تأملی بر مسألۀ «اشتغال» در اقتصاد مقاومتی از منظر معظم له

بیکاری یکی از معضلات اساسی جامعه امروز است[1] و فریاد بیکاری از بسیاری بلند است[2] ، اگر چه در شرایط تحریم و جنگ اقتصادی قرار داریم[3] لیکن باید توجه داشت مردم نسبت به مسائل اقتصادی انتقاد دارند و مسائل اقتصادی و اشتغال جوانان به وضعیت پیچیده ای تبدیل شده است[4] به نحوی که شاهد هستیم بسیاری از کارخانجات سطح کشور یا تعطیل شده اند و یا با ظرفیت پایین به کار خود ادامه می دهند.[5]
حال برای برون رفت از این چالش  هر چقدر نرخ بیکاری کاهش یابد، سبب افتخار است،[6] زیرا کسی که آب و خاک داشته باشد اما فقیر شود از رحمت خدا بدور خواهد بود.[7]
معنی واژۀ «شغل»
«شغل» (بر وزن قفل) به معناى حادثه و حالتى است كه براى انسان روى مى دهد و او را به خود مشغول مى دارد، خواه مسرت بخش باشد و يا غم انگيز!.[8]
جایگاه و اهمیت اشتغال در آیات و روایات
در روايات اسلامى، به مسأله تلاش و كوشش براى كسب روزى اهميت فوق العاده اى داده شده و از سستى و تنبلى نهى شده است.[9] امام صادق عليه السلام مى فرمايد:« در تحصيل روزى تنبلى نكنيد، زيرا پدران ما در اين راه مى دويدند و آن را طلب مى كردند».[10]،[11]
حضرت على عليه السلام در فرازی در این زمینه مى فرمايد: « إن يكن الشغل مجهدة، فاتصال الفراغ مفسدة؛[12]اگر كاركردن مايه رنج و زحمت است، هميشه بيكار بودن نيز موجب فساد و تباهى است».[13]
بحث «كاركردن» و نتيجه آن و هم چنين «بيكارى» و اثراتش بسيار مهم است چرا كه «كار» جلوى بسيارى از مفاسد اجتماعى را مى گيرد كه يكى از مهمترين عوامل اين فساد بيكارى است.[14]
در روايات آمده كه بهترين زمان فعاليت شيطان بعد از نماز مغرب و عشا است و ساعات اول شب به عنوان ساعات غفلت شمرده مى شود كه فريضه نماز غفيله نيز به اين منظور است، چون اين ساعات پايان كار و ساعت بيكارى است.[15]
حديث مذكور كار را يك عامل در مقابل فساد و بيكارى را همراه با فساد ذكر مى كند. ولى گذشته از اين، كار در جاى خودش اهميت زيادى دارد. [16]
امام صادق(ع) در جايى ديگر مى فرمايد: «؛كسى كه براى روزى خانواده خود، تلاش مى كند، مانند مجاهد در راه خداست».[17]،[18]حتى دستور داده شده است كه مسلمانان صبح هر چه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تأمين معاش براى زندگى بروند.[19]
هم چنین قرآن کریم يكى از مواهب الهى به سليمان پيامبر عليه السلام را، كارگران قدرتمندى مى داند كه در تسخير آن حضرت بودند و به كار و تلاش در امور خدماتى و توليدى اشتغال داشتند.[20]،[21]
بدیهی است در بينش اسلامی، اگر انسان امكانات مادى را وسيله اى براى فعاليت، كار، توليد، توسعه و اشتغال در نظر بگيرد و با آن به عمران و آبادانى بپردازد و در راه خدا انفاق كند، پول و ثروت تابع آن هدف متعالى انسانى قرار گرفته و ارزشمند خواهد بود.[22]
فرهنگ اشتغال در سیرۀ نبوی
هم چنین در روايت است كه وقتى پيامبر (صلى الله عليه و آله) از مردى خوشش مى آمد از او سؤال مى كردند، شغل و حرفه تو چيست؟ اگر مى گفت شغلى ندارم، مى فرمود: «سقط من عينى؛از چشم من افتاد».[23]،[24]
اين روایت اهتمام پيامبر (صلى الله عليه و آله) را به كسب و كار از طريق حلال روشن مى كند و اين كه حاضر نبودند، حتى لحظه اى يك فرد انگل و سربار جامعه باشد.[25]
و یا در فرازی دیگر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:« اى على، حق اولاد بر پدر آن است كه به كسب و شغل خوبى وى را وادارد.»[26] ،[27]
ارتقای اشتغال؛ نماد توسعه پایدار
اشتغال و فرهنگ اقتصادى كار، از جمله شاخص هايى است كه اقتصاددانان براى توسعه بيان كرده اند.[28]بنابراين، محدوده «توسعه» گسترده تر از «رشد» و همچنين يك فرآيند چند بعدى است كه علاوه بر افزايش كمى محصولات و خدمات، در برگيرنده دگرگونى كيفى در بافت اجتماعى جامعه، توزيع عادلانه ثروت و درآمد، فقرزدايى، ايجاد اشتغال ، رفع محروميت و تأمين رفاه عمومى و ترقى فرهنگى است.[29]،[30]
تعاونی ها؛ ظرفیت کلیدی در اشتغال زایی
اگر نظام حاكم بر اقتصاد جامعه، نظام تقوا و درستى و پاكى و تعاون و همكارى و انفاق باشد بدون شك چنين جامعه اى نيرومند و سربلند خواهد شد،[31] که دستگيرى از نيازمندان و ايجاد اشتغال براى بيكاران يا كسانى كه از شغل مناسبى برخوردار نيستند از طريق تشكيل تعاون از جمله آن موارد است.[32]
بی تردید تحقق این مهم شامل همكارى ها و پشتيبانى هاى دولت و كارگزاران حكومت به توده مردم از طريق تشكيل تعاونى ها و ايجاد اشتغال و اعطاى وام به انسان هاى بى كار و نيازمنداست.[33]
باید دانست نظامى كه به مفاهيمى چون تعاون، برادرى و مواسات روش خوش نشان دهد، در همۀ زمانها از انواع تهديدها، فشارها و تعرض ها اقتصادی اقتصادى ايمن خواهد ماند و و به امنيت اقتصادى خواهد رسید زیرا در اقتصاد اسلامى، منافع شخصى تنها انگيزه فعاليت هاى اقتصادى نيست بلكه منافع عمومى و منافع شخصى معنوى نيز، جايگاه ويژه اى دارد .[34]
مسئولیت خطیر دولت در اشتغال زایی
با كمال تأسف، در برخی نهادها انسانهاى به ظاهر عاقل و سياستمدارى را مشاهده مى كنيم كه هيچ هدفى را دنبال نمى كنند و عمر سياسى خود را به كارهاى لغو و بيهوده مى گذرانند.[35] تأسف آور است که  برخى از دستگاههاى كشور به لغو و بیهوده گری مبتلا گشته اند؛ اما به راستى با اين روش و بيهوده گرايى چقدر از مشكلات مردم را حل كرده اند؟ چند در صد از جوانان بى كار را به كار و اشتغال رسانده اند؟ چقدر مملكت را به ترقى و تكامل نزديكتر نموده اند؟ [36]
حال آنکه افزایش  بیکاری خطرهای سیاسی و خطرهای اجتماعی دارد، فقدان اشتغال عامل بسیاری از ناهنجاری‌ها در جامعه اسلامی است که باید با رشد اقتصاد درون زا با آن مقابله کرد و بیکاری را کاهش داد.[37]
به عنوان نمونه  از همان وقتی که جوان وارد دانشگاه برای تحصیل می شود دولت و ملت باید برای آینده شغلی او برنامه ریزی کنند،[38] دولت باید به فکر رفع بیکاری دانشجویان فارغ التحصیل باشد زیرا یکی از مشکلات عدیدۀ دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی این است که بیکار هستند؛ با این وضعیت و مشقت درس می خوانند اما بعد فارغ التحصیلی نمی توانند از دانش خود استفاده کنند و بیکار هستند؛ وظیفه دولت است که در این زمینه کاری انجام دهد.[39]
از این رو باید دولت و دانشگاه را به هم گره زد که دانشجو جذب شود و آموزش مورد نیاز جامعه را ببیند و پس از آن دولت آنها را به کار بگیرد. الان وضعیت مثل این است که کارخانه بسازیم اما مواد اولیه نداشته باشیم بنابراین نتیجه ای حاصل نمی شود.[40]
در این زمینه تأکید نمود اگر واحدهای کوچک و بزرگ احیا شود تا جوانان بتوانند جذب شوند می توان تا حدی مشکل بیکاری را مرتفع کرد زیرا بیکاری عامل فساد، جرم و جنایت و عدم تمایل جوانان به ازدواج است.[41]
اما و اگرهای آمار اشتغال!
گفتنی است بعضی از معیارها حتی اگر مورد اتفاق غربی ها باشد، منطقی به نظر نمی رسد که در این میان می توان به  اشتغال یک ساعته افراد در هفته و یا حتی دو روز در هفته در قالب اشتغال به کار اشاره کرد.[42]
بی شک مردم و عرف جامعه این معیار را حساب نمی کنند و باید به عرف مردم نیز توجه داشت. بلکه در هنگام اعلام آمار باید تشریح شود چند درصد مردم به طور کامل کار می کنند و درصدها و معیارها بیان شود.[43]
 بدیهی است  اگر معیارها برای مسئولان روشن باشد اما برای مردم روشن نباشد سبب کم اعتمادی می شود.[44]
اشتغال‌زایی و کارآفرینی؛ مهمترین رویکرد در تحقق اقتصاد مقاومتی
معنى اين كه به فكر فقير باشند اين نيست كه فقط به فقرا كمك مالى كنند بلكه اگر اشتغال زايى كرده و كار توليد كنند، اين هم نوعى كمك به فقير است،[45] زیرا مردم گرایی در اسلام از اهمیت بالایی برخوردار است، به عنوان مثال مسلمان وقتى كارى را كه منافع بيشتر و اشتغال زايى كمترى دارد رها كرده و كارى را كه اشتغال زايى بيشتر و منافع كمترى دارد، انتخاب مى كند تا مردم بيشترى از آن نفع ببرند.[46]
هم چنین باید گفت نه تنها تك تك مسلمانان نبايد افراد بخيلى باشند، كه جامعه اسلامى نيز نبايد جامعه بخيلى باشد، بلكه بايد متصف به صفت زيباى سخاوت وجود باشد. البته سخاوت منحصر در كمك به فقرا و نيازمندان نيست، بلكه اين كار با ارزش يك نوع آن است. ثروتمندى كه از پول راكد خود در جهت سرمايه گذارى و ايجاد اشتغال سالم براى جوانان بيكار بهره مى جويد نيز به نوعى اهل جود و سخاست.[47]
لذا متمولین اگر امكاناتى دارند، بايد اشتغال زايى كنند و دردسرهاى آن را هم بپذيرند، چرا كه بركت در اينجاست،[48] ولى امروزه اغلب مردم راحت طلب شده اند و به كارهاى واسطه گرى كه درآمد بيشتر و دردسر كمتر دارد و اشتغال زايى ندارد روى آورده اند.[49]
از سوی دیگر ابهام در مفهوم اشتغال زایی از جمله مشکلات موجود در فرهنگ عمومی است که  باید اصلاح شود، زیرا خیال می‌کنند که اگر کسی پولی درآورد و سرمایه‌ای به هم زد، این ضدارزش است، این در حالی است که این پول در مملکت است و اشتغال‌زایی کرده است و مالیات هم می‌دهد.[50]
بدین ترتیب اگر کسی در مسیر اشتغال پولی درآورد و در مسیر اشتغال قرار داد، باید تقدیر شود و از پول‌های وی استفاده شود.[51].
سخن آخر
در خاتمه باید گفت  بیکاری در کشور نگران کننده است و جوانان تحصیل کرده زیادی داریم که بیکارند و هر چه برای اشتغال زحمت کشیده شود به جا است. [52]
اما هنوز بسيارند كسانى كه چندين شغل يدك مى كشند و حتى حاضر به واگذارى يكى از آنها به ديگرى نيستند در حالى كه آمار مى گويد ميليونها نفر بيكار يا شبه بيكار داريم؛هنوز بسيارند كسانى كه از فزونى ثروت در عذابند و كسانى كه از فقر جانكاه رنج مى برند.[53]
بدون شك بايد به اين وضع خاتمه داد و بر اساس موازين و ضوابط اسلامى، اين نابساماني­ها سامان يابد و اين فاصله ها پر شود، و جامعه اى بدون فقر، تبعيض و بى عدالتى به وجود آيد.هر انسانى كه عواطف انسانى اش مسخ نشده باشد به اين واقعيت اعتراف مى كند و هيچ فرد با ايمانى نمى تواند وضع موجود را بپذيرد و بر آن صحه بگذارد.[54]
بی تردید باید نرخ بیکاری به صفر برسد[55] در این میان دولت باید برای حل قطعی مشکل اشتغال، اهتمام داشته باشد[56] زیرا کار و تلاش دولت و ملت و همدلی و همکاری آنان باعث رونق اقتصاد در کشور و افزایش اشتغال خواهد شد.[57]
امیدواریم مسئله بیکاری حل شود زیرا در روایات داریم که جامعه اسلامی، جامعه‌ای است که یک بیکار و یک فقیر در آن نباشد.[58]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس‌ جمهور؛31/2/1395.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛2/11/1395.
[3]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛5/2/1394.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/12/1394.
[5] همان.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛5/2/1394.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان سازمان فنی و حرفه ای کشور؛7/6/1391.
[8] لغات در تفسير نمونه ؛ ص314.
[9] گفتار معصومين(ع)، ج 1، ص: 178
[10] من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 157؛ وسائل الشيعه، ج 12، ص 38.
[11] تفسير نمونه ؛ ج 11 ؛ ص318.
[12]  بحارالانوار، ج 74، ص 419.
[13] گفتار معصومين(ع) ؛ ج 1 ؛ ص177.
[14] همان.
[15] همان.
[16] همان.
[17]  وسائل الشيعه، ج 12، ص 43.
[18] گفتار معصومين(ع) ؛ ج 1 ؛ ص178.
[19] وسائل الشيعه، ج 12، ص 50.
[20]  ر. ك: سورۀ سبأ، آيه 12 و 13؛ سورۀ انبياء، آيه 82.
[21] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص330.
[22] همان ؛ ص47.
[23] سفينة البحار، جلد 1، ماده« حلل».
[24] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص204.
[25] همان.
[26] كنز العمّال ؛ 45340.
[27] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص392.
[28] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص212.
[29] مجله تازه هاى اقتصاد، خرداد و تير 1369، ص 30. همچنين ر. ك: بن بست توسعه در جهان سوم، ص 19.
[30] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص208.
[31] تفسير نمونه ؛ ج 11 ؛ ص317.
[32] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص262
[33] همان ؛ ص269.
[34] همان ؛ ص138.
[35] والاترين بندگان ؛ ص218.
[36] همان.
[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛2/6/1395.
[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس دانشگاه پیام نور خراسان رضوی؛16/5/1395.
[39] همان.
[40] همان.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان مجلس دهم؛19/2/1395.
[42]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مرکز آمار ایران؛15/7/1395.
[43] همان.
[44] همان.
[45] مشكات هدايت ؛ ص114.
[46] همان ؛ ص169.
[47] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص316.
[48] همان ؛ ص113.
[49] همان؛ ص 114.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس و اعضای اتاق بازرگانی ایران؛6/2/1393.
[51] همان.
[52]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛30/8/1392.
[53] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص54.
[54] همان.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ مدرسه امام کاظم(ع)؛16/2/1394.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس‌ جمهور؛31/2/1395.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دربارگاه ملکوتی امام رضا(ع)؛16/5/1395.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛5/2/1394.