شرح دعای روز هفتم ماه مبارک رمضان از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

دعای روز هفتم‏: اللهُمَّ اعِنّى‏ فیهِ عَلى‏ صِیامِهِ وَقِیامِهِ، وَجَنِّبْنى‏ فیهِ مِنْ هَفَواتِهِ وَ اثامِهِ، وَارْزُقْنى‏ فیهِ‏ ذِکْرَکَ بِدَوامِهِ، بِتَوْفیقِکَ یا هادِىَ الْمُضِلّینَ؛ خدایا در این ماه مرا بر روزه و شب زنده‏دارى یارى کن‏، و از لغزش‏ ها و گناهان دور بدار، و دوام یاد و ذکرت را روزیم کن، به توفیقت اى هدایت کننده گمراهان.‏[1]

صیام و قیام واقعی در گرو کسب توفیقات الهی

بی تردید انجام واجبات الهى؛ مانند نماز و روزه‏ جز با توفیق‏ الهى به‏ طور کامل انجام نمی گیرد،[2] لذا به خداوند عرضه می داریم: «اللّهُمَّ اعِنّى‏ فیهِ عَلى‏ صِیامِهِ وَقِیامِهِ؛ خدایا در این ماه مرا بر روزه و شب زنده‏ دارى یارى کن»[3]

از سوی دیگر آلودگى به گناه موجب سلب توفیق‏، بى‏ نشاطى در عبادت‏، بى‏ حالى در مناجات، و از بین رفتن صفاى دل در مناسک مذهبی می شود؛ امّا ترک گناه و معصیت، همنشینى با انسان‏هاى خوب، شرکت در مجالس مناسب، و مانند آن، زمینه ‏ساز توفیق است.[4]

اگر بینش انسان در مورد ایمان و اطاعت خدا چنین باشد نه تنها خود را «طلبکار» نمى ‏داند، بلکه همیشه «مدیون» خدا و پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و غرق احسان او می شمرد.^[5] لذا عبادات را عاشقانه انجام می دهد، و در راه اطاعت او نه با پا که با سر می دود. و اگر خدا براى او پاداش عمل قائل شده، این را نیز لطف دیگرى می داند، و گرنه انجام کارهاى نیک سودش به خود انسان باز می گردد و در حقیقت با این توفیق بر میزان بدهکاری هاى او به خداوند افزوده می گردد.^[6]

با این تفاسیر می گوییم: هدایت او لطف است، و دعوت پیامبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم لطفى دیگر، و توفیق اطاعت و فرمانبردارى لطفى مضاعف، و پاداش لطفى است ما فوق لطف!.^[7]

اینجاست که انسان باید هر صبح و شام شکر نعمت ایمان را به جا آورد و بعد از هر نماز و هر عبادت‏ سر به سجده بگذارد، و خدا را بر این همه توفیق‏ سپاس گوید.^[8]

حال که نشاط عبادت‏ توفیق‏ الهى است.[9] شایسته است نماز شب را در ماه رمضان و ماه هاى دیگر آن احیاء و  اقامه نماییم. اگر نمى ‏توانیم آن را به طور کامل انجام دهیم، بدون مستحبّات به جا آوریم. و اگر توفیق‏ انجام این عبادت‏ بزرگ را بصورت مستمر نداریم، لااقل هفته ‏اى یک بار و در شب هاى جمعه که روز بعد را استراحت بیشترى داریم، در دل شب برخیزیم و به درگاه پروردگار مهربان برویم و براى لحظاتى با خداوند درد دل کنیم.^[10]

در صورت فقدان نشاط عبادی نیز باید به خود بنگریم شاید مرتکب گناهانى شده ‏ایم و روح و جانمان را آلوده به معاصى و محرّماتى کرده‏ ایم و با آب توبه آن را شستشو نداده‏ ایم، و بدین جهت خداوند از ما سلب توفیق‏ کرده است. لذا باید به‏ طور جدّى توبه کنیم و به سوى خدا باز گردیم و با اعمال صالح آینده، گذشته را جبران کرده و حقوق اللَّه و حقّ الناس را ادا کنیم تا نشاط عبادت‏ بازگردد.^[11]

ماه رمضان؛ فرصت بی بدیل در خودسازی و دوری از گناهان

روزه ماه رمضان‏ سپرى است در برابر گناه‏ و کیفرهاى الهى،^[12] لذا در فراز دوم  دعای روز هفتم می خوانیم: «وَجَنِّبْنى‏ فیهِ مِنْ هَفَواتِهِ وَ اثامِهِ؛ و مرا در این ماه از لغزش‏ ها و گناهان دور بدار».[13]

تأکید بر تقدم اجتناب از گناهان بر دیگر امور برای خود سازی به نحوی است که در قرآن کریم آمده است: «فاتقوا الله ما استطعتم و اسمعوا و اطیعوا و انفقوا خیرا لانفسکم[14]؛ پس تا می توانید تقواى الهى پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که براى شما بهتراست».[15]

لذا خداوند نخست دستور به اجتناب‏ از گناهان می دهد چرا که تقوا بیشتر ناظر به پرهیز از گناه‏ است و سپس دستور به اطاعت فرمان و شنیدنى که مقدمه این اطاعت است ..و سر انجام هم مى ‏گوید: سود تمام اینها عائد خود شما می شود.[16]

حال بدیهی است ماه رمضان‏ و برنامه تربیتى روزه به گونه ای است که جسم و جان آدمى را از آلودگى گناه‏ شستشو دهد.^[17]

از این رو قرآن کریم پس از تشریع روزه ماه مبارک رمضان‏ می گوید: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ تا شاید شما تقوا پیشه کنید»^[18] ؛به این ترتیب فلسفه آن را پرهیز از گناه‏ ذکر می کند که در پرتو این ریاضت مخصوص اسلامى، تسلّط بر نفس و هوس‏ هاى سرکش حاصل مى ‏گردد.^[19]

با این تفاسیر باید گفت فرق است بین قبولى و صحت عمل، چه بسا عملى صحیح باشد اما مورد قبول درگاه خداوند قرار نگیرد. صحیح بودن عمل یعنى تمام اجزا و شرایط آن را آورده است اما قبول بودن عمل یعنى این عبادت داراى روح است و روح عبادت حضور قلب است که نهى از فحشا و منکر مى ‏کند اگر بعد از عبادت، گناه‏ انجام دهد معلوم می شود عبادتش مقبول واقع نشده است؛ روح روزه، تقواست اگر بعد از ماه رمضان‏ تقوا و خداترسى او بیشتر شد این روزه مورد قبول واقع شده و الا فقط تکلیف از گردنش ساقط شد.^[20]

یاد خدا رزق الهی است

«ذکر» به یاد خدا بودن است در همه حال و این عامل مؤثرى براى جلب توجه الهى به خود است و این که در تمام احوال به یاد ما باشد، ما را از خطرات و لغزشگاه ها مصون دارد.[21]لذا در فراز دعای روز هفتم به خداوند عرضه می داریم: «وَارْزُقْنى‏ فیهِ‏ ذِکْرَکَ بِدَوامِهِ؛ در این ماه دوام یاد و ذکرت را روزیم کن».[22]

در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده که «... قلب خود را با آب حزن بشوى و یاد کردن خودت اللّه را براى یاد کرن خداوند تو را، قرار ده، زیرا او یاد تو مى ‏کند در حالى که بى‏نیاز از تو است و یاد کردن خداوند تو را برتر و عالى‏ تر از ذکر کردن تو او را مى ‏باشد ... کسى که می خواهد ذکر خدا کند، باید بداند که مادامى که خداوند عبد را به توفیق‏ یاد خود موفق نکند (و به او توفیق‏ ذکر گفتن ندهد)عبد قدرت بر ذکر او ندارد».[23]

فضیلت دوام ذکر الهی

بی تردید ذکرى نافع است که مداومت بر آن باشد[24]و این مهم حاصل نمی شود مگر با انس و محبت، و انس و محبت نیز به دست نمی آید، مگر با مداوت بر سختى ‏ها در مدت طولانى تا این که تکلّف و سختى مداومت در ذکر الهی،  طبیعتى براى انسان می شود و این بعید نیست.[25]

در فضل مداومت بر ذکر همین بس که خداوند این‏گونه افراد را مدح کرده، و می فرماید: «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ‏؛ کسانى که در حال‏ایستاده و نشسته و بر پهلو خوابیده و یاد خدا هستند».^[26] یعنى در تمامى احوال چنین هستند و نیز فرموده: «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهِ‏؛ مردانى که آنها را تجارت و نه معامله از یاد خدا باز نمی دارد».^[27]،[28]

حقیقت ذکر چیست؟

بزرگان اخلاق گفته ‏اند: «ذکر خدا» تنها این نیست که نام خدا را بر زبان بیاوریم و مکرّر تسبیح و تهلیل و تکبیر گوییم؛ بلکه منظور آن است که با تمام قلب، متوجّه او و عظمتش باشیم، و او را همه جا حاضر و ناظر بدانیم. بى ‏شک چنین ذکرى سرچشمه حرکت به سوى نیکی ها و خوبی ها است، و می تواند میان انسان و گناه و رذائل اخلاقى سدّ محکمى ایجاد کند.[29]

لذا حقیقت‏ ذکر این است که وقتى وارد بر عمل حرامى شود همان‏قدر از خدا بترسد و گناه را ترک کند.[30]

سخن آخر (پیوند ناگسستنی هدایت و جلب توفیق الهی)

باید دانست که رهایى از لغزش ها و دام هاى شیطانى، بى توفیق‏ و هدایت‏ الهى ممکن نیست، و دام بسیار سخت است، مگر یار شود لطف خدا، لذا «آن کس را که خدا هدایت‏ کند و توفیق‏ را رفیق راهش سازد، هدایت یافته واقعى او است؛ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی‏[31]».[32]

از این جهت در فراز پایانی دعا می خوانیم:«بِتَوْفیقِکَ یا هادِىَ الْمُضِلّینَ؛ به توفیقت اى هدایت کننده گمراهان»، و هدایت‏ را به خدا نسبت مى ‏دهیم، چرا که اگر توفیق‏ و امداد الهى نباشد کسى با نیروى خود نمى تواند به سر منزل مقصود برسد، ولى ضلالت به انسان ها بر می گردد چرا که اثر اعمال خودشان بوده است.^[33]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir