شاخصه های تقویت همگرایی علمای اسلامی از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)

مقدمه
ضرورت تعامل میان علمای مذاهب اسلامی از ضروریات مهم و غیر قابل انکار در تحقق اتحاد امّت اسلامی است، زیرا اين نكته قابل توجّه است كه سخن از عوامل اختلاف آراى فقهى و گستره آن با همه تنوعى كه دارد فقط در «محدوده اندكى» از «فقه و شريعت كامل اسلام» است و فقهاى مذاهب‏ اسلامى‏ در اكثر مسائل فقهى اتّفاق نظر دارند، كلّيّات تمام ابواب فقهى مانند: نماز، روزه، خمس، زكات، حج، جهاد، انواع معاملات و قراردادهاى اجتماعى و خانوادگى و نيز بسيارى از عناصر و احكام و شرايط اصلى هر كدام مانند: اركان نماز، تكبير، نيّت، قرائت، ركوع، سجود، تشهد، سلام و شرايطى مانند طهارت و قبله و مانند آنها و نيز تمام احكامى كه صريح آيات قرآن يا احاديث متواتر نبىّ گرامى اسلام صلى الله عليه و آله به بيان آنها پرداخته است و ساير ضروريات فقه اسلامى همه از مشتركات فقه اسلام است كه تمامى فقيهان همه مذاهب‏ اسلامى‏ بر آنها اتّفاق نظر دارند[1].
لذا  بر همۀ علمای اسلامی فرض است در راستای تقویت اتحاد و همگرایی میان یکدیگر، از همۀ ظرفیت های لازم بهره جویند، که برگزاری کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام در سال گذشته که با هدف اجماع علمای مسلمان بر ضد جریانات تکفیری و با ریاست حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، از جمله اقدامات مهمی بود که به نوبۀ خود موجبات تقویت اتحاد امت اسلامی و ارتقای تعامل هر چه بیشتر علمای مذاهب اسلامی را فراهم نمود.
لیکن آنچه در روزهای اخیر به عنوان خبر کلیدی در همگرایی علمای اسلامی در زمینۀ وحدت اسلامی مورد توجه رسانه های مختلف قرار گرفته است نگارش نامۀ مهم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله) به شیخ احمد الطیب رئیس الازهر مصر و دعوت از شیخ الازهر برای تشکیل سلسله جلسات مشترک علمی با حضور علمای دو مذهب شیعه و سنی برای بررسی موانع و چالش های اتحاد امت اسلامی و ارائۀ راهکارهایی برای تقویت وحدت جهان اسلام بوده است که این رویکرد معظم له از جمله شاخصه های  ارزشمند این مرجع عالیقدر جهان تشیع است که در مسألۀ ایجاد همگرایی هر چه بیشتر میان علمای اسلامی و مقولۀ اتحاد امّت اسلامی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
حال با این اوصاف شایسته است مهمترین شاخصه ها و راهکاری های همگرایی میان علمای جهان اسلام از منظر نگاه ژرف اندیش معظم له به مخاطبان محترم ارائه گردد تا همگان به ویژه فرهیختگان و دغدغه مندان فرهنگی جوامع اسلامی بیش از پیش به ضرورت نقش آفرینی علمای اسلامی در ایجاد و ارتقای اتحاد امت اسلامی واقف گردند.
تأکید بر اشتراکات؛ شاخصۀ کلیدی در همگرایی علمای اسلامی
در آراء و اندیشه های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به دفعات بر مقولۀ وجود اشتراکات بی بدیل امت اسلامی به عنوان مهترین اصل در اتحاد امت اسلامی تأکید شده است.
