فتواهای چند تن از مراجع تقليد درباره خوردن روزه در صورت مشقّت
اگرکسی به دليل مشقّت، روزه خود راشکست ،روزه اش باطل می شود وبايد قضای آن رابه جاآورد و چنين نيست که بگوييم چون خوردن وآشاميدن ازروی ضرورت بوده، روزه آن روزش صحيح است و نياز به قضا ندارد. اين، فتوايی است مورد اتّفاق فقها ومراجع عظام تقليد که دررساله ها واستفتائات خود آن رابيان کرده اند.
برخی ازشرايط وجوب روزه
ازجمله شرايط وجوب روزه، ضرر نداشتن روزه برای سلامتی و نيز قدرت وتوان جسمی برانجام روزه ومشقّت نداشتن آن برای روزه داراست .البته به طورطبيعی روزه داری وامساک ازخوردن وآشاميدن ، کم وبيش ضعف وبی حالی به دنبال دارد، به ويژه در زمان هايی که ماه رمضان درروزهای بلندوگرم تابستان واقع شده باشد وانسان ناچارباشد درحال روزه داری کارهای سنگين وانرژی بر هم انجام دهد .
حال ، اين سوال مطرح می شود که اولا؛ ضررداشتن روزه برای مکلف را چگونه می توان تشخيص داد؟ملاک ومعيارآن چيست؟وثانيا؛ درچه شرايطی روزه دار می تواند روزه اش را بشکند؟آيا به صرف ضعف، می توان گفت مکلف ،توانايی روزه را ندارد؟ويااگردرحال روزه ضعف کرد،می توان گفت اجازه داردکه روزه خودراافطارکند؟
فقها درپاسخ ،يقين به ضررداشتن روزه برای انسان ويا خوف ضرررا معيارروزه نگرفتن شمرده اند ودربحث توان وقدرت بر انجام روزه هم حرجی شدن روزه و مشقّت داشتن آن رامجوزافطاروشکستن دانسته اند.بااين قيد که گفته اند بايد قضای آن روز را بعدابه جا آورد.
پيش ازبيان معيارتشخيص روزه ضرری ، ابتدا فتواهای مراجع عظام تقليد را دراين باره مرورمی کنيم وبه اين سوال ها پاسخ می دهيم که آيا همين که تشنگی بر روزه دار غالب شد می تواند روزه رابشکند؟معياردراين زمينه چيست ؟ونظرفقها دراين باره چه می باشد؟
درپاسخ بايد گفت که هيچ فقيهی ضعف صرف را مجوز شکستن روزه نمی داند. معيارومجوزفقهی برای افطاروشکستن روزه، خوف ضرر ويا حرجی بودن وطاقت فرسابودن ادامه روزه است به نحوی که طاقت انسان طاق شود وتکليف مالايطاق به شمارآيد .درعين حال اگرروزه دار ناچاربه افطارشد وروزه اش را شکست ،دراين جا همه فقها، انجام قضای آن روزرابراوواجب می دانند.
فتوای امام خمينی(ره) در صورت مشقّت داشتن روزه
امام خمينی (ره)درچنداستفتايی که از ايشان در اين باره شده است حرجی بودن را تنهامجوزافطاروشکستن روزه دانسته اند.ايشان درپاسخ به اين که «دربعضی از روزهای گرم ماه مبارک رمضان، يک کشاورز نوبت آبياری دارد درهوای گرم تابستان،آبياری باحالت روزه تقريبا غيرممکن است يعنی طوری است که اگرشخص روزه باشد لطمه به زراعت ويا لطمه به سلامتی می زند آيا اين شخص می تواند روزه آن روز راافطارکند وقضای آن را بعدابگيرد؟»، چنين فتواداد ه اند: « اگر
می تواند کارراترک کند بايد روزه بگيرد واگرنمی تواند هروقت به حرج افتاد می تواند افطارکند ولی تا درحرج واقع نشده نبايد روزه راباطل کند.» (استفتائات ج1ص319)
امام (ره)دراستفتای ديگری بازهم برمعيارحرجی بودن تاکيد می کند :«سوال:اگردانش آموزی امتحانات آخرسالش مصادف با ماه رمضان وتابستان شود ونتواند هم درس بخواند وهم روزه بگيرد می تواند برای اين که زحمت يک سالش به هدرنرود درچند روزازايام ماه رمضان روزه خودرا افطارکند؟
جواب:بايد روزه بگيرد وتادرحرج واقع نشود نمی تواند افطارکند، بلکه می تواند مسافرت کند ودرسفرافطارنمايد وبعدازبرگشتن درآن روزلازم نيست امساک کند».
فتوای آيت الله خامنه ای در باره روزه مشقّت دار
مقام معظم رهبری حضرت آيت ا...خامنه ای هم حرجی وضرری بودن روزه راتنها مجوز ابطال روزه دانسته اند.ايشان دراستفتائاتی که درسايت معظم له منتشرشده ،به سوال هايی دراين باره پاسخ داده اند که متن اين استفتائات ازاين قراراست:
افطار به خاطر مشقّت در اثناى روز
س: اگر شخصى جهت شغلى که دارد و نمى تواند آن را رها کند روزه برايش حرجى باشد و همچنين افراد کم سن و سال که روزه گرفتن براى آن ها مشقّت شديد دارد، آيا از اوّل روز مى توانند افطار کنند يا اين که حکم ديگرى دارند؟
ج: در فرض سؤال، هر وقت دچار حرج و مشقّت شد، مى تواند افطار کند و احتياط واجب اين است که به مقدار ضرورت افطار کرده و در بقيه روز امساک نمايد.
ناتوانى از گرفتن روزه در آغاز بلوغ
س: دخترانى که تازه به سن تکليف رسيده اند و روزه گرفتن بر آن ها مقدارى مشکل است، چه حکمى دارند؟ آيا سن بلوغ شرعى دختران اکمال نه سال قمرى است؟
ج: بنا بر نظر مشهور، بلوغ شرعى دختران همان تکميل نه سال قمرى است که در اين هنگام روزه بر آن ها واجب است و ترک آن به مجرد بعضى از عذرها جايز نيست، ولى اگر روزه گرفتن براى ايشان ضرر داشته باشد يا تحمل آن برايشان همراه با مشقّت زياد باشد، افطار براى آن ها جايز است.
س: کسى که در اوايل سن تکليف بر اثر ضعف و نداشتن توانايى، نتوانسته روزه بگيرد، آيا فقط قضا بر او واجب است يا قضا و کفّاره با هم بر او واجب است؟
ج: اگر گرفتن روزه براى او حرجى نبوده و عمداً افطار کرده، علاوه بر قضا، کفّاره نيز بر او واجب است و اگر خوف داشته باشد که اگر روزه بگيرد مريض شود، فقط قضاى روزه ها بر عهده او مى باشد.
خوردن روزه به خاطر مسابقه
س: آيا مى توان به دليل داشتن مسابقه فوتبال و گرسنگى و تشنگى زياد در آن روزه خود را خورد؟
ج: مورد سؤال مجوّز براى افطار محسوب نمى شود.
افطار روزه بر اثر تشنگى و گرسنگى
س: اگر شخصى که در ماه رمضان روزه دار است، در يکى از روزها براى خوردن سحرى بيدار نشود و لذا نتواند روزه را تا غروب ادامه دهد و در وسط روز حادثه اى براى او اتفاق بيفتد و روزه را افطار کند، آيا کفّاره بر او واجب است؟
ج: اگر روزه را تا حدى ادامه دهد که روزه بر اثر تشنگى و گرسنگى براى او حرجى شود و در نتيجه آن را افطار نمايد، فقط قضا بر او واجب است و کفّاره اى ندارد.
ضرورت نوشيدن آب براى خلبان و مهمان دار روزه دار
س:اگر هواپيما در ارتفاع بالا و مسير طولانى در حال پرواز باشد و پرواز حدود دو ساعت و نيم تا سه ساعت طول بکشد، مهمان دار و خلبان هواپيما براى حفظ تعادل خود هر بيست دقيقه احتياج به نوشيدن آب دارند، در اين صورت آيا در ماه مبارک رمضان، کفّاره و قضاى روزه بر آن ها واجب مى شود؟
ج: اگر روزه براى آن ها ضرر داشته باشد، جايز است که با نوشيدن آب افطار نمايند و قضاى آن را به جا آورند و در اين حالت کفّاره بر آن ها واجب نيست».
فتوای آيت الله سيستانی
آيت ا...سيستانی هم دررساله عمليه مسئله ۱۵۶۱،تنها درصورت حرج وضرر اجازه افطارمی دهندوتاکيد می کنند که بايدقضای آن روزرا به جاآورد.بنابه فتوای ايشان :« اگر روزه دار به قدرى تشنه شود که بترسد از تشنگى بميرد ، يا به او ضررى برسد ، يا آن که به سختى بيفتد که نمى تواند آن را تحمل کند ، مى تواند به اندازه اى که ترس از اين امور بر طرف شود آب بياشامد ، بلکه در فرض ترس از مرگ و مانند آن واجب است ولى روزه او باطل مى شود . و اگر ماه رمضان باشد، بايد ـ بنابر احتياط لازم ـ بيشتر از آن نياشامد ، و در بقيه روز از انجام کارى که روزه را باطل مى کند خوددارى نمايد.»
معظم له درمسئله ۱۵۶۳ضعف رامجوزشکستن روزه نمی دانند ومی نويسد:« انسان نمى تواند براى ضعف روزه را بخورد ، ولى اگر ضعف او به قدرى است که معمولاً نمى شود آن را تحمل کرد ، خوردن روزه اشکال ندارد .»
روزه و ضعف
حال که فتوای آيت ا...سيستانی درباره وجوب قضادرزمانی که به دليل مشقّت ،روزه دارناچاربه شکستن روزه اش باشد، روشن شد، بايد گفت فتوای ايشان دراين استفتا هم که می گويند:« اگر کارگر به دليل تشنگی شديد نتواند روزه را ادامه دهد، در اين دو صورت به احتياط واجب بايد در خوردن و آشاميدن به مقدار ضرورت اکتفا کند و از زائد بر آن اجتناب کند. »،همان جوازخوردن روزه همراه با وجوب قضاست .يعنی خوردن ولودرحد ضرورت موجب بطلان روزه می شودو بايد پس ازماه رمضان قضای روزه رابه جا آورد.
متن اين استفتاء چنين است:«س: در ماه رمضان توانايی روزه گرفتن ندارد و ضعف بر او غالب می شود، آيا می تواند روزه نگيرد؟
ج: ضعف به تنهايی مجوز روزه خواری نيست، هرچند شديد باشد، مگر اين که موجب حرج باشد که در اين صورت خوردن جايز است و بايد بعد از آن قضا کند و همچنين اگر ضعف موجب عجز از کار لازم برای کسب روزی باشد با فرض اين که متمکن از کار ديگری نيست و همچنين اگر کارگر به دليل تشنگی شديد نتواند روزه را ادامه دهد، در اين دو صورت به احتياط واجب بايد در خوردن و آشاميدن به مقدار ضرورت اکتفا کند و از زائد بر آن اجتناب کند. »
نظر آيت الله مکارم شيرازی
آيت ا...مکارم شيرازی هم درتوضيح المسائل خودطی دومسئله به موضوع مشقّت درروزه گرفتن اشاره می کنندوبه بطلان روزه درصورت شکستن روزه به دليل مشقّت، فتوا می دهندومی نويسند:«مسئله 1343ـ اگر روزه دار به اندازه اى تشنه شود که طاقت تحمّل آن را ندارد و يا ترس بيمارى و تلف داشته باشد، مى تواند به اندازه ضرورت آب بنوشد، ولى روزه او باطل مى شود و اگر ماه رمضان باشد بايد بقيّه روز را امساک کند.
مسئله 1344ـ انسان نمى تواند به خاطر ضعف، روزه را بخورد، ولى اگر به قدرى ضعف پيدا کند که تحمّل آن بسيار مشکل شود، مى تواند روزه را بخورد و همچنين اگر خوف بيمارى داشته باشد.»
آب خوردن و روزه دار بودن خلاف اجماع فقهاست
چنان که درفتاوای چندتن ازمراجع تقليد آمد درمواردی که روزه داربه دليل مشقّت وغيرقابل تحمل شدن روزه وياخوف ضرر می تواند روزه خودرابشکند، امابايد قضای آن روز رابه جاآورد.وچنين نيست که باوجودخوردن ويا آشاميدن روزه اش باطل نشود وبتواند روزه خودراادامه دهد ونيازی هم به قضا نداشته باشد.
به گفته آيت الله مکارم شيرازی هيچ يک از فقها به اين امر فتوا نداده است که می توان آب خورد و روزه هم بود و فتوا به آن خلاف اجماع و اتفاق فقهاست و حتی احتمال دارد خلاف ضرورت دين هم باشد.
نويسنده: محمدعلی ندائی
