در تمام سال، ماهى به عظمت ماه پربركت رمضان نيست؛ زيرا ماهى است كه خداوند آن را جهت اهداى بالاترين هديه خود به جهان بشريّت، يعنى «قرآن مجيد» برگزيده است.[1] هم چنین ماهى است كه شب قدر در آن واقع شده، شبى كه مقدّرات يكسال انسان ها بر حسب شايستگى ها و لياقت هايشان تعيين مى گردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است؛[2] اینگونه است که در دعای روزانه ماه مبارک رمضان می خوانیم: «اللّهمّ ارْزُقْنی فیهِ فَضْلَ لَیْلَةِ القَدْرِ؛ خدایا در این ماه درك فضيلت شب قدر را روزيم كن»[3].
نزول قرآن در شب قدر
قرآن در شب قدر، بر قلب پاک پيامبر نازل شد.[4] شب پربركتى كه مقدرات جهان بشريت با نزول قرآن رنگ تازه اى به خود گرفت[5].
قرآن با تمام قدر و منزلتش در چنین شب‌هایی به قلب مطهر رسول اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل شده است و از آنجا که قرآن، یک کتاب سرنوشت ساز است، و خط سعادت، خوشبختى و هدایت انسان‌ها در آن مشخص شده است، باید در شب قدر (شب تعیین سرنوشت‌ها) نازل شود تا همه با تدبر بیشتر در آیات وحیانی آن، در مسیر سعادت و قرب الهی گام برداریم.[6]
«شب قدر»؛ برتر از هزار ماه
«شب قدر بهتر از هزار ماه است؛ ليلة القدر خير من الف شهر[7]».[8] بهتر بودن اين شب از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است، و روايات فضيلت ليلة القدر و فضيلت عبادت آن، كه در كتب شيعه و اهل سنت فراوان است اين معنى را كاملا تأييد می كند.[9]
علاوه بر اين نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن سبب مى شود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.[10]
«شب قدر»؛ شب آمرزش گناهان
ماه رمضان ماه رحمت است،[11] ماه مغفرت و آمرزش است؛ چراكه درياى لطف و بخشش پروردگار در اين ماه موّاج است، لیکن باید دانست در شب قدر به تعداد همه كسانى كه در اين ماه مورد بخشش قرار گرفته اند بخشوده خواهند شد.[12]،[13]
در شب قدر که برتر از هزار ماه است، جلوه‌ای روشن از مهربانی و رأفت بی انتهای خدای متعال است، زیرا حضرت حق همیشه برای بخشیدن بندگان خویش از هر بهانه ای استفاده می‌کند. چنانکه آمدن ماه مبارک رمضان برای همه ما فرصت آمرزش است و صد البته رسیدن به شب‌های قدر نور علی نور دیگری برای ماست که از این شرایط برای توبه، ترک معصیت و قرب الهی بهره ببریم و به سمت خدا برگردیم.[14]
در روايتى از امام باقر عليه السلام آمده است: هر كس شب قدر را احيا دارد، گناهان او آمرزيده شود، هرچند زياد باشد.[15]،[16] لذا به بیان مرحوم «علّامه مجلسى»؛ بهترين اعمال در اين شبها طلب آمرزش گناهان و دعا براى امور دنيوى و اخروى است، هم براى خود و هم براى پدر و مادر و خويشان و برادران مؤمن؛ چه زنده باشند و چه از دنيا رفته باشند.[17]
نزول ملائکه در شب قدر
فرشتگان در اين شب مخصوص، با رحمت الهى فرود مى آيند؛[18] فرشتگانى كه در شب قدر نازل می شوند و مأمور ابلاغ مقدّرات الهى در طول یک سال هستند، مقدّراتى كه بر حسب شايستگی ها و لياقت ها و اعمال هر كس تعيين می شود؛ نه بدون حساب و شكل اجبارى، «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِاذْنِ رَبِّهِم مَنْ كُلِّ امْر؛ فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند».[19] خداوند با تمام قدرتى كه بر هر كار دارد، تدبير امور اين جهان را در ميان فرشتگان تقسيم كرده و براى هر گروه وظيفه و مأموريتى قائل شده است.[20]
شب قدر؛ شب امضای مقدرات
شب قدر، شبی برای تعیین مقدرات و سرنوشت انسان‌ها براى یک سال است و البته این مقدرات بر اساس لیاقت‌ها و شایستگى‌هاى آن‌ها، تعیین مى‌شود.[21]
گفتنی است در شب قدر، ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر نیز در آن تفریق و تبیین مى‌شود. البته این امر هیچ تضادى با آزادى اراده انسان و مسأله اختیار ندارد؛ زیرا تقدیر الهى به وسیله فرشتگان طبق شایستگى‌ها و لیاقت‌هاى افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکى نیت و اعمال آن‌هاست؛ یعنى براى هر فردی چیزهایی را مقدر مى‌کنند که لایق آن است، به تعبیر دیگر زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد که تأکیدى بر آن است.[22]
تنظیم مقدرات در لوح محو و اثبات است یعنی این مقدرات با اعمال انسان قابل تغییر خواهد بود، از این رو اگر کسی کار خیری انجام دهد برکات آن را دریافت می کند؛ بنابراین مقدرات وجود دارد اما با شرایطی قابل تغییر است، حال اگر انسان کار خلافی انجام می دهد باید آن را کنار بگذارد تا پاک و لایق شود تا بر اساس همین لیات مقدرات یک ساله او تنظیم شود.[23]
اعمال شبهاى قدر
اعمال شبهاى قدر بر دو قسم است. يك قسم آن مشترك ميان هر سه شب است و قسم ديگر اعمالى است كه مخصوصِ هر يك از اين سه شب مى باشد.[24]
اعمال مشترك شبهاى قدر
غسل شب قدر
مرحوم «علّامه مجلسى» فرموده: بهتر است غسلِ شبهاى قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند كه نماز مغرب را با غسل بخوانند.[25]،[26]
نماز 2 رکعتی شب قدر
در شب قدر دو ركعت نماز بخواند؛ كه در هر ركعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره «قُل هُوَ اللَّه» را تلاوت كند و بعد از پايان نماز، هفتاد مرتبه بگويد: اسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ الَيْهِ.[27]در روايتى از رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم آمده است: كسى كه اين عمل را بجا آورد، از جاى خويش برنخيزد مگر اينكه خداوند متعال او و پدر و مادرش را بيامرزد و خداوند فرشتگان را مأمور مى كند تا سال آينده براى وى حسنات بنويسند ...[28]
دعای گشایش قرآن
امام باقر عليه السلام درباره عمل ديگر اين شب فرمود: قرآن را بگشايد و در برابر خود قرار دهد و بگويد: «اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بِكِتابِكَ الْمُنْزَلِ وَما فيهِ...؛ خدايا از تو خواهم به حق كتاب فرستاده شده ات و آنچه در آن است... سپس حاجت خود را از خدا بخواهد.[29]،[30]
قرآن به سر گرفتن و خداوند متعال را به 14 معصوم علیهم السلام سوگند دادن
از جمله اعمال شب قدر؛ مراسم قرآن به سر گرفتن است، به فرموده امام صادق عليه السلام: قرآن مجيد را بر سر بگذارد و بگويد: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ، وَ بِحَقِّ مَنْ ارْسَلْتَهُ بِهِ...؛خدايا به حق اين قرآن و به حق آنكس كه او را بدين قرآن فرستادى ...»آنگاه ده مرتبه بگويد: بِكَ يا اللَّهُ و ده مرتبه بِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله و ده مرتبه بعَلِىٍّ عليه السلام و ده مرتبه بِفاطِمَةَ عليها السلام و ده مرتبه بِالْحَسَنِ عليه السلام و ده مرتبه بِالْحُسَيْنِ عليه السلام و ده مرتبه بِعَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهما السلام و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِىٍّ عليهما السلام و ده مرتبه بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عليهما السلام و ده مرتبه بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عليهما السلام و ده مرتبه بِعَلِىِّ بْنِ مُوسى عليهما السلام و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِىٍّ عليهما السلام و ده مرتبه بِعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عليهما السلام و ده مرتبه بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِىٍّ عليهما السلام و ده مرتبه بِالْحُجَّةِ عليه السلام؛ در پايان هر حاجتى كه دارد از خداوند طلب كند[31] و در تمام اين اذكار، نهايت حضور قلب و توجّه به درگاه خدا را حفظ كند. البته بهتر است اگر می خواهند توسّل گرفته، يا ذكر مصيبتى كنند قبل يا بعد از دعا باشد و دعا را قطع نكنند.[32]
زيارت امام حسين عليه السلام
به فرموده علّامه مجلسى، زيارت امام حسين عليه السلام در هر يكى از اين سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان، مستحبّ مؤكّد است.[33]
احيا داشتن شبهاى قدر
