نشانه ها و کارکردهای پویایی مسجد از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

مسجد كانون مهم عبادت،[1]و مهمترين كانون ديني در اسلام است،[2]مسجد مكاني الهي است كه بسياري از انسان‌هاي برگزيده و والا در تاريخ حيات بشريت توفيق و وظيفه نگهداري و خدمت به آن را داشته‌اند تا آن‌را از هرگونه ناپاكي ظاهري و باطني به دور دارند.[3]لذا نخستين فعاليت پيامبر گرامي اسلام (صلی الله علیه و آله) در زمان ورود به مدينه، ساخت مسجد بود.[4]

کارکردهای مسجد در صدر اسلام

بی شک اگر به صدر اسلام بازگرديم مي‌بينيم مسجد کانون همه فعالیت های عبادی و سیاسی و اجتماعی و اخلاقی مسلمانان^[5]، مركز تمام فعاليت‌هاي اسلامي بلكه محور تمام فعاليت‌هاي حكومت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بوده است و علاوه بر اقامه نماز به صورت مرتب در آن براي همه نيازهاي جامعه اسلامي برنامه‌ريزي مي‌شد، لذا در اين مركز ديني كارهاي مختلف اجتماعي، قضايي، فرهنگي و سياسي انجام مي شد.^[6]

مسجد علاوه بر عبادت، مرکز مهم تعلیم و تربیت و کانون مشورت و تصمیم گیری برای غزوات اسلامی، محل جمع آوری زکات و دادگاه مهم اسلام برای احقاق حقوق بود.[7]

هر چند بعداً متاسفانه کارکردهای مسجد منحصر به نماز آن هم گاهي به صورت ضعيف تبديل گرديد، ولي بحمدالله بعد از پيروزي انقلاب و حكومت اسلامي و حتي در آستانه انقلاب مسجد تدريجاً موقعيت خود را پيدا کرد هر چند تا رسيدن به نقطه مطلوب فاصله زيادي داريم.^[8]

تعلیم و تربیت؛ مهمترین کارکرد مسجد

بدیهی است مسجد نقش مهمي در تعليم و تربيت مسلمانان و پيشرفت جامعه اسلامي ایفا می کند.^[9] مساجد در واقع يكى از مراكز مهمّ فرهنگى اسلام است؛[10] ساخت مسجد و اجراي برنامه‌هاي مختلف مذهبي مي تواند موجب رشد فرهنگي جامعه شود.[11]

و ساليان طولانى در صدر اسلام و بعد از آن محل درس و بحث بوده، و علماى بزرگى در آنها به تعليم علوم، آموزش و پرورش شاگردان اشتغال داشته اند، هم اكنون نيز در بسيارى از مساجد مهمّ اسلامى در كشورهایی هم­چون ايران ،عراق و دیگر کشورهای اسلامی نيز كانون تعليم و تربيت است، و گاه بزرگترين كلاس هاى درس در آن تشكيل مى شود؛ و شايد تشويق مسلمانان به حركت از نقاط دور و نزديك به قصد عبادت در مساجد بزرگ اسلام هم چون مسجدالحرام و مسجدالنبی، به خاطر اين بوده، كه علاوه بر استفاده از معنويّت مسجد، و توجّه به سوابق تاريخى آن از سرمايه هاى علمى اين مساجد نيز بهره گيرى كنند.^[12]

مسجد بر پایه تقوا؛ معیار انتخاب مسجد واقعی و اجتناب از مسجد ضرار

قرآن کریم به نیکویی ویژگی های مسجد خوب و بد را معرفی نموده است. به عنوان نمونه در قرآن آمده است:«وَالَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَلَیَحْلِفَنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ الْحُسْنَی وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ، لاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ[13]؛ خدا شهادت مى‌دهد: آنهايى كه مسجدى مى‌سازند تا به مؤمنان زيان رسانند و ميانشان كفر و تفرقه اندازند و تا براى كسانى كه مى‌خواهند با خدا و پيامبرش جنگ كنند كمينگاهى باشد، آنگاه سوگند مى‌خورند كه ما را قصدى جز نيكوكارى نبوده است؛ دروغ مى‌گويند؛ هرگز در آن مسجد نمازمگزار. مسجدى كه از روز نخست بر پرهيزگارى بنيان شده شايسته‌تر است كه در آنجا نماز كنى. در آنجا مردانى هستند كه دوست دارند پاكيزه باشند، زيرا خدا پاكيزگان را دوست دارد.»

