واکاوی ریشه های تاریخی قیام عاشورا از منظر معظم له

بی تردید حوادث تاريخى را نمى ‏توان جداى از يكديگر مورد مطالعه قرار داد؛ در حقيقت، يك حادثه تاريخى چه كوچك و چه بزرگ، ريشه‏ اى در گذشته دارد.[1]

حادثه بزرگى همچون حادثه عاشورا نيز از اين قاعده مستثنا نيست و نمى ‏توان آن را فقط در ظرف تحققش، يعنى سال 61 هجرى، مورد تحليل و بررسى قرار داد؛[2] زیرا چگونه مى‏توان باور كرد، امت اسلامى، فرزند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، تنها بازمانده خمسه طيبه و جگرگوشه فاطمه زهرا عليها السلام را به آن صورت فجيع به شهادت برساند؛ به كودك و پير و جوان و زن و مرد اين خانواده رحم نكند؛ جمعى را از دم تيغ بگذراند و جمعى ديگر را به اسارت برد و از هيچ ستمى در حق آنان دريغ نورزد.[3]

از اين رو لازم است، براى شناسايى ريشه‏ هاى حادثه محرم سال 61 هجرى و علل و عوامل اصلى تشكيل دهنده آن، سال‏ها به عقب برگرديم چرا كه در سال‏هاى نسبتا طولانى، حوادثى دست به دست هم داده است كه هر يك در پيدايش آن حادثه بزرگ سهمى به سزا داشته‏ اند.[4]

حادثۀ خونین کربلا ؛در سایۀ دشمنی بنی امیه با بنی هاشم

دشمنى ديرينه بنى‏ اميه با بنى‏ هاشم‏ از جمله ريشه‏ هاى اين حادثه عظيم به شمار می رود؛ واقعيت‏ هاى تاريخى نشان مى‏ دهد با اين‏كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خود از قبيله قريش بود ولى سر سخت‏ ترين دشمنان اسلام نيز از همين قبيله برخاسته ‏اند.[5]

دو تيره بنى‏ هاشم و بنى ‏اميه كه خونين ‏ترين برخوردها بين آنان رخ داده است، از همين قبيله بودند، مهمترين اختلافات اين دو طايفه  ناشى از بزرگى و عظمت چشم‏گير بنى‏ هاشم از يك سو، و تحمل حقارت و بدنامى بنى‏ اميه از طرف ديگر است.[6]

آراستگى به علم و فضيلت‏، برخوردارى خاندان بنى‏ هاشم از معنويت آشكار،آنان را در سطحى قرار داد که درخت «نبوت» و «امامت» در خاندان آنان غرس شد و خانه‏ هايشان محل آمد و شد فرشتگان الهى گرديد و علوم و معارف از آنان سرچشمه گرفت،[7]هم چنین پاكى و تقوا و اصالت خانوادگى‏ بنی هاشم که آيه تطهير[8] در شأن سران و بزرگان آنان نازل می شود،[9]و شايستگى‏ هاى فردى[10]‏ از جمله امتیازات بنی هاشم به شمار می آید لذا آنان همواره مورد حسادت و بغض رقيبان خود از بنى‏ اميه قرار داشتند.[11]

لیکن با ظهور اسلام يك باره بغض و كينه‏ هاى ديرينه بنی امیه تركيد،[12]و آنان با تمام‏ قدرت به مبارزه با اين آيين تازه برخاستند،[13]لیکن پس از فتح مکه توسط پیامبر و شکست خفت بار ابوسفيان رئيس طايفه بنى ‏اميه، به شدت كينه پيامبر صلى الله عليه و آله و بنى‏ هاشم را علاوه بر كينه ‏هاى موروثى سابق در دل گرفتند.[14]

بنابراين، تعجب نمى‏ كنيم اگر ببينيم حادثه خونين كربلا به دست همين طايفه رقم خورده است و يزيد پس از داستان كربلا با صراحت از انتقام گرفتن از بنى‏ هاشم سخن گفت.[15]

کینۀ اموی نسبت به اسلام؛ منشأ عاشورای حسینی

يكى ديگر از ريشه ‏هاى ماجراى خونين كربلا، انتقامى بود كه بنى ‏اميه از شكست‏ هاى خود در زمان رسول خدا عليه السلام مى‏ گرفتند،[16] شكست سخت بنی امیه از مسلمانان در جنگ معروف بدر؛ به نحوی بود که بنى‏ اميه همچنان كينه «بدر» را در دل داشته و در پى انتقام از اسلام بودند.[17]

هم چنین نقش اميرمؤمنان على عليه السلام در شكست مشركان قريش‏ ، به گونه ای رقم خورد که بنی امیه منتظر فرصتى جهت انتقام‏ گيرى از بنى‏ هاشم بودند.[18]

