انجام داد. این کار فقط به عنایت خداوند انجام شدنی بود و او هم به سهم خودش حدیث غدیر را از مظلومیت در آورد.[31]
لذا غدیر شمس فروزانی است که تاریخ اسلام و دل های عاشقان را روشن ساخته است؛ غدیر داستانی است که بزرگانی همچون علامه امینی و میر حامد حسین هندی و علامه محسن امین و بزرگانی دیگر برای تبیین زوایای آن کوشش‌های شایان تقدیری کرده اند.[32] ولی غدیر هنوز ناگفته های فراوانی دارد که نسل امروز باید برای شناخت آن دامن همت به کمر زنند و با تشکیل کارگروه های علمی تخصصی در غدیر شناسی و غدیر پژوهی آن را تبیین سازد.[33]
به هرحال اینگونه مسائل از اهم مسائلی است که لازم است محققان فریقین، اعم از شیعه و اهل سنت درباره آن تحقیق بیشتری انجام دهند.[34] به طور قطع با زنده كردن تعليمات غدیر و تبیین و معرّفى صحيح آن به خصوص به طبقه جوان، دوباره روح نهضت علمى و بازتولید معارف ناب غدیر در مسلمانان زنده خواهد شد.[35]
ارتقای معرفت شناسی غدیر در گرو تبیین، تبلیغ و ترویج شعائر غدیر
گفتنی است هنگامى كه رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم، على علیه السلام را در روز «غدير خم» به خلافت منصوب فرمود و درباره او گفت: «من كنت مولاه فعلى مولاه؛ هر كس من مولى و ولى او هستم على مولى و ولى او است» چيزى نگذشت كه اين مساله در بلاد و شهرها منتشر شد.[36]
اما به تعبیر مرحوم «علّامه امينى» در كتاب نفيس «الغدير»، «معاويه» که در ماجراى غدير حضور داشت و نص بر امامت على را از پيغمبر صلّى الله عليه وآله وسلّم شنيد و نيز در غزوه تبوک حاضر بود و حديث معروف نبوى «أنْتَ مِنّي بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى؛ تو نسبت به من همچون هارون برادر موسى نسبت به موسى هستى» و سخنان ديگرى درباره على عليه السلام را كه پيغمبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم با آن، او را در همه جا ستوده بود شنيده بود يا با چشم خود صحنه ها را ديده بود.[37] لیکن پيوسته اصرار داشت رواياتى در نكوهش مقام امام امير مؤمنان عليه السّلام جعل كند و اين كار را آن قدر ادامه داد كه كودكان شام با آن خو گرفتند و بزرگ شدند و بزرگسالان به پيرى رسيدند.[38] هنگامى كه پايه هاى بغض و عداوت اهل بيت عليهم السلام در قلوب ناپاكان محكم شد سنّت زشت لعن و سبّ مولا على عليه السّلام را به دنبال نماز جمعه و جماعت و بر منابر، در همه جا و حتى در محل نزول وحى يعنى مدينه رواج داد.[39]
شگفت انگيزتر اين كه حذف و سانسور فضايل اهل بيت عليهم السلام منحصر به قرون نخستين اسلام، و عصر خلفاى بنى اميّه و بنى عباس نبود، در عصر حاضر كه به اصطلاح «عصر تحقيق و بررسى دقيق مسائل[40] «تاريخى» است، و معمولا كتاب هاى اسلامى چاپ و در كشورها و بلاد مختلف منتشر مى گردد، و هرگونه تغيير و تحريف و سانسور مطالب موجب رسوايى بزرگى است، باز جمعى از «محققان متعصّب»! (اگر تحقيق با تعصب قابل جمع باشد)، دست از گرايش هاى اموى و عباسى بر نداشته، و هنوز هم به سانسور و تغيير و تحريف مشغولند كه مرحوم علامه امينى آن مرد محقق و متتبع بزرگ اسلام نمونه هايى از آن را در كتاب خود «الغدير» آورده است كه مثلا چگونه «طبرى» مورخ معروف در تاريخ خود مطلبى را كه مربوط به داستان «يوم الدار» آيه شريفه «وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْاقْرَبِينَ؛[41] و خویشان نزدیکت را بیم ده. و اعلام آمادگى از سوى على عليه السلام براى پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم و اعلام وصى و وزير بودن او از سوى پيغمبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم آمده است، تحريف كرده، و از آن بدتر تحريف «محمد حسنين هيكل» است كه در تاريخ خود در یک چاپ حديث را نقل كرده و در چاپ ديگر قسمت مهمى را به كلى ساقط كرده است!.[42]
هم چنین باید کارها با برنامه‌ریزی جامع به صورت منسجم دنبال شود؛ پرداختن به غدیر برکات بسیاری برای جامعه اسلامی دارد چرا که اکنون وهابی‌ها به دنبال محو برکات غدیر هستند و باید مقابل آنها ایستادگی کرده و به دنبال پررنگ کردن مباحث غدیر باشیم.[43]
این تحریفات در حالی است که واقعه غدیر در تاریخ تشیع، مهم ترین واقعه است چون بنیان ولایت از غدیر آغاز می شود. وقتی نوشته «علامه امینی» درباره غدیر مطالعه می شود می بینیم که قرن به قرن درباره آن شعر و آثار وجود دارد، در آیات و روایات، تاریخ و اشعار به غدیر اهمیت بسیاری داده شده است.[44]
از این رو باید فرصت ایام غدیر در تبلیغ و ترویج معارف ولایت امیرالمومنین علیه السلام را غنیمت شمرد.[45] اینجانب در سخنرانی شب عيد غدير که به صورت مستقيم از چندين شبکه پخش می شد از روی کتاب الغدیر حديثی طولانی را خواندم و کلمه های آن را تفسير کردم که بسيار هم مؤثر واقع شد.[46]
آری بر همگان فرض است با رویکردهای مختلف تبلیغی در راستای ترویج معارف و شعائر غدیر و جلوگیری از فراموشی آن روز عظیم گام بردارند؛ همانگونه که حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، دخت گرامى پيامبر اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم، در یک روز تاريخى، براى احقاق حقّ خود روز غدیر را یادآور شد و رو به ياران پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم كرد و فرمود: آيا روز غدير را فراموش كرديد كه پيامبر به على عليه السلام فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاه فَهَذَا عَلِىّ مَوْلَاه».[47]
بازسازی واقعه غدیر خم؛ تجلی احیاء فرهنگ غدیر شناسی در هنر اسلامی
جای بسی تأسف است که در عصر و زمان ما حق غدیر ادا نشده است که باید ادا شود و از راه های گوناگون از جمله بیان خطابه ، پلاکاردها، نوشته‌ها، ابزارهای هنری به ویژه بازسازی ماجرای غدیر که در دست اقدام است و دیگر ابزار و طَرق گوناگون مساله غدیر را زنده کرد.[48]
لازم به ذکر است به عاشورا و اربعین اهمیت داده و باید اهمیت می‌دادیم اما به غدیر به اندازه عاشورا و اربعین اهمیت نداده‌ایم، لیکن ساختن و بازسازی واقعه می‌تواند نتایج مثبت بسیاری را در احیاء فرهنگ غدیر شناسی به همراه داشته باشد.[49]
لزوم برگزاری باشکوه جشن های عید غدیر
اين روز را بايد به حق از عظيم ترين اعياد ناميد، همان گونه كه در روايات بر اهمّيّت فراوان اين روز و برترى آن بر ساير اعياد تأكيد شده است.[50]
در روايتى از امام رضا عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «روز قيامت، چهار روز را كه زينت بسته اند به نزد عرش الهى آورند: روز عيد اضحى (قربان) روز عيد فطر، روز جمعه و روز عيد غدير. ولى در آن ميان، روز عيد غدير، از نظر زيبايى، مانند ماه است ميان ستارگان».[51] در همان روايت، از اين روز، به عنوان «عيد اكبر» ياد شده است؛ روزى كه گناهان شيعيان (توبه كار) امير مؤمنان عليه السلام بخشيده مى شود و اين روز، روز شادى و سرور است، روزى است كه در آن تبسّم بر چهره مؤمنان نقش مى بندد.[52] در روايت ديگرى آمده است كه از امام صادق عليه السلام پرسيدند: آيا براى مسلمانان غير از عيد فطر و عيد اضحى (قربان) عيد ديگرى نيز وجود دارد؟ فرمود: آرى. عيدى كه از آن دو روز، باعظمت تر و شريفتر است، و آن روزى است كه پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم، على عليه السلام را براى امامت امّت نصب فرمود و در روايت ديگر فرمود: آن روز هيجدهم ذى الحجّه است.[53]،[54]
در این میان باید ویژه برنامه های جشن این روز عظیم به شکل باشکوهی برگزار شود. [55] باید این حرکت مبارک فرهنگی در برگزاری جشن راهپیمایی عید بزرگ غدیر در شهرهای دیگر کشور نیز به رسمی نهادینه شده تبدیل شود تا غدیر هیچگاه از حافظه مسلمانان پاک نشود.[56]
تلاش هایی برای ایجاد موج جدید در جشن های غدیر توسط برخی دلسوزان صورت گرفته از جمله برنامه ریزی برای برگزاری راهپیمایی جشن غدیر از حرم حضرت معصومه سلام الله علیها تا مسجد جمکران که اقدام ارزشمندی است و برای فرهنگ سازی این اقدام مبارک، بنده نیز در حد توان در بخشی از این راهپیمایی حضور پیدا میکنم.[57]
به هر حال، شايسته است در اين روز مسلمانان با تشكيل مجالس جشن و سرور و مديحه سرايى و سخنرانى درباره روز عيد غدير و مسأله امامت امّت و مناقب و فضايل امير مؤمنان عليه السلام، آن را گرامى بدارند.[58]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت برخی می‌گویند که نسبت به مباحث عزاداری سرمایه‌گذاری بسیاری می‌کنید اما نسبت به شادی بی‌توجه هستید در حالی که جشن و عزا در شادی و غم اهل بیت علیهم السلام در کنار یکدیگر توصیه شده است؛ بی شک با پرداختن به مباحث غدیر این اتهام نیز از بین می‌رود.[59]
غدیر سرمایه بزرگی است که به خوبی بهره‌برداری نشده است، اما امیدواریم با اجرای برنامه‌های مختلف و طرح‌های جدید بتوانیم از این سرمایه به شیوه مطلوب‌تری بهره‌برداری کنیم. تا همگان بدانند که نسبت به این سرمایه بی‌توجه نیستیم.[60]
هم چنین همگان باید فرزندان و جوانان و نوجوانان خود را با مسأله ولايت امير مؤمنان على عليه السلام و منابع آن از كتاب و سنّت و تاريخ آشناتر سازیم.[61] که به یقین مورد رضای الهی و خشنودی بقیة الله عجّل الله تعالی فرجه الشریف است.[62]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] كليات مفاتيح نوين؛ ص 835.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1396/06/12.
[3] كليات مفاتيح نوين؛ ص 835.
[4] آيات ولايت در قرآن؛ ص 57.
[5] پيام قرآن؛ ج 1؛ ص 289.
[6] اخلاق در قرآن؛ ج 3؛ ص 84.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1396/06/12.
[8] همان.
[9] آيات ولايت در قرآن؛ ص 56.
[10] برگزيده تفسير نمونه؛ ج 1؛ ص 491.
[11] همان؛ ص 536.
[12] بحار الانوار؛ ج 37؛ ص 109.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1396/06/12.
[14] همان.
[15] همان.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در هشتمین اجلاس علمی پژوهشی غدیر خم در مشهد؛ 1394/07/11.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1396/06/12.
[18] سوره مائده؛ آيه 3.
[19] پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 187.
[20] برگزيده تفسير نمونه؛ ج 1؛ ص 492.
[21] همان.
[22] تفسير نمونه؛ ج 1؛ ص 457.
[23] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان؛ ص 282.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1389/09/03.
[25] همان.
[26] در موضوع كتاب الغدير، كتابهاى ديگرى، نظير عبقات الانوار، المراجعات، احقاق الحق و مانند آن نوشته شده است؛ لیکن مرحوم علّامه، دقيق تر و منظم تر بحث كرده است.
[27] تفاوت «صحابه» و «تابعين» در اين است كه صحابه به زيارت پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم نائل شده اند و در زمان حيات آن حضرت مى زيستند، ولى تابعين موفّق به زيارت پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم نشده و در زمان حيات حضرتش نمى زيستند، بلكه در عصر صحابه زندگى مى كردند.
[28] الغدير في الكتاب و السّنة و الأدب؛ ج 1؛ ص 230.
[29] آيات ولايت در قرآن؛ ص 64.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1389/09/03.
[31] همان.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در هشتمین اجلاس علمی پژوهشی غدیر خم در مشهد؛ 1394/07/11.
[33] همان.
[34] همان.
[35] اسلام در یک نگاه؛ ص 25.
[36] تفسير نمونه؛ ج 25؛ ص 7.
[37] پيام امام امير المومنين عليه السلام؛ ج 11؛ ص 293.
[38] همان؛ ج 2؛ ص 652.
[39] همان.
[40] زهرا سلام الله علیها برترين بانوى جهان؛ ص 58.
[41] سوره شعرا؛ آيه 214.
[42] ر.ک:« الغدير»، ج 2، صفحه 287 به بعد.
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛ 1396/06/06.
[44] همان.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1395/03/12.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1388/09/22.
[47] پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 247.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛ 1396/06/06.
[49] همان.
[50] كليات مفاتيح نوين؛ ص 887.
[51] زادالمعاد؛ ص 323؛ اقبال؛ ص 464.
[52] همان؛ ص 324؛ همان.
[53] مصباح المتهجّد؛ ص 736.
[54] كليات مفاتيح نوين؛ ص 887.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1396/06/12.
[56] همان.
[57] همان.
[58] كليات مفاتيح نوين؛ ص 887.
[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛ 1396/06/06.
[60] همان.
[61] كليات مفاتيح نوين؛ ص 887.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛ 1396/06/06.
