شاخصه های وحدت گرایی در آموزه های امام صادق علیه السلام از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

روز هفدهم ربيع ‏الأول سال 83 هجرى قمرى، مصادف است با ولادت امام صادق‏ عليه السلام، لیکن از آن‏جا كه ميلاد مبارك حضرت ختمى مرتبت رسول گرامى اسلام‏ صلّى الله عليه وآله وسلّم مطابق روايت معروف، در هفدهم اين ماه و ميلاد حضرت صادق عليه السلام نيز در هفدهم اين ماه است، لذا ماه شادى و جشن و سرور است‏،[1] لیکن در کنار این مسأله باید به نکتۀ مهم دیگر نیز اشاره نمود مبنی بر اینکه امروزه نیاز ما مسلمانان به وحدت از هر زمان دیگری بیشتر است، چرا که دشمنان بر ضدّ ما متحد شده و به دنبال اختلاف افکنی هستند، زیرا تا مسلمانان جهان به وحدت نرسند مشکل امت اسلام حل نخواهد شد و دشمنان بر ما مسلط خواهند بود،[2] از این رو در این نگاشته و در سالروز با سعادت میلاد امام صادق علیه السلام مهمترین آموزه­ های وحدت گرایانۀ آن حضرت در تعامل با دیگر مذاهب اسلامی با بهره گیری از افکار و اندیشه­ های ارزشمند مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه به مخاطبان گرامی ارائه می­ گردد.

تبیین چیستی مفهوم وحدت میان مذاهب اسلامی

بی شک مراد از وحدت بين مذاهب اسلامى اين نيست كه سنى‏ ها را شيعه و يا شيعه ‏ها را سنى كنيم، بلكه منظور اين است كه در موضوعات مشتركی كه داريم وحدت عمل داشته باشيم، مثل اينكه خدا واحد است، نبىّ واحد است، قبله و كتاب واحد است و بيت المقدس سرزمين اسلام است و بايد نجات پيدا كند و كشورهاى اسلامى نبايد تحت سيطره كفر باشند و...، اين ها از امورى است كه شيعه و سنى در آن اتفاق نظر دارند.[3]

بنابراین مشترکات به قدری فراوان است که در سایه آنها و رعایت اعتدال می توان به اتحاد در امت اسلامی رهنمون گردید و در کنار این مسأله توهین به دیگر مذاهب اسلامی نیز گناه و حرام است.[4] لذا در تبیین چیستی مفهوم وحدت می ­توان گفت تمرکز بر روی مشترکات و عدم اهانت به مقدسات دیگر مذاهب، معنای وحدت است که باید همه نسبت به آن ملتزم باشیم[5].

تقویت اسلام در گرو تمسّک به مشترکات دینی

باید اذعان کرد علمای اسلامی اعم از شیعه و سنی باید به قدر مشترک­ های بسیار خود تکیه کنند،[6] به عنوان نمونه در اشتراکات فقهی، فقهاى مذاهب اسلامى در اكثر مسائل فقهى با یکدیگر اتفاق نظر دارند، كليات تمام ابواب فقهى مانند نماز، روزه، خمس، زكات، حج، جهاد، انواع معاملات و قراردادهاى اجتماعى و خانوادگى و نيز بسيارى از عناصر و احكام و شرايط اصلى هر كدام از قبیل اركان نماز، تكبير، نيت، قرائت، ركوع، سجود، تشهد، سلام و شرايطى مانند طهارت و قبله و مانند آنها و نيز تمام احكامى كه صريح آيات قرآن يا احاديث متواتر نبىّ گرامى اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم به بيان آنها پرداخته است و ساير ضروريات فقه اسلامى همه از مشتركات فقه اسلام است كه تمامى فقيهان همه مذاهب اسلامى بر آنها اتفاق نظر دارند.[7]

حال با این تفاسیر باید بر روی اسلام، قرآن، پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم و کعبه که از مشترکات ماست تکیه کرد؛[8] زیرا در موسم حج، مسلمانان پاكدلى از سراسر دنيا و جهان اسلام به سوى مركز توحيد مى‏ آيند و در کنار اعمال مهم حج، از اخبار و حالات يكديگر باخبر می شوند و روابط دوستى در ميان آن‏ها عميق ‏تر می گردد و براى حل مشكلات يكديگر می انديشند،[9] وجود این قدر مشترک ها در ایام حج نشان می دهد مشترکات بسیار است، و مجموع اين ها سبب تقويت اسلام می شود، لذا دشمنان همواره از اين عبادت بزرگ وحشت داشتند و می كوشيدند بر آن ضربه اى وارد كنند تا هر سال از طريق اين عبادت بزرگ روح تازه اى در كالبد اسلام در آن كانون وحدت‏ دميده نشود، از اين‏ رو در حديثى از امام صادق‏ عليه السلام می خوانيم: «لا يزال الدين قائما ما قامت الكعبة؛ مادامى كه كعبه برپاست اسلام هم برپاست».[10]،[11]

روش مندی بحث مذهبی در سایۀ اتحاد علمای اسلامی

در تبیین این مسألۀ مهم باید به  حديث مبسوطى از امام‏ صادق‏ عليه السلام اشاره نمود که براى نشان دادن نمونه ‏اى از «مجادله به احسن» فرمود: «به آخر سوره ياسين بنگريد، و ببينيد چگونه از راه‏ هاى مختلف و با منطق شيرين در عين حال محكم و مستدل، به منكران معاد پاسخ می گويد».[12]،[13] گفتنی است امام صادق علیه السلام با دشمنان اسلام با دلایل عقلی مباحثه می کردند و ما نیز با غیرمسلمان نمی توانیم با کتاب و سنت بحث کنیم و باید با دلایل عقلی به مباحثه بپردازیم،[14] زیرا پرخاشگری در برابر بیگانگان اثر منفی دارد و انسان باید با دلایل محکم مطالب خود را مطرح کند تا پیروز ‌شود.[15]

هم چنین باید روش امام صادق علیه السلام را در بحث های مذهبی میان مذاهب اسلامی را در پیش بگیریم،[16] زیرا وجود رویکرد وحدت گرایانه در مکتب علمی امام صادق علیه السلام موجب گردید آن حضرت چهار هزار شاگرد كه امروز چهار صد كتاب از آنان به يادگار مانده است تربيت نماید.[17] که از رهبران و پیشوایان مذاهب اربعه عامّه نیز اشخاصی به شاگردی آن حضرت افتخار نمودند که از آن جمله آن شاگردان ابوحنيفه امام و پيشواى معروف حنفيه است که در سخن كوتاهى در توصيف امام جعفر بن محمد الصادق عليه السلام مى‏ گويد: «ما رايت افقه من جعفر بن محمد؛ من فقيه تر از جعفر بن محمد عليه السلام نديدم!».[18]،[19] و یا «مالك ابن انس» يكى از ائمه مذاهب‏ چهارگانه اهل سنت و از جمله شاگردان آن حضرت است که می گويد: «من مدتى نزد جعفر بن محمد عليه السلام رفت و آمد داشتم، بالاتر از جعفر بن محمد عليه السلام از جهت علم و فضل و عبادت نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده و نه به فكر كسى رسيده است».[20]،[21]

 لذا علمای اسلام باید به هوش باشند، همه تلاش کنند علمای دینی کنار هم جمع شوند و توطئه های دشمن را خنثی کنند و نگذارند در اثر حرکت فردی نادان، جنگ داخلی بین مسلمانان ایجاد گردد.[22]

تقیه به مثابه ی تقویت وحدت اسلامی

لازم به ذکر است در بسيارى از روايات، تقيه‏ به عنوان يكى از سنن پيامبران مبارز و مجاهد پيشين ذكر شده است.[23] لذا امام صادق‏ عليه السلام می فرمايد: بر تو لازم است تقيه كنى كه سنت‏ ابراهيم خليل‏ (قهرمان بت شكن) است.[24]

بی شک تقیه گاهى براى حفظ وحدت و جلوگيرى از تفرقه و سوء استفاده دشمن از پراكندگى است که موقعيت ايجاب می كند پاره اى از افراد عقيده واقعى خود را مكتوم‏ دارند، تا هدف­ هاى مهم ترى پايمال نگردد،[25] به عنوان مثال در اختلافات مذهبى فرق اسلامى، در شرايطى همانند زمان خلفا، عقل و منطق می گويد كه براى حفظ موجوديت هدف اصلى‏ (قرآن و اسلام)، بايد افراد از روش تقيه استفاده كرده و وحدت را حفظ نمايند، بلكه بايد گاهى در مسائلى همانند جهاد كه سبب توسعه اسلام در نقاط مختلف دنيا و آزادى اقوام و ملت ها می گردد، آنها را تأييد نمايند، به عنوان مثال، امروز در برابر دشمنان مشتركى كه مسلمانان با آنها درگير هستند،[26] فرق مختلف اسلامى باید از اين روش استفاده كرده و وحدت را حفظ كنند البته بدون اين كه عقيده خود را تغيير داده و يا از بحث منطقى و دوستانه درباره حقانيت مذهب خود ابا داشته باشند.[27]

روايات متعددى كه در منابع حديث ما درباره حضور در جماعات اهل سنت و شركت در مساجد و مجالس آنها رسيده، اشاره به اين نوع تقيه است كه در اصطلاح آن را تقيه تحبيبى[28] یا تقیه مداراتی می نامند[29] که همراهى با آن ها و عمل كردن به برخى از احكامشان باعث وحدت و اتحاد و انسجام بيشتر می شود.[30] از جمله در روايتى از امام صادق‏ عليه السلام خطاب به يكى از يارانش به نام زيد می خوانيم: «با اهل سنت مطابق آداب و اخلاق خودشان رفتار كنيد، در نماز جماعتشان شركت نماييد، و از بيمارانشان عيادت به عمل آوريد، و در مراسم تشييع جنازه آنها شركت كنيد، و اگر فرصتى جهت امامت جماعت يا گفتن اذان در مساجد آنها فراهم شد از انجام آن خوددارى نكنيد. زيرا اگر شما شيعيان اين كارها را انجام دهيد، مى گويند: اين ها پيروان امام صادق عليه السلام هستند، خداوند او را رحمت كند كه شيعيان و اصحابش را بسيار خوب تربيت كرده است. و اگر اين كارها را ترك كنيد مى گويند: اين ها پيروان جعفر بن محمد هستند، خداوند هر كار كه مى‏ خواهد با او انجام دهد كه اصحابش را بسيار بد تربيت كرده است!».[31]

ولایت مداری در پرتو صیانت از وحدت امت اسلامی

بى شک محبت اولياء الله به ویژه اعتقاد به ولایت اهل بیت علیهم السلام از جمله اركان ايمان است،[32] و همان سبب پيروى بى قيد و شرط از آنان و در نتيجه سبب نجات در دنيا و آخرت مى‏ شود،[33] ولى اگر اين محبت از حد اعتدال تجاوز كند و به شكل غلو در آيد و امام را به مقام نبوت يا الوهيت برساند، به يقين چنين محبتى گمراهى و ضلالت است.[34] همان‏گونه كه اگر محبت محو شود و جاى خود را به عداوت و دشمنى دهد سبب خروج از ايمان و گمراهى و ضلالت خواهد بود.[35]

 متأسفانه برخی فکر می کنند که پایبندی به ولایت این است که به مقدسات دیگران اهانت کنند که این رویکرد یقیناً تفکری اشتباه است،[36] زیرا اثبات ولایت مداری به سبّ و لعن دیگر مذاهب نیست، بلکه این رویکرد نادرست آثار و پیامدهای نامطلوبی به همراه خواهد داشت،[37] لذا اینگونه است که امام صادق علیه السلام در روایتی می فرمایند «شما به عیادت بیماران آنها بروید، در تشییع جنازه آنها شرکت کنید و در نماز آنها حاضر شوید».[38]

بنابراین وحدت مسلمانان باید حفظ شود تا از این خونریزی ها جلوگیری شود،[39] به راستی آیا عقل و شرع اجازه می دهد که با دست خود جنگ و خونریزی به پا کرده و خون­ هایی به ناحق ریخته شود؟[40] به دفعات بر این مطلب تأکید نمودم که اهانت به مقدسات دیگران حرام است؛ لیکن برخی می آیند و لعن و تعابیر بدی در این عرصه به کار می برند.[41]

بدین ترتیب گرچه معرفت نسبت به مسأله ولایت از طریق بهره گیری از منطق و ادبیات و بیان مدارک و منابع مستدل بسیار مهم است؛[42] لیکن باید از افراطی گری جلوگیری نمود، زیرا این آسیب موجبات از بین رفتن زحمات بزرگان و تضعیف آموزه­ های ناب شیعی را فراهم خواهد نمود.[43]

سخن آخر

در خاتمه باید به یکی از فتاوای عجیب و غریب مفتیان رژیم آل سعود اشاره نمود که برخی از آنها برگزاری مجالس میلاد پیامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم را بدعت می دانند، در حالی که برای بدعت معنای واضحی وجود دارد که آنها به آن توجه ندارند.[44] حقیقت بدعت این است که چیزی را که جزء دین نیست ما جزء دین قرار دهیم، مثلا بگوییم جشن­ های میلاد پیغمبر صلّى الله عليه وآله وسلّم در قرآن یا در سنت نبوی وارد شده این حرام است، اما اگر به عنوان یک امر عرفی و احترام عقلایی نسبت به پیغمبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم انجام دهیم ابداً مفهوم بدعت را ندارد.[45] مردم برای فرزندان خود جشن تولد می ­گیرند و در تمام دنیا برای بزرگان خود جشن تولد می گیرند و هیچ کس نمی گوید این جشن تولد جزء مذهب یا آموزه کتاب و سنت است.[46]

بی تردید عامل اختلاف و تفرقه همین تفکرات افراطی است که باید ریشه کن شود، به فرض که شما تشخیص دادید این مجالس بدعت است خودتان جشن نگیرید ولی حق ندارید عقیده خود را به دیگران و حتی علمای بزرگ الازهر تحمیل کنید.[47] چه کسی اجازه چنین تحمیلی به شما داده است؟ این خود بدترین بدعت است، متأسفانه بی اطلاعی از موازین فقه، اصول و اعتقادات از مشکلاتی است که امروز دامن گیر سلفی های تندرو شده است.[48] به راستی چه کسی گفته است علم شما از دیگران بالاتر است و دیگران باید تابع شما باشند، چه خوب است عاقلانه فکر کنید، و تعصبات را کنار گذاشته و اصرار بر اشتباهات خود نداشته باشید و از این طریق به وحدت مسلمین کمک کنید.[49]

شایسته است در هفته وحدت، که هفته ای برای جشن میلاد پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم و امام صادق علیه السلام است اختلافات را کنار گذاشته و بر روی مشترکات تاکید نماییم، و در مقابل به مقدسات دیگران نیز اهانت نکنیم، چرا که این اهانت همانند بنزینی است که بر روی آتش ریخته و جنگ داخلی و افراط گرایی را شعله ور خواهد ساخت.[50]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir