حقیقت و فلسفۀ عید سعید فطر از منظر معظم له

بدیهی است هلال ماه، هم به زندگى طبيعى و عادى ما نظم مى بخشد، و هم با استفاده از اين تقويم طبيعى اعمال و عباداتمان را بجا مى آوريم.[1] لذا عبادات دينى با طلوع ماه، اول ماه قمرى آغاز مى شود و در ماه رمضان مردم روزه مى گيرند،لیکن با طلوع ماه شوال، ماه رمضان پايان مى پذيرد و عيد فطر از راه مى رسد، كه در اين روز روزه گرفتن حرام مى باشد.[2]
لذا روز عيد فطر در اسلام روز مقدسى است[3] ،نخستين روز ماه شوال كه يكى از اعیاد بزرگ اسلامى است.[4] که وجود عيد بزرگ اسلامى فطر در ابتداى اين ماه ، فضيلت مهمی براى اين ماه به شمار مى آيد،[5] و به عنوان عيد روزه داران واقعى مورد نظر است، همانهایی كه اعمال آنان پذيرفته شده و گناهانشان بخشوده گرديده است.[6]  
لذا بايد اين روز را عيد بگيریم.[7] و خداوند را مورد ستایش قرار دهیم آنچنان که حضرت علی (ع) در قسمتی از خطبۀ روز عید فطر از ستایش خداوند سخن به میان آورده است[8] و فرمود؛ستايش ويژه خداوندى است كه كسى از رحمتش مأيوس نمى شود و از نعمتهاى فراوانش بيرون نتوان رفت، از آمرزش و مغفرتش كسى نوميد نمى گردد، و از پرستش و عبادتش سر نبايد پيچيد، خداوندى كه رحمتش قطع نمى گردد و نعمتش پايان نمى پذيرد.[9]
عید فطر در لغت و مفهوم
«عيد» در لغت از ماده «عود» به معناى بازگشت است، لذا به روزهايى كه مشكلاتى از قوم و جمعيتى بر طرف مى شود و بازگشت به پيروزى ها و راحتى هاى نخستين مى كند، «عيد» گفته مى شود،[10] بدین ترتیب در اعياد اسلامى به مناسبت اين كه در پرتو اطاعت يك ماه مبارك رمضان و يا انجام فريضه بزرگ حج، صفا و پاكى فطرى نخستين به روح و جان باز مى گردد، و آلودگى ها كه بر خلاف فطرت است، از ميان مى رود، «عيد» گفته شده است.[11]
هم چنین راغب در مفردات مى گويد: «فِطر» (بر وزن سِتر) به معنى شكافتن از طول است، و سپس به معنى ايجاد و ابداع آمده است. «فِطر» (بر وزن متر) به معنى افطار كردن و ترك روزه است، گوئى روزه شكافته مى شود.[12]
بازگشت انسان به فطرت حقیقی خویش
پايه و اساس در فطرت انسان، توحيد و خداپرستى است، و شرك امر عارضى است كه وقتى از آن قطع اميد مى كند خواه ناخواه به سوى ايمان و توحيد بازمى گردد.[13]،[14]
به هر حال انسانى كه طالب بازگشت به فطرت پاك و زلال اوليه خويش است، بايد جسم و جانش را از رذائل اخلاقى، و امورى كه مزاحم سعادت اوست، پاكسازى كند.[15] لذا اگر بخواهد از اين آلودگي ها نجات يابد، و خود را پالايش كند، بايد از فيلترهاى متعددى عبور نمايد. که عبادت هاى مختلف، از جمله روزه و مانند آن، مى تواند ناخالصى هاى وى را از بين برده، او را به فطرت خويش بازگرداند.[16] تا در آن سرا با خيالى آسوده مخاطب كلام دلنشين پروردگار «ارجعى إلى ربك راضية مرضية» قرار گيرد.[17]
لذا روز عيد روز بيدارى و آگاهى انسانها، روز بازگشت به فطرت نخستين، و روز توجه به خدا و يوم الحساب است.[18]و اگر در روايتى كه از على (ع) نقل شده مى خوانيم «و كل يوم لا يعصى الله فيه فهو يوم عيد؛ هر روز كه در آن معصيت خدا نشود روز عيد است»[19] اشاره به همين موضوع است، زيرا روز ترك گناه روز پيروزى و پاكى و بازگشت به فطرت نخستين است.[20]
با این تفاسیر باید اذعان نمود عید فطر روز بازگشت انسان به فطرت حقیقی خویش است[21] زیرا عيد از واژه بازگشت گرفته شده و فطرت همه انسان ها نيز پاک است بنابراين در عيد فطر به حقيقت فطرت خود بازگشته ايم،[22] و از آنجا که  ماه رمضان همچون تصيفه خانه ای است که روح آدمی را پالايش می کند، لذا عيد فطر را نيز به همين دليل جشن می گيريم.[23]
عبودیت و بندگی؛ مستوجب پاداش الهی
بی شک هر روزى كه انسان در آن گناه نكند و از صبحگاهان تا آخر شب از معصيت پروردگار بپرهيزد آن روز، روز عيد او محسوب مى شود و به اين بيان، ما مى توانيم تمام ايام سال را ايام عيد خود قرار دهيم.[24] از این رو در باب حکمت جشن و شادی در روز عید فطر باید به بیان نورانی امام علی(ع)در این زمینه اشاره نمود که فرمود: «اليوم عيد من قبل صومه و شكر سعيه و غفر ذنبه ثم قال: اليوم لنا عيد و كل يوم لا نعصى الله تعالى فيه فهو عيد؛[25] امروز عید است برای کسانی که روزه آن ها قبول شده و به سعی آن ها پاداش داده شده و گناهانشان بخشوده شده است.»سپس فرمود: «امروز برای ما عید است و هر روزی که در آن معصیت خداوند را نکنیم آن روز هم برای ما عید است» ».[26]
از اين جا روشن مى شود، اين كه امام عليه السلام مى فرمايد: روز عيد فطر عيد براى كسانى است كه روزه و طاعات آن ها قبول شده، يك واقعيت است. كسانى كه خداى نكرده اصلا روزه نگرفته اند و يا روزه هاى آن ها آلوده به گناهان و نافرمانى ها بوده و به همين دليل مقبول درگاه حق واقع نشده نمى توانند شاد و خوشحال باشند؛ شادى از آن كسانى است كه طاعاتشان مقبول درگاه حق شده است.[27]
روزه دارانی که پس از يک ماه روزه داری٬ قلب  خود را پاک و روح نورانی کرده[28] ودر ماه رمضان به درگاه الهی توبه کرده٬ دل ها را به يکديگر نزديک ساخته و کارهای نيک و عبادت خدا را به جا آورده اند که روز عيد فطر٬ در واقع جشن طاعت و بندگی خداست.[29]
روز عید فطر؛روز دریافت جایزه الهی
روز عيد فطر روز بسيار مهمى براى مسلمانان است؛ زيرا پس از يك ماه روزه و تهجد و عبادت، براى گرفتن پاداش الهى آماده مى شوند؛ لذا اين روز، از سويى سبب شادى و سرور است، چراكه هر مسلمانى از انجام وظيفه الهى خوشحال و مسرور است؛ ولى از سويى چون روز دريافت جوائز الهى است، انسان در حالت خوف و دلهره به سر مى برد از اين كه نمى داند اعمال يك ماهه او تا چه اندازه مورد قبول قرار گرفته است؟.[30]
امام باقر عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: هنگامى كه روز اول شوال فرا مى رسد، منادى ندا مى دهد: اى مؤمنان براى دريافت جوائز و پاداش هاى خود بشتابيد! آنگاه امام عليه السلام فرمود: جايزه هاى خداوند مانند جايزه هاى پادشاهان نيست (يعنى جايزه او بسيار بزرگ و معنوى و قبولى طاعات و رضوان الهى است).[31] آن حضرت در پايان نيز تأكيد فرمود: «روز اول شوال روز دريافت جايزه هاست!».[32]
عید اطاعت؛ جشن تبعیت از فرمان حق
گفتنی است روز عيد فطر روز شادى مسلمين است،[33]در كتاب من لا يحضره الفقيه چنين آمده كه در يك روز عيد فطر، امام حسن عليه السلام گروهى را ديد كه بازى مى كنند و (بيهوده) مى خندند امام عليه السلام به يارانش فرمود: خداوند ماه رمضان را وسيله آزمايش خلق خود قرار داده كه از طريق اطاعتش براى رسيدن به بهشت و رضايت او از يكديگر پيشى گيرند. جمعى به سرعت در آن شتافتند و به مقصد رسيدند و گروهى تخلف كردند و گرفتار خسران شدند. بسيار مايه تعجب است از كسى كه در اين روز بيهوده مى خندد و به بازى مشغول است؛ روزى كه نيكوكاران پاداش داده مى شوند و مقصران نااميد مى گردند. به خدا سوگند اگر پرده ها كنار رود نيكوكاران به اعمال نيكشان سرگرم خواهند بود و بدكاران به بدى هايشان.[34]،[35]
در تبیین این کلام نورانی امام مجتبی(ع) باید گفت جشن و شادمانى به دنبال يك ماه روزه ماه مبارك رمضان، در حقيقت جشن پيروزى بر هواى نفس، و جشن اطاعت فرمان خداست.[36] بنابراين چنين روزى تنها عيد كسانى است كه در انجام اين فريضه بزرگ الهى و درك فلسفه نهايى آن پيروز شده اند، ولى براى روسياهانى كه پاس احترام اين ماه با عظمت و برنامه تعليم و تربيت آن را نگاه نداشتند چيزى جز روز عزا و شرمسارى نيست.[37]اینگونه است که امام سجاد(ع) در دعای چهل و ششم صحیفۀ سجادیه در باب چیستی حالات متخلفین و متمردین به فرامین الهی در روزعيد فطر می فرمايد؛ کسانی که به درگاه غير تو رفتند نااميد شدند و خسران و زيان ديدند کسانی که به در خانه تو نيامدند٬ کسانی که به غير تو کسی را انتخاب کردند ضايع شدند و آنهايی که از تو کمک نگرفتند گرفتار بی نوايی شدند.[38]
لذا در عيد فطر، ملت مسلمان بعد از يك ماه روزه داشتن به فرمان خدا، و عبادات [39]روزانه و شبانه و بر شيطان پيروز شدن، اين پيروزى را جشن مى گيرند؛ یعنی عید اطاعت و جشن تبعیت از فرمان حق.[40]
زکات فطره؛ حمایت از فقرا؛مبارزه با فاصلۀ طبقاتی
بدیهی است اسلام توجه خاصى به حمايت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، كه نقش زكات كه يكى از منابع درآمد بيت المال است، از مهم ترين نقش ها است.[41]
بنابراین مفاسد و آلودگي هايى كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتى و محروميت گروهى از جامعه به وجود مى آيد با انجام اين فريضه الهى برچیده خواهد شد، و صحنه اجتماع را از اين آلودگي ها پاك می گردد و نيز همبستگى اجتماعى و نمو و پيشرفت اقتصادى در سايه اينگونه برنامه ها تامين مى گردد.[42]
بنا بر اين حكم زكات هم«پاك كننده فرد و اجتماع» است و هم نمو دهنده بذرهاى فضيلت در افراد، و هم سبب پيشرفت جامعه، و اين رساترين تعبيرى است كه در باره زكات مى توان گفت: از يك سو آلودگي ها را مى شويد و از سوى ديگر تكامل آفرين است.[43] از این رو علت تشريع زكات «تأمين قوت فقرا و حفظ اموال اغنياست».[44]،[45]،[46]
 بدین ترتیب زكات فطره يكى از واجب هاى مالى است كه روز عيد فطر بايد قبل از نماز عيد پرداخت شود،[47] لذا كسانى كه فقير نيستند؛ يعنى هزينه سال خود را دارند، بايد روز عيد فطر مقدارى از مال خود را به عنوان زكات فطره به فقير بدهند.[48]
در تبیین این مسأله باید گفت زكات فطره كه گاهى از آن به «زكات بدن» نيز تعبير مى شود در حقيقت یکی از انواع زکات و يك نوع ماليات سرانه است كه به نفع فقرا گرفته مى شود.[49] مسلمانان پس از يك ماه روزه داشتن كه آن خود درسى از نوع دوستى و توجه به حال مستمندان اجتماع است، يك قدم عملى در اين راه برداشته و تقريبا مقدار خوراك يكى دو روز خود را به مستمندان مى دهند، اين كار گرچه به ظاهر كوچك است ولى اگر يك حساب دقيق درباره كسانى كه تمكن مالى براى پرداخت زكات فطره دارند بنماييم خواهيم ديد كه مقدار قابل توجهى از نيازمندي هاى محرومان اجتماع در صورت عمل به اين دستور تأمين خواهد شد.[50]
 نماز عید فطر؛ سنگری بزرگ برای وحدت امت اسلامی
لازم به ذکر است نماز عید فطر در زمان حضور امام عليه السلام واجب است و بايد به جماعت خوانده شود، ولى در زمان غیبت آن حضرت ، مستحب است و مى توان آن را به جماعت يا فرادى خواند.[51]
البته باید دانست نماز عيد فطر شباهت زيادى با نماز جمعه دارد مخصوصاً از نظر وجود دو خطبه كه بعد از نماز بجا آورده مى شود، لذا همان آثار و بركات نماز جمعه را مى تواند داشته باشد.[52]
از این رو شايسته است امام جماعت و خطیب در خطبه های نماز عید فطر، مصالح دين و دنياى مسلمانان را تذكر دهد، و مردم را در جريان مسائل زيانبار و سودمند كشورهاى اسلامى و غير اسلامى قرار دهد، و نيازهاى مسلمين را در امر معاد و معاش تذكر دهد. از امور سياسى و اقتصادى، آنچه را كه در استقلال و كيان مسلمين نقش مهمى دارد، گوشزد كند. كيفيت صحيح روابط آنان را با ساير ملل بيان نمايد، و مردم را از دخالت هاى دولت هاى ستمگر و استعمارگر در امور سياسى و اقتصادى مسلمين، كه منجر به استعمار و استثمار آنها مى شود، بر حذر دارد.[53] خلاصه، نماز عيد فطر از سنگرهاى بزرگى است كه متأسفانه مسلمانان از وظايف مهم خود در برابر آن غافل مانده اند؛ همان گونه كه از ساير پايگاه هاى عظيم سياست اسلامى گاه غافلند. حال آنکه اسلام آميخته با سياست است و كسى كه در احكام قضايى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى اسلام اندكى تأمل كند، متوجه اين معنا مى شود.[54] نباید فراموش نمودهمین تکبیر‌ها و نماز‌ها است که خنجر در چشم دشمنان اسلام و انقلاب محسوب می‌شود. [55]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت بر همگان لازم است خدای متعال را به سبب روزه هایی که در ماه رمضان گرفتند، شکر کنند، [56] باید بر ماهی که قرآن مجید در آن نازل شد، امام علی(ع) در آن به شهادت رسید، و برای ما رحمت، پاکی و تقوا به ارمغان آورد و ماهی که از آمدنش خوشحال و از رفتنش نگران می شویم، سلام گفت.[57] حال که پس از يک ماه روزه داری٬ قلب انسان پاک و روح نورانی شده بنابراين بايد سعی کرد اين نورانيت را در همه ايام سال حفظ کرد.[58]
هم چنین باید کلام حضرت عیسی (عليه السلام) در يكى از اعياد مسيحيان و زمانی که برای حواريين، مائده آسمانى فرارسيد.[59] را مورد توجه قرار داد؛ آنجا که حضرت مسيح عليه السلام به پيشگاه خداوند چنين عرضه داشت:« «اللهم ربنا أنزل علينا مائدة من السماء تكون لنا عيدا لاولنا وآخرنا وآية منك وارزقنا وأنت خير الرازقين»[60]؛خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائده اى بر ما بفرست تا براى اول و آخر ما، عيدى باشد و نشانه اى از تو؛ و به ما روزى ده! تو بهترين روزى دهندگانى».[61]
پروردگارا! از كرم بى پايان تو بعيد نيست كه گوشه اى از اين رحمت وسيع و گسترده ات را شامل حال ما نیز بفرمائى .[62]
پروردگارا! ما را از بندگان خاصت قرار ده و توفيق كسب ويژگيهاى صفات عباد الرحمن را به ما مرحمت كن.[63]
 
 

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

 
[1] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله)، ص: 21
[2] همان.
[3] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص501.
[4] رسالة توضيح المسائل (فارسى) ؛ ص498.
[5] كليات مفاتيح نوين ؛ ص819.
[6] همان ؛ ص818.
[7] همان.
[8] همان.
[9] نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان ؛ ترجمه ؛ ص105.
[10] لغات در تفسير نمونه ؛ ص391.
[11] همان.
[12] پيام قرآن ؛ ج 2 ؛ ص169.
[13] سورۀ روم، آيه 33؛( تفسیر نمونه؛ج 16، ص 457)
[14] لغات در تفسير نمونه ؛ ص74.
[15] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص87.
[16] همان ؛ ص88.
[17] همان ؛ ص90.
[18] تفسير نمونه ؛ ج 22 ؛ ص223.
[19]  نهج البلاغه- كلمات قصار 428.
[20] تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص131.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛سلسله دروس اخلاق در قرآن؛ رسانۀ ملی(شبکۀ سوم سیما)؛27/4/1394.
[22] همان.
[23] همان.
[24] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص433.
[25] شرح احقاق الحق، ج 17، ص 594.
[26] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص434.
[27] همان ؛ ص433.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛سلسله دروس اخلاق در قرآن؛ رسانۀ ملی(شبکۀ سوم سیما)؛27/4/1394.
[29] همان.
[30] كليات مفاتيح نوين ؛ ص824
[31] همان.
[32] اصول كافى؛ جلد 4؛ صفحه 168؛ حديث 3.
[33] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 3 ؛ ص474.
[34]  من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 511، ح 1479.
[35] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 15، ص: 435.
[36] يكصد و پنجاه درس زندگى (فارسى) ؛ ص92.
[37] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 15، ص: 435.
[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛سلسله دروس اخلاق در قرآن؛ رسانۀ ملی(شبکۀ سوم سیما)؛27/4/1394.
[39] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص432.
[40] همان،433.
[41] يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص429.
[42] تفسير نمونه ؛ ج 8 ؛ ص118.
[43] همان.
[44]  من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 7، ح 1580.
[45] در حديثى از امام موسى بن جعفر عليه السلام مى خوانيم حصنوا اموالكم بالزكاة: «اموال خود را به وسيله زكات حفظ كنيد»؛ ( يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص: 431).
[46] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص87.
[47] رساله احكام جوانان (دختران) ؛ ص114.
[48] رساله احكام جوانان (پسران) ؛ ص124.
[49] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص197.
[50] همان.
[51] رسالة توضيح المسائل (فارسى) ؛ ص243.
[52] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص271.
[53] استفتاءات جديد ؛ ج 2 ؛ ص138.
[54] همان.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ 9/6/1390.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ شبستان امام خمینی (ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛18/6/1389.
[57] همان.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛سلسله دروس اخلاق در قرآن؛ رسانۀ ملی(شبکۀ سوم سیما)؛27/4/1394.
[59] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص434.
[60] سورۀ مائده، آيه 114.
[61] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص434.
[62] پيام قرآن ؛ ج 4 ؛ ص359.
[63] تفسير نمونه ؛ ج 15 ؛ ص176.