خداوند متعال در این آیه دو نوع مسجد را بیان کرده و به تبیین آن پرداخته است. یکی مسجد ضرار و دیگری مسجد تقوا. در واقع مسجد خوب و بد در این دو آیه مطرح شده و در باب مساجد خوب می گوید که مساجد تقوا باید دارای برنامه باشد. مسجد تقوا و مطلوب اسلام این است که فقط در آن نماز خوانده نشود.[14]

خداوند در قرآن کریم به پيامبرش صريحاً دستور مى دهد که «لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ!؛ شايسته تر اين است كه در مسجدى قيام به عبادت كنى كه شالوده آن در روز نخست بر اساس تقوا گذارده شده است»[15]

اين احتمال داده شده كه منظور مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله و يا همه مساجدى است كه بر اساس تقوا بنا شود، ولى با توجّه به تعبير «اوّل يوم» (از روز نخست) و با توجّه به اينكه مسجد «قبا» نخستين مسجدى بود كه در مدينه ساخته شد، احتمال اوّل مناسب تر به نظر مى رسد، هرچند اين كلمه با مساجدى همچون مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله نيز سازگار است. سپس قرآن اضافه مى كند: علاوه بر اينكه اين مسجد از اساس بر شالوده تقوا گذارده شده، « فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ؛گروهى از مردان در آن به عبادت مشغولند كه دوست مى دارند خود را پاكيزه نگه دارند، و خدا پاكيزگان را دوست دارد».[16]

بی تردید ملاک خوب بودن مسجد این نیست که فقط در آن نماز خوانده شود بلکه مسجدی خوب است که مرکز تقوا، عمل صالح، پاک‌سازی، خودسازی، تزکیه نفس و تهذیب باشد و در آن قلوب تطهیر شود. در جامعه آلودگی های بسیاری وجود دارد و افراد در حرکت در اجتماع ممکن است که به این آلودگی‌ها دچار شوند مسجد جایی باید باشد تا آلودگی افراد را از آن‌ها بگیرد.[17]

این برنامه های متنوع و گسترده فرهنگی و دینی در مساجد است که سعی می‌کند جامعه را به جایی برساند که مسجد را جایی برای تهذیب، خودسازی و پاک‌سازی افکار و قلوب بداند. خداوند چنین مسجدی را برای پیامبر شایسته می‌داند و این مسجد نمونه مسجد تقواست[18]

مساجد تقوا مساجدی هستند مجاهد پرور، جایگاهی هستند برای پرورش انسان های جان بر کف که برای پیشرفت اسلام تلاش می‌کنند. در یک کلام مساجد واقع مساجد شهید پرور هستند.[19]این مساجد تقوا هستند که بهشت جاویدان را به انسان ارزانی می‌کنند.[20] بر خلاف مسجد ضرار كه نه اساس آن بر تقوا بود و نه بنيان گذاران و نمازگذاران آن انسانهاى پاك و بافضيلتى به شمار مى رفتند.[21]

نقش راهبردی مسجد در پیشگیری از انحرافات اجتماعی

انحطاط مسلمانان درست از آنجا ناشى مى شود كه مسجد را صرفا برای نمازگزاردن تعریف کنیم و آن فریضه را  چيزى جداى از بقيه زندگى بدانیم. اين دگرگونى نتيجه بخشى از يك انحراف از جهت و معناى اوليه اسلام بر اثر رسوخ انديشه ثنوى يونانى مقدّس/ نامقدّس است. مسجد در اين صورت از نقش جامع خود باز مى ايستد و ديگر جز نقشى روحانى را ايفا نمى كند. اسلام از بُعد امّتى (eriatuanummoc) خود گسسته مى شود و به دينى عبادت گرا (citsilauriR) تبديل مى شود.[22]

حال آنکه نماز در اين صورت ديگر جز عملى عبادى (leutiR) و هدفى فى نفسه نيست.اما در آغاز مسجد واقعاً در مركز شهر بود بلكه در واقع مركز آن محسوب مى شد؛ اما اين مركز همچون يك روح و يك بدن رو در روى ساير قسمت ها قرار نداشت».[23]،[24]

كريستين نفاح در مقاله خود «مسجد كانون فعاليت جامعه اسلامى» مى نويسد:«مساجد به مثابه مركز ارتباطى نهادهاى اجتماعى، مثل بيمارستان ها، آسايشگاه ها، نوانخانه ها و دانشگاه ها و مدارس عمل مى كند اما استقرار اين مساجد در مركز شهر كه با احاطه شدن به وسيله بازار و صنعتگران متعدد كانون اصلى شكل گيرى جمعيت شهرى است، گواهى است بر ضرورت و نقش عمومى آنان و هماهنگى اين پديده با تمام جوامع اسلامى جهان».[25]،[26]

لذا  اگر بخواهیم در برابر دشمنان بایستیم و جوانانمان را از انحراف و غرق شدن در مفاسد اخلاقی نجات دهیم باید مسجد به صورت محور برای همه ی فعالیت های مذهبی و اجتماعی در آید و این نیاز به برنامه ریزی کامل و جامعی دارد که امیدوارم همگان دست به دست هم بدهند و برنامه ای در خور تحقق این مهم تهیه کنند و سپس به اجرا درآید.[27]

راهبردها و راهكارهاي جذب جوانان به مسجد

جوانان پشتوانه های نظام اسلامی هستند؛ اگر پشتوانه نظام اسلامی از جوانان خالی شود بسیار خطرناک است^[28]، لذا امروز آنچه بيشتر از نفس بنای مسجد اهميت دارد، عمران و آبادى معنوى مساجد است، از این رو بايد مسجد، مركزى براى جوانان با ايمان گردد، نه اين كه تنها مركز بازنشستگان و از كار افتادگان شود.مسجد بايد كانونى براى فعالترين قشرهاى اجتماع باشد، نه مركز افراد بيكار، و بى حال و خواب آلوده ها!^[29]

از سوی دیگر باید دانست دشمن از طریق ماهواره‌ها و تمامی ابزاری که دارد تلاش می‌کند تا جوانان را به خود جذب کند لذا مسجد باید تمام توان خود را برای جذب جوانان به کار گیرد، مساجد باید با برنامه های جذبی خود در مقابل دشمن بایستد.^[30]برای جذب جوانان به مساجد باید کتابخانه و کانونهای قرآن ایجاد کنیم و این مساله اهمیت دارد چراکه جوانان پشتوانه نظام اسلامی هستند و اگر مساجد از جوانان خالی شود، خطرناک است.^[31]

باید کاری کرد که بین اقشار جوان و دیگر اقشار در مسجد هم چون روحانی و دیگر مردم مشکلی پیش نیاید که بخواهیم آن را درمان کنیم و این امر نیز با آموزش امکان پذیر است،باید به امامان جماعت و هیئت امنای مسجد آموزش داد تا بتوانند ارتباط خوبی را با جوانان برقرار کنند و آن‌ها را مثل فرزندان خود بدانند و زیر بال و پر آن‌ها را بگیرند تا خدایی نکرده منحرف نشوند.^[32]

همه باید بدانند یک پیوند پدر و فرزندی بین بزرگان مسجد و جوانان برقرار باشد ، که  همین امر موجب پیشگیری از بوجود آمدن مشکلات و اختلافات اجتماعی در جامعه  خواهد شد.^[33]

تأملی در کارکرد شناسی مسجد در انقلاب اسلامی ایران

لازم به ذکر است در دوارني مانند رژيم پهلوي مسجد فقط براي نماز خواندن استفاده مي شد و از آن فعاليت هاي دوران پيامبر (صلی الله علیه و آله) خبري نبود،بلکه متأسفانه ، تدریجا ً مسلمان ها از مسجد فاصله گرفتند و آن شور و جنب و جوش در مسجد نبود و در این اواخر (قبل از انقلاب) بسیاری از مساجد کانونی برای اقامه نماز جمعی از مردان و زنان پیر و سالخورده شده بود، لیکن انقلاب از همين مساجد شروع شد و مساجد بعد از پيروزي انقلاب اسلامي تاثيرگذار شدند.[34]

اینچنین است که در آموزه های روایی تأکید شده است كه هر جا مسجدي ساخته مي شود، قبلا خون شهيدي در آنجا ريخته شده است،‌ که نشان می دهد مساجد با خون شهدا گره خورده و در ادامه راه نيز حفظ و نگهداري آن با خون شهيدان پيوند دارد.[35]

 با آغاز انقلاب اسلامی مسجد تدریجاً به صورت اول بازگشت و جنب و جوش و شوری از مسجد مخصوصاً از جوانان به راه افتاد و در واقع انقلاب شکوهمند اسلامی از مساجد طلوع کرد و هم اکنون گرچه مساجد جنب و جوش دوران انقلاب را ندارد ولی درعین حال باز هم مرکز بسیاری از فعالیت های اسلامی است، به خصوص این که غالب مساجد با کتابخانه های خوب و نیروی بسیج مجهز شده اند.[36]

البته خدا نکند حکومت ما از مسجد ما جدا شود که اگر جدا شود هم حکومت از میان می رود و هم مسجد و فاتحه انقلاب ما خوانده خواهد شد .[37]

حضور کودکان در مسجد؛ جذابیت آفرینی با طعم آشنایی با تعالیم اسلامی

برخي مي‌گفتند آوردن كودكان به مسجد مكروه است، اما ما گفتیم آوردن آنان به مسجد واجب است، براي اين كه از همين كودكي با اين كانون مقدس آشنا شود.^[38] بی شک کسانی که  از اوّل فرزندانش را خوب تربيت می کنند و در تعليم احكام اسلامى به آنها می­كوشند؛ و آنها را رهسپار مسجد و حسينيّه می کنند فرزندانى مؤمن و ديندار به جامعه تحویل خواهند داد .^[39]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت مساجد نباید تنها تبدیل به مکانی برای اقامه نماز شوند و بعد از آن در مسجد بسته شود. ما در دورانی قرار داریم که در پرتو نظام اسلامی این فرصت و توان وجود دارد که کارکرد مساجد را به کارکرد دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله) باز گردانیم. مسجد را باید به جایی بدل کنیم که مرکز تهذیب نفوس شود و محلی شود برای مقابله با هجمات فکری و شبهه افکنی دشمنان تا بتواند تطهیر قلوب ایجاد کند،[40] امیدواری از اینکه  مساجد جایی برای جمعیت جوانان شود.[41]

هم چنین کارگزاران، برنامه ریزان و فعالان مسجدی مرکز رسیدگی به امور مساجد بدانند  کار مهمی بر دوش دارند و این کار از ذخایر یوم القیامه محسوب می شود بلکه از جمله کارهایی است که می‌توان بر روی آن حساب کرد.[42]

اینجانب  از صمیم دل دعا می کنم که دست اندرکاران امور مساجد به هدف نهایی نائل گردند و مسجد را هر روز به صورت بالنده تر و فعال تر از گذشته در آورند و در این امر موفق باشند؛ خداوند یار و یاورشان باد.[43]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir