خداوند براى هدايت نوع بشر كتاب هاى آسمانى متعددى فرستاده، از جمله «صحف» ابراهيم و نوح، و «تورات» و «انجيل» و از همه جامع تر «قرآن مجيد»، که اگر اين كتاب ها نازل نمی شد، انسان در مسير خداشناسى و عبادت پروردگار، گرفتار خطا مى شد و از اصول تقوا و اخلاق و تربيت، و قوانين اجتماعى مورد نيازش دور مى ماند.[1]
لیکن اين كتب آسمانى همچون باران رحمتى بر صفحه دل ها فرو ريخت و بذر هاى تقوا و اخلاق و معرفة اللَّه و علم و حكمت را در نهاد انسان ها پرورش داد و شكوفا ساخت.[2]
تعداد کتب آسمانی
مسلّماً هريك از پيامبران اولوالعزم[3]، داراى كتاب آسمانى بودند كه نام بعضى از آن ها كاملًا معروف و شناخته شده است؛ قرآن مجيد كتاب آسمانى پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله)، انجيل كتاب آسمانى حضرت مسيح (عليه السلام)، و تورات كتاب آسمانى حضرت موسى(عليه السلام).[4]
اما نام كتاب آسمانى حضرت نوح(عليه السلام) و حضرت ابراهيم(عليه السلام) چه بوده؟ ممكن است از آيه 19 سوره اعلى (صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى) استفاده كرد كه نام كتاب ابراهيم «صحف» بوده، همانگونه كه درباره نام كتاب حضرت نوح نيز «صحف» ذكر كرده اند.[5]
البتّه نام بعضى از كتب ديگر در قرآن مجيد از جمله «زبور» ذکر شده است كه خداوند بر داوود نازل كرد؛ «وَ آتَيْنَا داوُدَ زَبُورا».[6]
ظاهر اين است كه نام ديگر زبور، مزامير (جمع مزمور به معناى اشعار روحانى است كه با صداى خوش) است. لذا «زبور» يك كتاب آسمانى نبود كه احكام و شريعت تازه اى داشته باشد.[7]
به تعبير ديگر كتب آسمانى كه بر پيامبران نازل گرديده دو گونه بوده است:
1- كتاب هايى كه احكام تشريعى تازه دربرداشت و اعلام آيين جديد مى كرد، مانند پنج كتابى كه بر پنج پيامبر اولوالعزم نازل گردد.
2- كتاب هايى كه احكام تازه در برنداشت، بلكه مشتمل بر نصايح و اندرزها و توصيه و دعا و مناجات بود، كتاب «زبور» يا كتابى كه درباره «ادريس» نقل كرده اند از اين قبيل بوده است.[8]
در این زمینه، در روايتى از ابوذر مى خوانيم كه مى گويد: به پيغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) عرض كردم، كتاب هاى آسمانى كه بر پیامبران نازل شد چند كتاب بود؟ پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: صد و چهار كتاب، ده كتاب بر «آدم»؛ پنجاه كتاب بر «شيث»، و بر «اخنوخ» كه ادريس است سى كتاب، و او نخستين كسى است كه با قلم نوشت، و بر «ابراهيم» ده كتاب و نيز تورات و انجيل و زبور و قرآن که بر موسى و مسيح و داود و پيامبر اسلام نازل شد.[9]
نزول کتب آسمانی در ماه رمضان
خداوند نه تنها در جنبه هاى مادى نيازمندی هاى انسان را با لطف عميمش بر طرف ساخته، سرمايه هاى مستمرى در اختيار او گذارده، كه در زندگى معنوى نيز احتياجات انسان ها را در امر تعليم و تربيت و تكامل از طريق انزال كتب آسمانى مرتفع ساخته است.[10]
در این میان ماه رمضان ماه تربيت(روزه داری) است،[11] و تربيت و پرورش بدون تعليم و آموزش صحيح ممكن نيست،[12] از این رو ماه رمضان همواره ماه نزول كتاب هاى بزرگ آسمانى بوده است،[13] از جمله قرآن که تعليم دهنده است، و بايد در اين ماه نازل شود.[14]
در روايات اسلامى نيز چنين آمده است كه همه كتاب هاى[15] بزرگ آسمانى «تورات»، «انجيل»، «زبور»، «صحف»، و «قرآن» همه در اين ماه نازل شده اند.[16]
امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد: «تورات» در ششم ماه مبارك رمضان و«انجيل» در دوازدهم و «زبور» در هيجدهم و «قرآن مجيد» در شب قدر نازل گرديده است.[17] از واثله بن اسقع روایت شده است، که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: صحف حضرت ابراهیم(علیه السلام) در نخستین شب ماه رمضان نازل گردید.[18]
کیفیت نزول کتاب های آسمانی
در آیات مرتبط[19] با نزول تورات و انجیل از ماده «انزال» استفاده شده كه اشاره به نزول دفعى است؛[20]چرا که هدف از نزول كتب آسمانى همان ارشاد و هدايت و تربيت است.[21]
قرآن داراى دو گونه نزول است، يكى نزول دفعى كه در شب قدر و در ماه مبارك رمضان واقع شد كه يك جا بر قلب پيامبر گرامى اسلام نازل گشت چنان كه قرآن مى گويد: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم»،[22]«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ؛ ما آن را در شب مباركى نازل كرديم»،[23] «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ، ماه رمضان همان ماهى است كه قرآن در آن نازل شده است».[24]
در تمام اين موارد از ماده «انزال» استفاده شده كه اشاره به نزول دفعى قرآن است.[25]
و نزول ديگرى كه تدريجاً در طى 23 سال دوران نبوت پيامبر(صلی الله علیه و آله) صورت گرفت، و در هر حادثه و ماجرايى آياتى متناسب آن نازل گرديد، و مسلمان ها را مرحله به مرحله در مدارج كمال معنوى و اخلاقى و اعتقادى و اجتماعى سير داد، چنان كه در آيه 106 سوره اسراء مى خوانيم: «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا؛ ما قرآنى بر تو نازل كرديم كه به صورت آياتى جدا از هم مى باشد تا آن را تدريجا و با آرامش بر مردم بخوانى (و جذب دل ها شود) و به طور قطع اين قرآن را تدريجاً ما نازل كرديم».[26]
در روايات متعددى كه در تفسير على بن ابراهيم از امام باقر و امام صادق و امام ابو الحسن(موسى بن جعفر) (علیهم السلام) نقل شده، می خوانیم كه در تفسير آیۀ «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ»، فرمودند: «هى لَیْلَهً الْقَدْرِ ، انزل اللَّه عز و جل القرآن فيها إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ جُمْلَهً واحدة، ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) فِی طُولِ عِشْرِینَ سَنَهً؛ منظور از اين شب مبارك شب قدر است كه خداوند همه قرآن را يك جا در آن شب به «بيت المعمور»[27] نازل كرد، سپس در طول بيست سال از «بيت المعمور» بر رسول اللَّه تدريجاً نازل فرمود».
در اين حدیث نيز در مورد نزول دفعى تعبير به «انزل» و در مورد نزول تدريجى تعبير به «نزل» شده است.[28]
سخن آخر: (قرآن مصون از تحریف)
متأسّفانه بر اثر گذشت زمان و دخالت جاهلان و نااهلان، بسيارى از كتب آسمانى، مورد تحريف قرار گرفت و با افكار نادرستى آميخته شد، [29]ولى قرآن مجيد از آن زمانى كه به وسيله فرشته وحى بر قلب پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله) نازل شده به دستور آن حضرت ثبت و ضبط گرديده و همچنان تا زمان ما بىكم و كاست محفوظ مانده،[30]و همچون آفتابى در همه اعصار و قرون مى درخشد و دل ها را روشن مى سازد.[31]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
منابع:
- تفسیر نمونه
- پیام قرآن
[1] اعتقاد ما، ص43.
[2] همان.
[3] پيامبران اولوالعزم پيامبرانى هستند كه آيين و كتاب جديدى آوردند، آن ها پنج نفرند، كه نامشان در بالا ذكر شده است، نام كتاب آسمانى نوح و ابراهيم «صحف» و نام كتاب آسمانى موسى «تورات» و كتاب آسمانى مسيح «انجيل» و كتاب آسمانى پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله) «قرآن» است. (اسلام در يك نگاه ، ص64).
[4] پيام قرآن، ج7، ص348.
[5] همان.
[6] سورۀ نساء، آیۀ 163. (پيام قرآن، ج7 ، ص348).
[7] پيام قرآن، ج7، ص348.
[8] همان.
[9] «مجمع البيان»، ج10، ص476؛ (تفسير نمونه ، ج26، ص406).
[10] تفسير نمونه، ج22، ص561.
[11] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص120.
[12] تفسير نمونه، ج1، ص635.
[13] همان.
[14] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص120.
[15] تفسير نمونه، ج1، ص634.
[16] همان، ص635.
[17] وسائل الشيعه، ج7، ابواب احكام شهر رمضان، ب 18، ح 16؛ (تفسير نمونه، ج1، ص635).
[18] البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج3، ص11.
[19] «أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ؛ تورات و انجيل را نازل كرد». (سورۀ آل عمران، آیۀ3)؛ «إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراة؛ ما تورات را نازل كرديم». (سورۀ مائده، آیۀ44)؛ «وَ لْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ؛ ما به اهل انجيل دستور داديم كه به آنچه خدا در آن نازل كرده است داوری کنند». (سورۀ مائده، آیۀ47).
[20] تفسير نمونه، ج19، ص370.
[21] همان، ج4، ص193.
[22] سورۀ قدر، آيه1.
[23] سورۀ دخان، آیۀ 3.
[24] سورۀ بقره، آیۀ 185. (تفسير نمونه، ج19، ص370).
[25] تفسير نمونه، ج19، ص370.
[26] همان، ص371.
[27] «بيت المعمور» خانه اى است به محاذات خانه كعبه در آسمان ها، كه در آن نقطه خانه اى همانند خانه كعبه وجود دارد. اين براى زمينيان، و آن براى اهل آسمان هاست. (سوگندهاى پر بار قرآن، ص114).
[28] تفسير «نور الثقلين»، ج4، ص620. (در اين حديث نزول قرآن به طور تدريجى در بيست سال ذكر شده، در حالى كه مىدانيم دوران نبوت كه قرآن در آن نازل مىشد در بيست و سه سال بود، ممكن است اين تعبير از اشتباه راوى و يا غلط در نسخه هاى حديث باشد).
[29] اعتقاد ما، ص44.
[30] پاسخ به پرسش هاى مذهبى، ص149.
[31] اعتقاد ما، ص44.
