سیری درکتاب «اسلام و كمك های مردمی» اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

کمک های مردمی اعضای جامعه به عنوان نیاز اجتناب ناپذیر عصر کنونی، همه ابعاد انسانی را در سطوح مختلف فکری ، عاطفی و رفتاری تحت پوشش قرار می دهند. فرایند انجام اعمال خیر از رویکردهای متفاوتی قابل توجه است.
در دین مبین اسلام نیز کمک های مردمی مورد تأکید فراوان است. با تدبر در آیات نورانی قرآن و احادیث متعدد نبوی و ائمه اطهار علیهم السلام این نتیجه حاصل می شود که دین مبین اسلام بیشتراز سایر ادیان به امر کمک و مساعدت به نیازمندان تأکید و توصیه نموده است. در مطالعه زندگینامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله و ائمه اطهار علیهم السلام ما شاهد مصادیق کمک به افراد نیازمند ، محروم و مستمند هستیم .
با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی امام خمینی رحمه الله علیه معمار کبیر انقلاب با توجه به آرمان های مقدس نظام حضور مردم و مشارکت آنان را زمینه ساز توفیق و سربلندی نظام جمهوری اسلامی در تمامی عرصه ها تبیین فرمودند.
از آنجائی که کمک به محرومین و محروم نوازی از ارزش های دین مبین اسلام است و این ارزش عطر هدایت قرآن و بوی دل انگیز ولایت عدالت پرور ائمه معصومین علیهم السلام را برای مسلمین تداعی می کند لذا نخبگان دینی جامعۀ اسلامی بر ضرورت مشارکت مردم، در زدودن فقر ومحرومیت به عنوان امری اساسی وتعیین کننده تأکید ورزیده و گسترش کمک های مردمی را برای ساماندهی ارزش های اعتقادی و تعمیق آن در رفتار و بینش افراد جامعه و تلاش برای تحقق عملی اهداف و دستورات دینی و باورهای فرهنگی و هدایت مردم ضروی دانسته اند.
در این میان کتاب « اسلام و كمك هاي مردمي» از جمله آثار ارزشمندی است که به قلم حضرت آية اللَّه العظمى مكارم شيرازى‏ مدظله العالی به رشتۀ تحریر درآمده است.
کتاب « اسلام و كمك هاي مردمي» در یک نگاه
مولف در این اثر، آيات مرتبط با اهمّيّت انفاق، آداب و شرايط كمال و موانع قبولى آن و نیز اولويّت هاى موارد انفاق را با استفاده از تفسير آيات در «تفسير نمونه»، بازتولید نموده و سپس چندين حديث از احاديث ناب در هر باب آن افزوده، و به همراه داستان های انفاق ، مجموعه‏اى شيرين و آموزنده برای مخاطب فراهم كرده است.
ساختار کلی اثر
کتاب « اسلام و كمك هاي مردمي» در هفت فصل به رشتۀ تحریر درآمده است که عبارتند از١: اهمیت انفاق در اسلام٢: شرایط انفاق ارزشمند٣: به چه کسانی انفاق کنیم و چگونه کنیم٤: موارد قبول انفاق ٥: انفاق ریایی ٦ : ده شرط لازم برای انفاق ارزشمند٧: داستانهاي آموزنده انفاق
گزارش محتوایی اثر
گسترۀ مفهومی كمك هاى مردمى
مولف در فراز آغازین اثر با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات، كمك های مردمی را در اشكال مختلف ترسیم كرده است؛ هديه، صدقه، صله رحم، اطعام، وليمه، وقف، وصيّت به ثلث، زكات واجب و مستحب و غير اينها.
لذا نه تنها كمك به نيازمندان، بلكه هرگونه كمك به كارهاى خير و فعّاليّت هاى مثبت اجتماعى اعم از ساختن مدرسه، درمانگاه، جادّه، مراكز فرهنگى، مساجد و مانند آنها را به عنوان‏ «انفاق في سبيل اللَّه» در مفهوم انفاق و کمک های مردمی درج شده است.
آثار و کارکردهای کمک های مردمی
معظم له در کتاب « اسلام و كمك هاي مردمي» ،در تبیین آثار و برکات کمک ها مردمی، توسعه شبکه ارتباطی و حمایتی مردمی کارآمد برای انجام کارهای عمیق ، ماندگار ، زود بازده و اثر بخش در میان اقشار آسیب پذیر جامعه، احیاء و ترویج سنت های حسنه اسلامی و تأثیر گذار بر تقویت همبستگی های ملی، اجتماعی و حفظ همگرایی مردم با نظام اسلامی و تأمین اصل عدالت و رضایت اجتماعی، ترویج فرهنگ انفاق ، احسان ، ایثار ، اکرام یتیم ،....و دیگر سنت های حسنه اسلامی، بسیج همبستگی های مردمی و تقویت رضایتمندی عمومی و همگرایی مردم با نظام و بهره مندی از همدلی و توانائی ها و استفاده از منابع عظیم مردم در جهت مبارزه با فقر و محرومیت و گسترش و عمق بخشیدن به روحیه تعاون و مشارکت های عمومی و ارتباط و حمایت ممکن از نهادهای عام المنفعه عمومی و مؤسسات و خیریه های مردمی و در نهایت، زدودن چهره فقر از جامعه را بر مبنای آموزه های اسلامی مورد توجه قرار داده است.
در بخشی از کتاب می خوانیم: به يقين، هرگاه روحيّه مشارکت و کمک های مردمی حفظ و بالنده و گسترده شود، محروميّت‏زدايى از جامعه امكان پذير خواهد بود و جامعه ما مجموعه‏اى مى‏شود از بهترين انسان ها و سرشارترين عاطفه‏ها.
هم چنین كمك هاى مردمى تنها وسيله‏ فقرزدائى‏ يا مبارزه با فاصله طبقاتى‏ نيست، بلكه وسيله بسيار مؤثّرى براى پرورش و ارتقاء روحى و تربيت شخص كمك كننده است؛ كسى كه قسمتى از بهترين اموال خودرا جدا مى‏كند و براى كمك به شخص آبرومندى اختصاص مى‏دهد يا يك مركز خيريّه اجتماعى مى‏سازد، قبل از هر چيز روح خودرا پاك و قلب خودرا صفا مى‏بخشد.
مهمترین راه برای حل مشکل فاصله طبقاتی
مولف در بیان اهمیت کمک های مردمی، سفارش به انفاق را بهترین راه براى حلّ اختلافات طبقاتى بر شمرده است. در فرازی از اثر می خوانیم: يكى از اهداف مهمّ اسلام اين است كه اين اختلافات غير عادلانه‏اى كه در اثر بي عدالتي هاى اجتماعى در ميان طبقات غنى و ضعيف پيدا مى‏شود از بين برود و سطح زندگى كسانى كه نمى‏توانند نيازمندي هاى زندگيشان را بدون كمك ديگران رفع كنند بالا بيايد، و حدّاقل لوازم زندگى را داشته باشند.اسلام براى رسيدن به اين هدف جوب پرداخت ماليات هاى اسلامى از قبيل زكات و خمس و مانند آنها، تشويق به انفاق، وقف، و قرض الحسنه و كمك هاى مختلف مالى را مورد تأکید قرار داده است.
انفاق كنيد و از فقر نترسيد
یکی از عمدهترین نگرانی بشر، نیاز و فقر مالی است که روح او را آزار داده و گاه او را از مسیر فطری باز میدارد. مولف در این اثر ، انفاق را به عنوان یکی از مهارتهای رفتاری معرفی می کند که توان تحمل آدمی را در فقر مالی افزایش میدهد تا در برابر آثار طبیعی و عادی فقر سر تسلیم فرود نیاورد، چه آنکه در انفاق فی سبیل الله، امید بخشی به افزایش نعمت نسبت به آنچه که داده است میباشد و همین امیدواری توان تحمل آدمی را در برابر فقر مالی تقویت میکند، علاوه آنکه انفاق به مستحق، خود توجه به وضع افرادی است که ضعف مالی دارند و روشن است چنین توجهی در توان تحمل فقر مالی تأثیر غیرقابل انکار دارد، چه آنکه انفاقکننده به وضوح درمییابد فقط او نیست که با فقر مالی روبروست، بلکه دیگران هم با این مشکل (پدیده فقر مالی) دست و پنجه نرم میکنند.
در بخشی از کتاب می خوانیم: با دقّت و ديد وسيع واضح است كه انفاق ضامن بقاى جامعه، و تحكيم عدالت اجتماعى، وسبب كم كردن فاصله طبقاتى، و پيشرفت همگانى مى‏باشد، و مسلّم است كه با پيشرفت اجتماع افرادى كه در آن اجتماع زندگى مى‏كنند نيز در رفاه و آسايش خواهند بود؛ اين همان نظر واقع‏بينانه الهى است.
قرآن به اين وسيله مسلمانان را توجّه مى‏دهد كه انفاق اگر به ظاهر چيزى از شما كم مى‏كند، در واقع چيزهايى بر سرمايه‏هاى شما مى‏افزايد، و هم از نظر معنوى و هم از نظر مادّى خوشبختى مى‏آفريند.
فرهنگ انفاق از دیدگاه روایات
انفاق یکی از تکالیف الهی است که روایات به شیوه های گوناگون ، تاکید بسیار زیادی بر آن داشته اند . ارائه تعریف دقیق از انفاق و راهبردهای ترویج فرهنگ کمک های مردمی از دیدگاه روایات ، یکی از نیازهای مهم جامعه امروز است .
لذا مولف با تشریح این مسأله که در فرهنگ اسلام انفاق مالى به شرط اين كه انگيزه‏اى جز رضاى پروردگار نداشته باشد و از هرگونه رياكارى و منّت و آزار خالى باشد از بهترين اعمال است. نقش بسزایی در گسترش فرهنگ آن فضیلت مهم اخلاقی و اجتماعی داشته است.
در حقیقت معظم له با تبیین الزامات و شرایط دقیق انفاق در نگاه روایات ، بیش از هر چیز رشد و تربیت فردی ، ارتقا سطح اندیشه و تعالی مادی و معنوی و فرهنگی انفاق کننده را مورد توجه قرار داد و از طرف دیگر نیز گسترش فرهنگ انفاق درجامعه، موجب برطرف شدن فقر و محرومیت و مفاسد و مشکلات ناشی از آن و استحکام بیشتر حکومت و جامعه اسلامی خواهد شد.
شرایط انفاق ارزشمند
انفاق نیز مانند بسیاری از امور مراتب و درجاتی دارد و هر نوع انفاقی را نمی توان انفاق ارزشمند تلقی کرد. لذا مولف با توجه به آیات قرآن این شرایط را مورد نظر قرار داده است.
در فرازی از کتاب می خوانیم: انفاق هايى كه در راه خدا مى‏شود يك طرف آن مستمندان هستند، و طرف ديگر خدايى است كه به خاطر او انفاق انجام مى‏گيرد؛ در اين حال، اگر اموال پست و كم ارزش انتخاب شود از يك سو توهين به مقام قدس پروردگار محسوب مى‏شود و از سوى ديگر تحقيرى است نسبت به نيازمندانى كه ممكن است على رغم تهيدستى مقام والايى از نظر ايمان و انسانيّت داشته باشند و روح آنها بر اثر چنين انفاقى آزرده گردد.
مخفیانه انفاق کنیم یا آشکارا؟
از جمله موضوعاتی است که در آیات مختلف قرآن کریم و احادیث اهل بیت علیهم السلام به آن اشاره شده است؛ این است که آیا پنهانی انفاق کنیم یا آشکارا؟ البته هر کدام از این نوع انفاق مزایایی دارد.
لذا مولّف در پاسخ به این پرسش اینگونه می نویسد؛ ترديد نيست كه انفاق در راه خدا چه علنى و آشكار باشد چه پنهان، هر كدام اثر مفيدى دارد؛ زيرا هنگامى كه انسان به طور آشكار و علنى مال خود را در راه خدا انفاق مى‏كند اگر انفاق واجب باشد گذشته از اين كه مردم تشويق به اين‏گونه كارهاى نيك مى‏شوند، رفع اين تهمت نيز از انسان مى‏گردد كه به وظيفه واجب خود عمل نكرده است.
و اگر انفاق مستحب باشد در حقيقت يك نحوه تبليغ عملى است كه مردم را به كارهاى خير، و حمايت از محرومان و انجام كارهاى عام‏المنفعه تشويق مى‏كند.
و چنانچه انفاق به طور مخفى، و دور از انظار مردم انجام شود، ريا و خودنمايى در آن كمتر است، و خلوص بيشترى در آن خواهد بود، مخصوصاً درباره كمك به محرومان، آبروى آنها بهتر حفظ مى‏شود.
در هر حال، آنچه در انفاق بسيار مهم است، نيّت پاك و خلوص در عمل است؛ دانستن و ندانستن مردم اثرى ندارد؛ و آنچه مهم است علم خداست، چرا كه اوست كه جزاى اعمال انسان را مى‏دهد و از نهان و آشكار آگاه است.
اعتدال در انفاق
از جمله نکات مهم در این اثر می توان به نگاه جامع و واقع بینانه معظم له به مقولۀ انفاق اشاره کرد؛ ایشان در این زمینه رعايت اعتدال در همه چيز، حتي در انفاق و كمك به ديگران را يك اصل اساسي بر شمرده است.
در این زمینه مولّف با بیان یک سلسله احكام اصولى اسلام در رابطه با انفاق و اداى حقّ خويشاوندان و مستمندان و در راه ماندگان، بر دور بودن انفاق از هرگونه اسراف و تبذير تأکید کرده است.
در ادامه نویسندۀ اثر در پاسخ به شبهۀ تضاد میانه روی در انفاق با ایثار اینگونه می نویسد: دستور به رعايت اعتدال در جايى است كه بخشش فراوان سبب نابساماني هاى فوق‏العاده در زندگى خود انسان گردد، و به اصطلاح «ملوم و محسور» شود؛ و يا ايثار سبب ناراحتى و فشار بر فرزندان او گردد و نظام خانوادگى‏اش را به خطر افكند؛ ولى هرگاه هيچ‏يك از اينها تحقّق نيابد، مسلّماً ايثار كار بسيار خوبى است.
از اين گذشته، رعايت اعتدال يك حكم عام است و ايثار يك حكم خاص كه مربوط به موارد معيّنى است و اين دو حكم با هم تضادّى ندارند.
شرایط یک انفاق مقبول چیست؟
هر کار مقدس و مذهبی در دین اسلام برای رسیدن به حد نهایی آرمانی خود شرایط و اصول خاص خود را دارد که اگر در انجام آن، اصول و آداب مربوط به آن انجام شود نتیجه و اثر مطلوب خود را خواهد داد.
لذا مولّف با استفاده از دیدگاه قرآن و روایات، هدف از انفاق را فراتر از رفع نیازمندی های تهیدستان ذکر کرده، بلکه تعالی و تکامل انفاق کننده نیز به طور کامل مورد نظر قرار گرفته است.
هم چنین به تعبیر نویسندۀ اثر، ارزش انفاق، بستگی به رعایت آداب و شرایط دارد که برخی از آنها شرط صحت و برخی شرط کمال آن است.‏ ایمان، شرط اصلی قبول شدن تمام اعمال از جمله انفاق است؛ لذا افراد با ايمان نبايد انفاق هاى خودرا در راه خدا بر اثر منّت گذاردن و آزار رسانيدن، باطل و بى‏اثر سازند.
انفاق ریایی؛ اعمال بر باد رفته
«انفاق‏» از جمله عبادت هایى است كه احتمال خودنمایى و ریا در آن بسیار است. معظم له با استفاده از آیات و روایات متعدد در این زمینه، در مساله انفاق تأکید می ورزد که انسان علاوه بر این‏كه باید ثواب عمل را در نظر داشته باشد، باید به گونه‏اى عمل كند تا به آبروى شخصى كه قرار است‏به او انفاق شود لطمه‏اى وارد نگردد. انسانهاى داراى عزت نفس، از این‏كه در جلو چشم دیگران به آنها انفاق شود، ناراحت مى‏شوند.
مولّف هم چنین می نویسد، انسان اگر به گونه‏اى انفاق كند كه حتى‏الامكان انفاق‏شونده او را نشناسد خیلى بهتر است. حال كسانى كه عمل نيكى انجام مى‏دهند، و سپس با رياكارى يا منّت و اذّيت و آزار، آن را از بين مى‏برند همانند چنين كسى است كه زحمات فراوانى كشيده و به هنگامى كه نياز شديدى به بهره‏بردارى از آن دارد، نتيجه كار او بكلّى از ميان مى‏رود و جز حسرت و اندوه چيزى براى او باقى نمى‏ماند.
ده شرط لازم براى انفاق ارزشمند
نویسندۀ اثر در فراز پایانی اثر، با بهره گیری از آیات قرآن کریم ده شرط «انفاق ارزشمند» را اینچنین بر می شمرد.
١.انفاق از بهترين قسمت مال انتخاب شود، نه از اموال كم ارزش٢.از اموالى كه مورد نياز مردم است، باشد ٣.به كسانى انفاق كند كه سخت به آن نيازمندند و اولويّت ها را در نظر گيرد ٤.انفاق اگر مكتوم باشد، بهتر است ٥.هرگز منّت و آزارى با آن همراه نباشد ٦.انفاق بايد توأم با اخلاص و پاكى نيّت باشد ٧.آنچه را انفاق مى‏كند، كوچك و كم اهمّيّت بشمارد، هر چند ظاهراً بزرگ باشد ٨.از اموالى باشد كه به آن دل بسته است و مورد علاقه او است٩.هرگز خود را مالك حقيقى تصوّر نكند، بلكه خود را واسطه‏اى ميان خالق و خلق بداند١٠.و قبل از هر چيز بايد انفاق از اموال حلال باشد، چرا كه خداوند فقط آن را مى‏پذيرد.
گفتنی است اين اثر نفیس ، نخستین بار در سال ١٣٨٢ با تحقیق و تنظیم بانو: ج. فرازمند؛ زير نظر گروه معارف و علوم اسلامي وابسته به مدرسه امام اميرالمومنين عليه السلام، در یک جلد و در ١٩٩ صفحه و در قطع رقعی، توسط انتشارات نسل جوان به زیور طبع آراسته شده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.