 معظم له در فرازی در این زمینه فرمودند: عموم فقهاى اسلام با صرف نظر از مذاهب مختلفى كه دارند، در اهمّ منابع استنباط با يكديگر اشتراك نظر دارند، قرآن و سنّت دو ركن اساسى در به دست آوردن احكام است، تفاوتى كه هست در نحوه برداشت از قرآن و در محدوده سنّت و در نحوه حجّيت اجماع و در ميزان ارزش عقل، در استنباط احكام مى‏ باشد.[2]
مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین ضرورت این مسأله در تحقق اتحاد امت اسلامی فرمودند: بدون شک موارد تفاوت ميان پيروان اين مكتب و ساير فِرَق مسلمين چنان نيست كه مانع از همكارى مشترك، ميان پيروان اين مذهب و ساير مذاهب‏ اسلامى‏ گردد، چرا كه نقاط مشترك در ميان همه مذاهب‏ اسلامى‏ بسيار فراوان است و دشمنان مشتركى نيز همه را تهديد مى‏ كنند.[3]
معظم له با تأکید بر ضرورت شناخت ماهیت پلید مروّجان تفرقه و اختلاف در جوامع اسلامی فرمودند: دست‏هايى در كار است كه با بزرگ كردن اختلافات ميان مذاهب اسلامى، آتش نزاع و جنگ و خونريزى در ميان آنان روشن كنند...مسلمانان نبايد به مخالفان امكان دهند كه در اين كار خود موفّق گردند، و فرصت‏هاى بسيار پر ارزشى كه براى شناخت اسلام در جهان حاصل شده از دست برود.[4]
لذا حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی تعاملات علمی و فرهنگی میان علمای اسلامی را به عنوان  بهترین راهکار برون رفت از اختلافات و تفرقه های تأسف برانگیز در امت اسلامی مورد توجه قرار داده و فرمودند: اگر علماى مذاهب اسلامى، دور هم بنشينند و در محيطى آكنده از صفا و صميميّت و دور از تعصّب و لجاج، به بحث و بررسى در مسائل مورد اختلاف بپردازند، امكان كم شدن اختلافات بسيار زياد است، نمى‏ گوييم همه اختلافات برچيده مى‏شود، بلكه مى‏ گوييم از دامنه آن كاسته مى‏ شود.[5]
همگرایی علمای اسلامی در سایۀ مقابله موثر با تکفیر
از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، تعامل مطلوب میان علمای اسلامی در صورتی قابل تصور است که مواجهۀ قاطع علمای مذاهب اسلامی  در برابر جنایات تکفیری ها  صورت گیرد، لذا معظم له می فرماید؛ هدف نخست ما، اجماع علمای اسلام علیه تکفیری‌هاست،[6] حال در چنین شرایطی آیا علمای اسلام نباید هشدار بدهند و بیدارگر باشند و جهان اسلام را از خطر تکفیری‌ها با خبر کنند تا آنها عقب‌نشینی کنند[7].
معظم له در تشریح وضعیت کنونی امت اسلامی و نقش جریانات تکفیری در اجرای کامل اهداف شوم استکبار در اختلاف افکنی،کشتار مسلمانان به ویژه شیعیان و درنهایت تجزیۀ جهان اسلام فرمودند:
همه روزه گروهی از پیروان مذاهب مختلف اعم از شیعه و سنی پیکرهای قطعه قطعه شده مسلمانان را به دست براداران مسلمان شان که روی زمین می ریزد را مشاهده می کنند، در حالی که دشمنان اسلام در اروپا و آمریکا مخصوصا در اسرائیل شادی می کنند و کف می زنند.[8]
لذا معظم له با هشدار به علمای بزرگ و مفتیان کشورهای اسلامی ضرورت مقابله و محکومیت جنایات جریانات تکفیری را مورد تأکید قرار داده و فرمودند:« در چه زمانی این همه کشتار بوده است،‌ آیا شما علمای اسلام سراغ دارید؟ پس چرا ساکت و خاموش نشسته اید و فریاد نمی زنید و زبان به اعتراض نمی گشایید که این همه برادر کشی کردید بس است؛ همه می دانیم دست دشمنان اسلام، صهیونیست ها و دولت های غربی و ایادی آنها و در کشورهای اسلامی پشت این صحنه است[9].
بدعت ستیزی؛ مولّفه ای حیاتی در همگرایی علمای اسلامی
باید اذعان نمود رویکرد حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در بدعت ستیزی از جمله شاخصه های کلیدی در تحقق اتحاد امت اسلامی و همگرایی روز افزون علمای اسلامی است، ایشان در فرازی در تقبیح سکوت برخی علمای اسلامی در برابر بدعت های گروه های تکفیری با یادآوری تاریخی ضرورت بدعت ستیزی فرمودند:« مگر در منابع اسلامی نیامده است که هرگاه بدعت ها ظاهر گردد بر علما لازم است که علم خود را آشکار کنند و الا از رحمت الهی دور خواهند شد؟ چه بدعتی بدتر از کشتارهای انتحاری؟ آیا بدعتی زشت تر و بدتر از این در تاریخ اسلام هست؟ در کجای آیات وروایات و تاریخ اسلام آمده که افرادی مواد منفجره به خود ببندند و خود را منفجر و خود و دیگران را نابود کنند؟ خودشان به جهنم بروند و دیگران را به عنوان شهید به بهشت بفرستند.[10]
آیا این کار بدعت وحشتناک نیست؟ ‌این سکوت قابل قبول نیست و عذری در پیشگاه خدا ندارید؛ بیاید همگی با عزمی راسخ به مبارزه با این جنایات وحشتاک و هولناک برویم و دین خود را به اسلام و مسلمین ادا کنیم و دشمنان اسلام را ناکام و مایوس سازیم.[11]
معظم له در تبیین رسالت علمای اسلامی در افشای ماهیت پلید جریانات تکفیری فرمودند: این گروه‌های تکفیری هم به اسلام و هم به مسلمین و هم به بشریت ضربه می‌زنند و وظیفه ما این است در این شرایط انگیزه‌های این گروه منحرف را بررسی کنیم و افکاری را که آن‌ها را به طرف جهنم سوق می‌دهد شناسایی کنیم و آن‌ها را خشک کنیم.[12]
هم چنین مفسر بزرگ قرآن کریم با تأکید بر ضرورت گفت و گوی علمای اسلامی در مواجهه مطلوب و بنیادین در رفع هجمۀ آموزه های تکفیری فرمودند: از بین بردن هجمه های وهابیت با وسایل و ابزارهای نظامی و سیاسی ممکن نیست بلکه باید همه تلاش کنیم علمای دینی کنار هم جمع شوند و مسائل اعتقادی و اندیشه‌ای که این‌ها مطرح می‌کنند و سبب جذب جوانان می‌شود مورد بررسی قرار گیرد.[13]
بنابراین علمای اسلام باید دست به کار شده و ریشه های اعتقادی آنها را بزنند. باید فریاد زد که اقدامات و فعالیت های آنها میانه ای با اسلام و قرآن ندارد... باید ریشه‌های فکری این گروه توسط علمای اسلام خشکانده شود، علمای اسلام در اینجا مسئولیت سنگینی دارند نباید سکوت کنند زیرا پیغمبر اکرم(ص) فرموده «هنگامی که بدعت ها ظاهر می شود عالم باید علمش را اظهار کند و گرنه مشمول لعن الهی خواهد شد» .[14]
علما باید مرتب با یکدیگر دیدار و گفت و گو داشته باشند چرا که دور نشستن سبب بدبینی و نزدیک نشستن موجب خوش بینی می شود.[15]
همگرایی علمای اسلامی؛ مولفه حیاتی در رفع واگرایی امت اسلامی
گفتنی است تبعات و پیامدهای عدم ارتباط و همکاری علمی و پژوهشی و تقریبی میان علمای مذاهب اسلامی و فقدان تعامل فرهنگی میان شیعه و برادران اهل سنت، جامعۀ اسلامی را با بحران های عدیده ای مواجه ساخته است که تفرقه و انشقاق میان امت واحدۀ اسلامی از جملۀ آن پیامدها است، لذا حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی فرمودند: «يكى از علت‏هاى تفرقه، عدم ارتباط با همديگر است، وقتى با يكديگر در ارتباط نباشيم، و نسبت به هم شناخت نداشته باشيم حاضر نيستيم با يكديگر همكارى كنيم»[16].
به عنوان نمونه در ميان اهل سنّت تبليغ زيادى مى‏شود كه شيعه اين قرآن مرسوم را قبول ندارد و قرآن ديگرى دارد، اگر بيايند و قرآنهاى موجود در مساجد و تفسيرهاى ما را ببينند اين بدبينى برطرف مى‏ شود.[17]
معظم له در تبیین چرایی ایجاد تفرقه و اختلاف به نقش مخرب توطئه آفرینی دشمنان اسلام و برخی رژیم های وابسته و جریانات تکفیری اشاره نموده و فرمودند:
يكى ديگر از علل تفرقه، آلت دست دشمنان شدن است، چرا كه اين دشمن است كه فعّاليّت كرده و وهّابي ها و سنّى‏ ها را در مقابل شيعه قرار داده است. براى از بين بردن اين توطئه بايد ارتباط زيادى بين شيعه و سنى برقرار شود تا منطق ما را بشنوند و از دور قضاوت نكنند. [18]
نفی ادعای تحریف؛ مولفه ای حیاتی در تقویت اتحاد علمای اسلامی
بی شک آثار و برکات تعامل میان علمای مذاهب اسلامی از زوایای مختلف قابل تحلیل و بررسی است، لیکن نفی توطئۀ تحریف در آموزه های دینی شیعه و اهل سنت از جمله مولّفه های ارزشمندی است که به نوبۀ خود می تواند موجبات همگرایی علمای اسلامی و ارتقای وحدت امت اسلامی را فراهم سازد.
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تبیین کارآمدی نقش بی بدیل تعاملات میان علمای اسلامی در این مقولۀ فرمودند: ادعاى تحريف، محاربه با اساسى ‏ترين ركن اسلام است و متأسّفانه برخى از نابخردان براى اختلاف‏ افكنى ميان مسلمانان و از كار انداختن صداى دلسوزانه مناديان وحدت‏ اسلامى‏، همواره دنبال فتنه‏ انگيزى بوده و يكى از مسائلى كه پيوسته آن و امثال آن را مطرح مى‏ كنند، اتهام اعتقاد به تحريف قرآن به برخى از مذاهب اسلامى است غافل از آن كه با اين كار خودشان تقويت نمى‏ شوند، بلكه ناخودآگاه قرآن تضعيف مى ‏گردد و شبهه تحريف در اذهان زنده مى‏ شود.[19]
معظم له در ادامه فرمودند: آنچه مسلّم است، اين كه اكثريت قريب به اتّفاق علماى فريقين تحريف را ردّ كرده‏ اند و لذا به هيچ مذهبى نمى‏ توان نسبت قول به تحريف داد و معتقدان به تحريف قرآن، جماعت قليلى هستند كه با توجّه به ادلّه متقن كه اجمالًا به آن اشاره شد، عقيده آنان باطل و قول آنان بى ‏اساس است.[20]
معظم له در تشریح تحریف ناپذیری کلام وحی فرمودند: اساساً چگونه دست تحريف گران به سوى كتابى باز مى ‏شود كه از آغاز نزول آن، پيوسته در همه محافل در نماز و غير نماز قرائت مى‏ شده و در هر عصر و زمان حافظان فراوانى داشته و حتّى كاتبان وحى را به هنگام نزول تا چهل نفر نوشته‏ اند و تمام تعليمات مورد نياز مسلمانان در آن بوده و هست و به يقين احتمال تحريف در چنين كتابى غير عاقلانه است.[21]
 وضع قوانین ضد تکفیری؛  در پرتو همگرایی علمای اسلامی
از جمله رویکرد های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مواجهه مطلوب با جریانات افراطی می توان به وضع قوانین از سوی فقهای مذاهب اسلامی اشاره نمود، معظم له در فرازی فرمودند: گسترش نهضت اصلاح طلبى و استفاده از آراى همه فقها و مجتهدان مذاهب‏ اسلامى‏ و وضع قوانين، بر اساس بهترين آرا و سازگارترين فتواها با مقتضيات و نيازهاى زمان[22]، از جمله مهمترین شاخصه ها در همگرایی علمای مذاهب اسلامی است.
لذا این مرجع عالی قدر با اهتمام روز افزون به اجرای این مقولۀ مهم  در مقابله موثر و هدفمند با جریانات تکفیری به ویژه در خصوص کارکردهای کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام بر استمرار تعاملات میان علمای بزرگ اسلامی تأکید کرده و فرمودند:
دبیرخانه دائمی این کنگره در یکی از شهرهای مهم جهان اسلام با هدف مبارزه فکری و فرهنگی با جریان تکفیر تشکیل شده و اعضای آن نیز علمایی از موسسات فکری و فرهنگی جهان اسلام باشند که برای ایجاد راه‌حل‌هایی به منظور ریشه‌کن کردن اندیشه‌های افراطی با یکدیگر مشورت کنند.[23]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت مهمترین شاخصه های تحقق اتحاد امت اسلامی ، با بهره گیری از  اندیشه های وحدت آفرین حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به عنوان منشور جامع همگرایی میان علمای اسلامی عبارتند از :
1. دوری از مسائل سیاسی مورد اختلاف و بحث در مساله تکفیر و غلو از دید فقهی و اسلامی.[24]
2. عدم طرح هرگونه بحثی در مورد مسائل اختلاف‌انگیز مذهبی حتی در یک کلمه، بلکه باید همه ما دست در دست هم قرار دهیم و تبادل افکار در مورد خطر تندروی و تکفیر داشته باشیم.[25]
3. احترام به مقدسات همه مذاهب اسلامی.[26]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه)
 
[1] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص329.
[2] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص158.
[3] همان.
[4] اعتقاد ما ؛ ص126.
[5] اعتقاد ما، ص: 127.
[6] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم‌ شیرازی در دیدار با مسئولین اجرایی کنگره بین‌المللی خطر جریان‌های تکفیری، 2/9/1393.
[7] همان.
[8].بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، جلسۀ تفسیر قرآن کریم، شبستان امام خمینی(ره)،حرم  کریمه اهل بیت(ع)؛ 1391/5/8.
[9] نامه سر گشاده حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی خطاب به علمای جهان اسلام،10/5/1391.
[10] همان.
[11] همان.
[12] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری، 93/09/02.
[13] همان.
[14] همان.
[15] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار حسین کاوازویچ رییس العلمای بوسنی وهرزگوین13/3/1394.
[16] گفتار معصومين(ع)، ج‏1، ص: 67.
[17] همان.
[18] همان.
[19] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص161.
[20] همان.
[21] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏1، ص: 162.
[22] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص151.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاحیه کنگره بین المللی خطر جریان های تکفیری،2/9/1393.
[24] همان.
[25] همان.
[26] همان.