يعنى اين شب را تا صبح بيدار باشد و با عبادت و دعا و تلاوت قرآن و جلسات سخنرانى دينى و پرسش و پاسخ هاى مذهبى و يا مطالعه كتاب هاى تفسير و عقايد و مواعظ سپرى كند.[34]
در روايتى از امام باقر عليه السلام آمده است: هر كس شب قدر را احيا دارد، گناهان او آمرزيده شود، هرچند زياد باشد.[35]،[36]
نماز صد رکعتی شب قدر
شایسته است صد ركعت نماز بگزارد (هر دو ركعت به يك سلام) كه فضيلت بسيار دارد و افضل آن است كه اگر توانايى داشته باشد، در هر ركعت بعد از حمد، ده مرتبه سوره قل هو اللَّه را بخواند.[37]،[38]
خواندن دعایی از امام زین العابدین علیه السلام
مرحوم «شيخ كفعمى» در «مصباح» نقل كرده است كه امام زين العابدين عليه السلام اين دعا را در شبهاى نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم در حالت ايستاده و نشسته و در ركوع و سجود می خواندند: «اللَّهُمَّ انّى امْسَيْتُ لَكَ عَبْداً داخِراً، لا امْلِكُ لِنَفْسى نَفْعاً وَلا ضَرّاً...؛خدايا من شام كردم در حالى كه بنده خوارى هستم كه مالك سود و زيانى براى خويش نيستم...»[39]،[40]
اعمال مخصوص شب نوزدهم
اول: صد مرتبه اَستَغفُرِاللهَ رَبی وَاَتوبُ اِلَیه[41]
دوم: صد مرتبه اَللّهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرَالمومنینَ[42]
سوم: بخواند یا ذَالَّذی کانَ ...[43]
چهارم: بخواند دعای اَللّهَمَّ اجعَل فیما تَقضی وَ..[44]،[45]
اعمال مخصوص شب بیست و یکم
شب بيست و يكم: اين شب فضيلتش از شب نوزدهم بيشتر است لذا باید اعمال مشترك شبهاى قدر را با توجّه بيشترى انجام داد،. در روايات درباره غسل و احيا و تلاش در عبادت در اين شب و شب بيست و سوم تأكيد شده است.[46]
اعمال مخصوص شب بيست و يكم، بدین شرح است:
خواندن دعای شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان
دعايى است كه در «مصباح المتهجّد» و «كافى» نقل شده است كه در شب بيست و يكم خوانده می شود[47]: «يا مُولِجَ اللَّيْلِ فِىالنَّهارِ، وَمُولِجَ النَّهارِ فِى اللَّيْلِ...اى فروبرنده شب در روز و اى فروبرنده روزدر شب...»[48]،[49]
لعن بر قاتل امیرالمومنین علیه السلام
به فرموده «شيخ مفيد»، در این شب بر ظالمان و غاصبان حقوق آلمحمّد صلى الله عليه و آله و همچنين بر قاتل اميرمؤمنان عليه السلام بسيار لعن و نفرين فرستید.[50]
دعا برای سلامتی و تعجیل در ظهور امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف
دعا براى وجود مبارك امام زمان عليه السلام و فرج آن حضرت، يكى ديگر از اعمال اين شب است. [51]
اعمال مخصوص شب بيست و سوم
با توجّه به اهمّيّت شب بيست و سوم، غسل، احيا و زيارت امام حسين عليه السلام در اين شب فضيلت بسيار دارد و همچنين خواندن صد ركعت نماز كه مشترك ميان همه شب هاى قدر است.[52] لیکن غير از اعمال مشترک شب هاى قدر، اعمال ديگرى نيز وارد شده است.[53]
خواندن سوره هاى عنكبوت، روم و دُخان
سوره عنكبوت و سوره روم سوره «حم دخان» را بخواند.[54] امام صادق عليه السلام فرمود: «هر كس در شب بيست و سوم، سورههاى عنكبوت و روم را بخواند، به خدا سوگند! اهل بهشت است».[55]،[56]
خواندن هزار بار سوره قدر
هزار مرتبه سوره «إنّا أنزلناه» را بخواند.[57]،[58]
خواندن دعای اللهم امدد لی فی عمری در شب بیست و سوم رمضان
«اللَّهُمَّ امْدُدْ لى فى عُمْرى، وَاوْسِعْ لى فى رِزْقى...؛خدايا دراز كن عمرم را و فراخ كن روزيم را.. ».[59]،[60]
خواندن دعای مخصوص شب بيست و سوم
«يا رَبَّ لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَجاعِلَها خَيْراً مِنْ الْفِ شَهْرٍ...؛اى پروردگار شب قدر و قرار دهنده آن بهتر از هزار ماه...»[61]،[62]
خواندن دعای اَللّهَمَّ اجعَل فیما تَقضی وَ..[63]
خواندن دعای فرج در شب بیست و سوم رمضان
خواندن دعای يا مدبر الامور در شب بیست و سوم رمضان
اين دعا را در حالى كه دستان خود را به سوى آسمان بلند مى كند، بخواند:يا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ، يا باعِثَ مَنْ فِى الْقُبُورِ...؛اى تدبير كننده كارها اى برانگيزنده هر كه در گورها است ...».[64]،[65]و...
سخن آخر
شب های قدر از امشب شروع می شود. در این شب هم باید به یکدگر تبریک بگوییم و هم تسلیت. تبریک برای اینکه شب قدر از هزار ماه بهتر است: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر»[66]، تسلیت برای اینکه با شب های شهادت امیر مؤمنان علی علیه السلام آمیخته شده است. این مقارنه هم چه بسا اتفاقی نبوده است زیرا خداوند می خواست یک شفیعی در اختیار همه ی نیازمندان بگذارد که وقتی امشب به در خانه اش می روند او را شفیع قرار دهند.[67]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] كليات مفاتيح نوين؛ ص 695.
[3] «دعای روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان»؛ (كليات مفاتيح نوين؛ ص 816).
[4] تفسير نمونه؛ ج 21؛ ص 147.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ 1385/04/07.
[8] برگزيده تفسير نمونه؛ ج 5؛ ص 548.
[11] مثالهاى زيباى قرآن؛ ج 1؛ ص 7.
[12] وسايل الشيعه، ج 7، ابواب احكام شهر رمضان، باب 18، ح 21.
[13] مثالهاى زيباى قرآن؛ ج 1؛ ص 7.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ 1385/04/07.
[15] اقبال، ص 186.
[16] كليات مفاتيح نوين؛ ص 785.
[18] پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 500.
[20] پيام قرآن؛ ج 10؛ ص 116.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ 1385/04/07.
[22] همان.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مدرسه علمیه امام کاظم علیه السلام؛ 1395/04/05.
[24] كليات مفاتيح نوين؛ ص 783.
[25] زاد المعاد؛ ص185.
[26] كليات مفاتيح نوين؛ ص 783.
[28] اقبال؛ ص 186.
[29] زادالمعاد؛ ص 185.
[30] كليات مفاتيح نوين؛ ص 784.
[31] اقبال، ص 187.
[32] كليات مفاتيح نوين؛ ص 785.
[33] زاد المعاد؛ص 186.
[34] كليات مفاتيح نوين؛ ص 785.
[35] اقبال؛ ص 186.
[36] كليات مفاتيح نوين؛ ص 785.
[37] اقبال؛ ص 167.
[38] كليات مفاتيح نوين؛ ص 785.
[39] بلدالامين؛ ص203.
[40] كليات مفاتيح نوين؛ ص786.
[41] اقبال؛ ص 186 / زاد المعاد؛ ص186.
[42] همان.
[43] همان.
[44] بحارالانوار؛ ج 95؛ ص 147.
[45] كليات مفاتيح نوين؛ ص 786.
[46] اقبال؛ص 194.
[47] مصباح المتهجّد؛ ص 628/ كافى؛ ج 4؛ ص 160 (با اندكى تفاوت).
[48] مصباح كفعمى؛ ص 584.
[49] كليات مفاتيح نوين؛ ص 788.
[50] مقنعه؛ ص 167( باب صلاة شهر رمضان).
[51] كليات مفاتيح نوين؛ ص 789.
[52] كليات مفاتيح نوين؛ ص 795.
[53] همان؛ ص 791.
[54] اقبال؛ 214.
[55] مصباح المتهجّد؛ ص 628 / اقبال؛ ص 211.
[56] كليات مفاتيح نوين؛ ص 791.
[57] مصباح المتهجّد؛ ص 628 / اقبال؛ ص 211.
[58] كليات مفاتيح نوين؛ ص 791.
[59] مصباح المتهجّد؛ ص 209 / بحارالانوار؛ ج 95؛ ص 162.
[60] كليات مفاتيح نوين؛ ص 792.
[61] كافى؛ ج 4؛ ص 161 / مصباح المتهجّد؛ ص 629.
[62] كليات مفاتيح نوين؛ ص 793.
[63] بحارالانوار؛ ج 95؛ ص 147.
[64] فقيه؛ ج 2؛ ص 162/ بحارالانوار؛ ج 95؛ ص 70.
[65] كليات مفاتيح نوين؛ ص 795.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ تفسیر قرآن کریم؛ شبستان امام خمینی رحمه الله؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛ 1392/05/05.
