واکاوی آثار و اسرار غیبت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) از منظر معظم له

در مورد اصل قيام مهدى عليه السلام اخبار فراوانى از طريق شيعه و اهل سنت نقل شده كه در كتابهاى معروف هر دو فرقه ثبت است؛[1]،[2]اما درباره رمز وجودآن حضرت در حال غيبت نمى توان به عنوان يك سلسله دلايل قطعى در اين مسأله اسرارآميز، روى آنها تكيه کرد به خصوص اينكه گاه مى شود انسان مطالبى را درك مى كند ولى در بيان، به طور كامل نمى گنجد.[3] با همۀ این تفاسیر که ما به عدم اطلاع كامل از سر حقيقى غیبت امام زمان(عج)اذعان می کنیم، لیکن می توان وجوهى را ذكر کرد تا حدود قابل توجهى از تا اسرار اين مسأله تبیین شود.[4]
مفهوم غیبت امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف
نخست بايد توجّه نمود كه غيبت امام(عج) از ديدگان ما به اين معنا نيست كه او در جهان ديگرى جز اين جهان زندگى مى كند و يا وجود جسمانى او به وجود ناپيدايى مانند امواج «اثر» تبديل گرديده است؛ بلكه معنا غيبت امام (عج) اين است كه او در ميان مردم زندگى مى كند و مردم وى را مى بينند ولى نمى شناسند و از يك زندگى طبيعى برخوردار است.[5]
اسرار غیبت امام زمان(عج) و جنبش پرسش گرایی فطری
در وهلۀ نخست باید به سوالات متعدد در زمینۀ غیبت طولانی آن حضرت اشاره کرد، پرسش هایی از این قبیل که چرا مهدى(عج) ظهور نمى كند با اين كه فساد و ظلم بقدر كافى وجود دارد؟چرا با قيام خود جهان را در مسير عدل و داد قرار نمى دهد؟آخر تا كى بايد نشست و شاهد صحنه هاى ظلم و خونريزى و بيدادگرى مشتى تبهكار و از خدا بى خبر باشيم؟چرا اين قدر غيبتش به طول انجاميده است؟[6]
او در حقيقت انتظار چه چيزى را، مى كشد؟و بالاخره سرّ اين غيبت طولانى چيست؟[7] طرح مسأله تأخير ظهور ،مطلبى است كه همه معتقدان به ظهور آن مصلح جهانى بايد به آن بينديشند كه چراآن ظهور بزرگ به وقوع نمى پيوندد؟[8]چرا آن حضرت قيام نمى كند و دنياى تشنه را با جام عدالت و دادگرى خويش سيراب نمى سازد؟[9]
آمادگی و پذیرش جهانی؛ تحقق چشم انداز ظهور حضرت مهدی(عج)
بی تردید براى تحقّق يك انقلاب همه جانبه در سطح جهان تنها وجود يك رهبر شايسته انقلابى كافى نيست بلكه آمادگى عمومى نيز لازم است؛[10]زیرا برنامه قيام مهدى(عج)، همانند برنامه قيام همه پيامبران الهى، از راه بهره گيرى از وسائل و اسباب طبيعى انجام مى گيرد، و هيچ گاه اعجاز اساس آن را تشكيل نمى دهد؛ بلکه معجزات جنبه استثنايى دارند و در روند برنامه هاى اصلاحى رهبر آسمانى جز در موارد استثنائى دخالت نخواهند داشت.[11]
بنابراين، اجراى طرح حكومت حقّ و عدالت در سطح جهانى، بايد با استفاده از سلاح روز، تربيت افراد لايق، مشورتهاى لازم، طرح نقشه هاى مؤثّر، تاكتيكهاى نظامى حساب شده، و خلاصه، فراهم ساختن هرگونه امكان مادّى و معنوى به عنوان مهمترین عوامل در پيشبرد اهداف ظهور حضرت حجت(عج)؛ تحقق یابد.[12]
به تعبير ديگر، مهدى عليه السلام آئين و مذهب جديدى با خود نمى آورد بلكه او طرح هاى انقلابى اجرا نشده الهى را به مورد اجرا مى گذارد؛رسالت او تنها ابلاغ و انذار و تعليم و تربيت و توصيه و تذكّر نيست؛ بلکه رسالت آن حضرت اجراى همه اصولى است كه به ظلم و ستم و تبعيض، در سايه حكومت علم و ايمان پايان مى بخشد، و مسلّماً اجراى اين طرح بدون آمادگى يا آمادگي ها ممكن نيست.[13]
با توجّه به به این مهم، روشن مى شود كه چرا مى گوييم هنوز وجود اين آمادگى مسلّم نيست؛ چه اينكه، حدّ اقل چند نوع آمادگى براى اين كار لازم است.[14]
ارتقای فکری و فرهنگی جوامع بشری؛ مهمترین حکمت در اصل غیبت امام زمان(عج)
بدیهی است مردم جهان بايد به قدر كافى تلخى وضع نابسامان و بى عدالتي ها را درك كنند.مردم جهان بايد نارسائى و ضعف قوانين بشرى را براى اجراى عدالت اجتماعى لمس كنند.[15]
مردم جهان بايد اين حقيقت را بيابند كه تنها در سايه اصول و پيوندهاى مادّى و ضمانت اجرايى موجود و مقرّرات خود ساخته انسان ها مشكل جهان حل نمى شود؛ بلكه مشكلات هر روز متراكم تر و به گونه كلاف سردرگمى پيچيده تر مى گردد.[16]
مردم جهان بايد احساس كنند كه بحران هاى كنونى زاييده نظامات كنونى است؛ و اين نظامات از حلّ بحران ها سرانجام عاجزند.[17]
مردم جهان بايد درك كنند كه براى وصول به اين هدف بزرگ، اصول و نظاماتى تازه لازم است كه متّكى به ارزشهاى انسانى و ايمان و عواطف بشرى و اخلاق باشد، نه تنها اصول خشك و بى روح و نارسايى مادّى.[18]
مردم جهان بايد به اين حد از رشد اجتماعى برسند كه دریابند پيشرفت تكنولوژى الزاماً به مفهوم پيشرفت بشريّت و تأمين [19]خوشبختى انسانها نيست؛ بلكه تكنولوژى پيشرفته تنها در صورتى ضامن نيكبختى و سعادت است كه زير چتر يك سلسله اصول معنوى و انسانى استقرار يابد و الّا همان گونه كه بارها ديده ايم بلا آفرين خواهد بود و مايه ويرانگرى است.[20]
مردم جهان بايد دريابند صنايع اگر به صورت بتى درآيند بر حجم مشكلات كنونى افزوده خواهد شد و به ابعاد ويرانى و ضايعات جنگها وسعت مى بخشد؛ بلكه بايد به شكل ابزارى درآيند تحت كنترل انسانهاى شايسته.[21]
لذا هرگاه مردم جهان از نظر رشد فكرى و كمالات روحى به حدى برسند كه بتوانند ارزش وجود امام عليه السلام را درك نمايند و شايسته رهبرى او گردند، در اين صورت امام (عج) بدون هيچ قيد و شرطى ظهور نموده و از پس پرده غيبت بيرون مى آيد.[22]
تعلیم و تربیت تدریجی ؛بستر ساز قانون عرضه و تقاضا در جوامع بشري
بی تردید مردم جهان بايد تشنه شوند و تا تشنه نشوند به سراغ چشمه هاى آب نمى روند.[23]به تعبير ديگر، تا در مردم جهان تقاضائى نباشد، عرضه هر نوع برنامه اصلاحى، مفيد و مؤثّر نخواهد بود؛ كه قانون «عرضه و تقاضا» بيش از آنچه در مسائل اقتصادى مورد توجّه است در مسائل اجتماعى بايد مورد توجّه قرار گيرد.[24]
حال اين پرسش مطرح می شود كه حالت عطش و تقاضا را چه عاملى بايد ايجاد كند؟، در پاسخ مى گوييم؛ قسمتى از آن نیازمند گذشت زمان است ، امّا قسمت دیگر منوط به تعليم و تربيت است؛ لذا بايد با رستاخيز فكرى كه از طرف انديشمندان با ايمان و آگاهان مسئول جامعه به وجود مى آيد، اصل ظهور عملى شود.[25]
البتّه گذشته زمان و شكست قوانين مادّى و پديد آمدن بن بست هاى جهانى و كشيده شدن بشريّت بر لب پرتگاه جنگ، مردم جهان را خسته خواهد كرد و آنان را به اين حقيقت واقف خواهد ساخت كه اصول قوانين مادّى و سازمان هاى به اصطلاح بين المللى، نه تنها نمى توانند مشكلات زندگى را حل كنند و عدالت را در جهان حكمفرما سازند، بلكه همين خستگى و يأس، مردم دنيا را براى پذيرش يك انقلاب بنيادى مهيّا و آماده مى سازد و مى دانيم كه اين موضوع نياز به گذشت زمان دارد تا تجربه هاى تلخ زندگى ثابت كند كه تمام نظامات مادّى و سازمان هاى بشرى در اجراى اصول عدالت و احقاق حق و برقرارى امنيّت و آرامش، عاجز و ناتوان مى باشند و سرانجام بر اثر يأس و نوميدى، اين تقاضا در مردم گيتى براى تحقّق چنان آرمان الهى پديد آيد و زمينه براى عرضه يك انقلاب جهانى به وسيله يك مرد الهى و آسمانى از هر نظر مساعد گردد.[26]
در کنار این امر، اندیشمندان نیز بايد در جوامع بشری با برنامه هاى انسان سازى خود، حدّ اقل اين آگاهى را به مردم جهان بدهند كه با اين اصول و قوانين و روشهايى كه در دست دارند مشكلات اساسى حل نخواهد شد؛ و به هر حال، اين مقوله نيازمند به زمان است،[27]متأسفانه هنوز دنيا آماده پذيرش چنان حكومتى نشده است و به محض آمادگى، قيام او قطعى است.[28]
 سیر تکاملی در علوم و فرهنگ هاى انسانى ، شاخصۀ پیشرفت گرایی در شاکلۀ فلسفۀ غیبت مهدوی
آزمونهاى انسانى الهى، به معنى پرورش استعدادها و آشكار ساختن شايستگي ها و جدا شدن صفوف از يكديگر است.و به تعبير ديگر، هدف، تربيت و تكامل يا ايجاد آمادگى است؛ زيرا احاطه علمى خداوند نسبت به همه چيز هر گونه هدف آگاهى طلبى را از آزمونهاى الهى سلب مى كند.[29]
حال  گردآورى تمام مردم جهان در زير يك پرچم، كوتاه ساختن دست زورمندان و قلدران در همه جا، گستردن تعليم و تربيت در آخرين حدّ امكان در همه سطوح، تفهيم كامل اين مسأله است كه اختلاف زبان، و نژاد، و منطقه جغرافيايى و مانند آنها، دليل بر اين نيست كه مردم جهان نتوانند همانند برادران، در يك خانواده زندگى كنند؛ و در صلح و برادرى و عدالت زيست نمايند.[30]
هم چنین فراهم ساختن يك اقتصاد سالم و كافى براى همه انسانها، نياز به رشد فرهنگى و بالا رفتن سطح دانش بشرى از يك سو، و تكامل وسائل صنعتى از سوى ديگر دارد؛ وسائلى كه بتواند پيوند سريع و نزديك و دائمى ميان تمام نقاط جهان بر قرار سازد، كه آن هم بدون گذشت زمان ممكن نيست.[31]
حال چگونه ممكن است يك حكومت به وضع همه جهان رسيدگى كند اگر ارتباطات به كندى صورت گيرد؟ به راستی چگونه مى توان با وسائلى كه فرستادن يك پيام با آن به نقاط دور افتاده جهان يك يا چند سال وقت لازم دارد دنيا را اداره كرد؟.[32]
لذا چنين حكومتى نياز به وجود وسايل كامل ارتباط جمعى دارد تا در پرتو آن بتواند مقرّرات و احكام و اصول انسانى را از طرق مختلف در مدّت كوتاهى به مردم جهان اعلام كند. اين موضوع بدون تكامل صنايع انسانى و گذشت زمان نيز انجام نمى گيرد.[33]
بدین ترتیب براى برقرار ساختن يك حكومت جهانى، براساس عدل و داد، نياز فراوانى به پيشرفت علوم و دانش ها و فرهنگ هاى اجتماعى و مردمى است كه آن نيز بدون پيشرفت فكرى و گذشت زمان ممكن و ميسّر نمى گردد.[34]
از این جهت برقرارى حكومت جهانى كه در سراسر جهان، عدل و داد و قانون حكومت كند و همه مردم جهان از كلّيّه مزاياى فردى و اجتماعى اسلام بهره مند گردند بدون وجود يك فرهنگ پيشرفته در كليه شؤون بشرى امكان پذير نيست و هرگز بدون يك فرهنگ كامل، جامه عمل به خود نمى پوشد. اين نيز احتياج به گذشت زمان دارد.[35]
اینچنین است که  از برخی روايات كه شكل زندگى مردم جهان را در عصر قيام مهدى عليه السلام ترسيم مى كند استفاده مى شود كه پيشرفت تكنولوژى و صنعت مخصوصاً صنايع حمل و نقل و ارتباطى در آن عصر چنان خواهد بود كه قارّه هاى بزرگ جهان عملًا به صورت چند شهر نزديك به هم در مى آيند؛ و شرق و غرب حتّى حكم يك خانه را پيدا مى كند؛ مشكل زمان و مكان بكلّى حل خواهد شد.[36]
البتّه ممكن است قسمتى از اين امور در پرتو يك جهش و انقلاب صنعتى در آن عصر صورت گيرد، ولى بالاخره يك نوع آمادگى علمى و به عنوان زمينه تکاملی بايد در آستانه چنان عصرى وجود داشته باشد.[37]
پرورش نیروی انسانی و  انقلابى
بی شک پيشبرد اهداف و پى ريزى انقلاب مهدوی به يك نيروى فعّال و سازنده انسانى نياز دارد،[38] از این رو لازم است گروهى هر چند در اقلّيّت باشند در اين جهان پرورش يابند كه هسته اصلى ارتش انقلابى آن مصلح بزرگ را تشكيل دهند.[39]
بايد در ميان اين جهنّم سوزان، گلهائى برُويَد تا مقدّمه گلستانى گردد؛ بايد در اين شوره زار نهالهايى تربيت شوند تا پيام آور بهار براى دگران باشند.[40]
بايد افرادى فوق العاده آگاه، شجاع، دلسوز؛ فداكار و جانباز براى اين كار تربيت شوند هرچند نسلهايى براى اين منظور يكى پس از ديگرى بگذرند تا ذخاير اصلى آشكار گردد و عناصر اصلى انقلاب فراهم شود، و اين نيز زمان مى خواهد.[41]
اگر در برخى از روايات مى خوانيم كه فلسفه طولانى شدن غيبت امام زمان، همان امتحان و آزمايش مردم است، ممكن است ناظر به همين قسمت باشد؛ زيرا امتحان و آزمايش در منطق اسلام نه به معنا آزمون هاى معمولى و كشف امور پنهانى است؛ بلكه مقصود از آن پرورش روحيّات پاك و پديد آوردن حدّاكثر ورزيدگى در افراد مى باشد.[42]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت آثار و اسرار غيبت طولانى امام زمان(عج) نشان می دهد تحقق جهات چند گانه در این نگاشته، نياز به اين دارد كه زمان قابل ملاحظه اى بگذرد و جهان از بسيارى از جهات پيش برود؛ و آمادگى روحى و فكرى براى پذيرش حكومت جهانى بر اساس حقّ و عدالت در مردم پديد آيد؛ آن گاه اين برنامه با وسايل و امكانات خاصّى در سطح جهانى به وسيله حضرت مهدى (عج) پياده گردد.[43] 
 

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

[1] براى اطلاع بيشتر،ر.ک: منتخب الاثر فى الامام الثانى عشر عليهم السلام / نويد امن و امان؛ اصالت مهدويت / غاية المأمول/ اصالةالمهدوية فى الاسلام/ الامام المهدى عند اهل السنة/ كشف الاسناد /معجم الاحاديث الامام المهدى عليه السلام.
[2] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص166.
[3] جنة المأوى، ص 195 به بعد.
[4] همان.
[5] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 223.
[6] حكومت جهانى مهدى (عج) ؛ ص211.
[7] همان.
[8] همان؛ ص 212.
[9] همان.
[10] همان.
[11] همان.
[12] همان.
[13] همان؛ ص213.
[14] همان؛ ص214.
[15] همان.
[16] همان.
[17] همان.
[18] همان.
[19] همان.
[20] همان؛ ص 215.
[21] همان.
[22] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص210.
[23] حكومت جهانى مهدى (عج)، ص: 215.
[24] همان.
[25] همان.
[26]  يكى از نشانه هاى روشن قيام امام زمان(عج) كه احاديث اسلامى همگى بر آن اتّفاق دارند اين است كه سراسر اجتماع بشرى را جور و ستم و تعدّى و بيدادگرى فرا مى گيرد و ابرهاى يأس و نوميدى زندگى جامعه انسانى را تيره مى سازد و در حقيقت فشار ظلم و تعدّى آن چنان بر دوش آنان سنگينى مى كند كه انسان را براى پذيرش انقلاب ديگر، انقلابى عميق و بنيادى به دست توانا و نيرومند يك مرد الهى آماده مى سازد.
[27] حكومت جهانى مهدى (عج)؛ ص 216.
[28] همان؛ ص 212.
[29] همان؛ ص 218.
[30] همان؛ص 216.
[31] همان.
[32] همان.
[33] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 226.
[34] همان؛ ص 225.
[35] همان.
[36] همان؛ ص 217.
[37] همان.
[38] همان ؛ ص226.
[39] همان.
[40] همان.
[41] همان.
[42]  تمام آزمون هاى الهى كه درباره پيامبران و اولياى وى انجام مى گيرد براى همين منظور است. اگر خدا ابراهيم(ع) را با تكاليف و وظايف سنگينى آزمود، چنان كه مى فرمايد: « وَ اذِ ابْتَلَى ابْراهِيمَ رَبَّهُ بِكَلِمَاتٍ فَاتَمَّهُنَّ»؛( سوره بقره، آيه 124) براى همين هدف بوده است تا اين رادمرد الهى به قدرى در كوران حوادث قرار گيرد تا در صلابت و استقامت به صورت فولاد آب ديده در آيد.
[43] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 226.