لذا وقتى كه امام حسين عليه السلام، روز عاشورا در برابر سپاه يزيد قرار گرفت و فرمود:براى چه مرا مى‏ كشيد؟ آيا حقى را ترك كرده ‏ام؟ يا سنتى را تغيير داده ‏ام؟ جمعى پاسخ دادند: جنگ ما با تو به علت بغض و كينه ‏اى است كه از پدرت على علیه السلام داريم؛ چرا كه او در جنگ بدر و حنين اجداد ما را كشته است.^[19]

اینچنین است که وقتی سرهاى مقدس شهيدان كربلا را وارد مجلس يزيد ساختند، يزيد در حالى كه با چوب­ دستى خود بر لب و دندان امام حسين عليه السلام مى‏زد، اين اشعار را مى‏ خواند:«... امروز كيفر ماجراى بدر را به آنان داديم و همانند بدر با آنان معامله كرديم و در نتيجه برابر شديم!..»و یا می گفت« يوم بيوم بدر؛ امروز روزى است در برابر روز بدر».^[20]،[21]

حكومت جنايت‏بار و استبدادی يزيد؛ شاخصۀ کلیدی قیام عاشورا

از جمله حوادثى كه به ماجراى خونين كربلا ختم شد، بدست گرفتن خلافت توسط يزيد بن معاويه بود.[22]حوادثى كه از سقيفه شروع شد و هر دوره ‏اى بيش از گذشته سبب تقويت «جبهه اموى» و منافقان گرديد، در نهايت كار را به آن‏جا رساند كه با نهايت تأسف خلافت مسلمين به دست يزيد فاسد، شراب‏خوار و هوس‏باز افتاد.[23]

مجموعه فسادهاى اخلاقى و انجام كارهاى سبك و جلف توسط به اصطلاح خليفه مسلمين! (يزيد بن معاويه) در عبارت كوتاهى از ابن كثير مورخ و دانشمند متعصب و معروف اهل سنت چنين آمده است:«يزيد به نوازندگى، شراب‏نوشى، خوانندگى، شكار، به خدمت گرفتن غلامان و كنيزان خنياگر(آواز خوان )، سگ‏ بازى و به جان هم انداختن قوچ‏ ها، چهار پايان و بوزينه ‏ها شهرت داشت. هر بامدادان مست و مى زده بر مى ‏خاست. او بوزينه‏ اى را بر پشت اسب زين شده ‏اى سوار مى‏ كرد و  می گرداند و بر بوزينه و غلامان، كلاه ‏هاى زرين مى‏ پوشانيد و هنگامى كه بوزينه‏ اش مرد، بر او اندوهگين شد».[24]

يزيد در ابتداى حكومت خويش نامه ‏اى به «وليد بن عتبه» والى مدينه نوشت و از وى خواست به هر قيمتى كه شده از امام حسين عليه السلام، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبير براى او بيعت بگيرد.[25]،[26]

مطابق نقل «ابن عثم» هنگامى كه يزيد از خوددارى امام حسين عليه السلام و عبدالله بن زبير آگاه شد، نامه ديگرى به وليد نوشت و در آن تأكيد كرد كه در صورت امتناع حسين عليه السلام از بيعت، سرش را براى من بفرست، تا جوايز فراوانى نصيب تو شود.[27]، با امتناع امام عليه السلام از بيعت و حركت به سمت مكه و كوفه، در نهايت كار به حادثه كربلا ختم شد[28].

سخن آخر

در خاتمه باید گفت يزيد در مدت كوتاه خلافتش، جنايت بزرگ عاشوراى سال 61 هجرى را پديد آورد. که نفرين تمام نفرين كنندگان جهان بر او باد!،[29] لیکن دشمنى ديرينه بنى‏ اميه با بنى‏ هاشم‏[30]،كينه‏ هاى متراكم شده در دل امويان و انتقام آنان از شكست‏ هاى خويش در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله؛[31] نقش سقيفه در پايه ريزى حكومت امويان،[32] شوراى انتصابى عمر، و به قدرت رسيدن عثمان‏[33]؛ پيامدهاى خلافت عثمان و نقش آن در تحكيم قدرت بنى‏ اميه‏؛[34] توطئه‏ ها در عصر اميرمؤمنان عليه السلام‏؛[35] شكل‏ گيرى توطئه ‏ها در عصر امام مجتبى عليه السلام‏[36]و دوران بيست ساله خلافت معاويه‏[37] نیز از دیگر عوامل زمينه‏ ساز ماجراى خونین كربلا به شمار می رود.[38]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir