در دنياى پرغوغاى مادّى، زنگارى از غفلت و دورى از خدا بر قلب و روح انسان زنگار مى نشيند، كه اگر با نيايش و عبادت برطرف نگردد، ممكن است روحانيّت و معنويّت را از وجود انسان برچيند.[1]
در این میان، آمد و شد شب و روز و نظام دقيق تغييرات تدريجى آن ها يكى از آيات خلقت و نشانه هاى خدا است، بعلاوه سرچشمه پيدايش يك تقويم طبيعى براى نظام بندى زمانى زندگى انسان ها محسوب مى شود.[2]
هر يك از زمان های شب و روز در جاى خود نعمتى[3] است بزرگ و سرچشمه نعمت هايى ديگر،[4] روشنايى روز خود نعمتى است بى نظير، جنب و جوش و حركت مى آفريند، انسان را براى كار و تلاش آماده مى سازد.[5]
شب نیز لباس و پوششى است[6] بر اندام زمين، و تمام موجودات زنده اى كه روى آن زيست مى كنند، فعاليت هاى خسته كننده زندگى را به حكم اجبار تعطيل مى كند، و تاريكى را كه مايه سكون و آرامش و استراحت است بر همه چيز مسلط مى سازد، تا اندام هاى فرسوده مرمت گردد و روح خسته تجديد نشاط كند، چرا كه خواب آرام جز در تاريكى ميسر نيست.[7]
نکتۀ مهم این است که در طول روز مجال كافى براى عبادت و نيايش حاصل نمى شود،[8] بنا بر اين باید عبادت شبانه را جانشين آن كرد.[9]
معنی «سَحر»
«سَحر» (بر وزن بشر)، در اصل به معناى «پوشيده و پنهان بودن» است و چون در ساعات آخر شب، پوشيدگى خاصى بر همه چيز حاكم است، [این اوقات] «سَحر» ناميده شده است.[10]
تاثیرات سحرخیزی بر سلامت جسم و روح
عبادت و تسبيح و حمد خدا در دل شب، و در آغاز طلوع فجر، لطف و صفاى ديگرى دارد، چرا که از تظاهر و ريا دورتر است، كارهاى مشغول كننده زندگى روزانه تعطيل است و استراحت شبانه به انسان آرامش بخشيده، قال و غوغا فرو نشسته[11] در نتیجه و روح عبادت[12] حاصل مى شود، از اين رو، راز و نیاز شبانه، عبادتى است خالص و توأم با حضور دل و آميخته با معنويت كامل و سرچشمه انواع بركات، به گفته حافظ:
هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود
از سوی دیگر امروزه علم پزشكى ثابت كرده كه عامل بسيارى از بيماري ها، فشارهاى روحى است. و عبادت شبانه اين فشار را كاهش داده و به انسان آرامش مى دهد. اين كه در برخى از روايات گفته شد كه نماز شب ضامن سلامتى[13] مى باشد، سرّ آن همين مطلب است![14]
در این میان ذکر مداوم و تسبيح مستمر در سحرگاهان،[15]همچون قطره هاى حيات بخش باران بر سرزمين قلب و جان ما مى ريزد، و آن را سيراب کرده و دائما به ما نشاط و حيات مى بخشد.[16]
آثار بى نظير عبادت های شبانه را، هر كس مى تواند با تجربه دريابد و هنگامى كه طعم شيرين آن را در مذاق جان احساس كند به آسانى آن را رها نخواهد كرد![17]
مى صبوح و شكر خواب صبحدم تا چند به عذر نيمه شبى كوش و گريه سحرى[18]
راز رسیدن به مقام محمود
سحرخيزى رمز پيروزى بسيارى از مردان موفق جهان[19] به ویژه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است که مقامات عاليه خود را (مقام شفاعت كبرى) در پرتو نماز شب و قرآن و مناجات سحر كسب كرد.[20]
اين مقام ثمره و ميوه عبادت شبانه است. اگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در سايه عمل به آن به مقام شفاعت كبرى رسيد، ما هم مى توانيم با احياء اين عبادت ارزشمند و پُرفايده، به مقام شفاعت صغرى نائل شويم.[21]
بهترین فرصت توبه
در آن هنگام كه چشم هاى غافلان و بى خبران در خواب است و غوغاى جهان مادى فرو نشسته، حالت حضور قلب و توجه خاص به ارزش هاى اصيل در قلب مردان خدا زنده مى شود، به پا مى خيزند و در پيشگاه با عظمتش سجده مى كنند و از گناهان خود آمرزش مى طلبند[22] و محو انوار جلال كبريايى او مى شوند، و تمام ذرات وجودشان زمزمه توحيد سر مى دهد، و همانگونه كه با طلوع صبح، ظلمت شب برچيده مى شود و فيض عام پروردگار بر صفحه جهان مى نشيند، آن ها نيز به دنبال زمزمه هاى عاشقانه سحرگاهان همراه با طلوع صبح، پرده هاى ظلمت غفلت و گناه از دل هايشان برچيده مى شود و انوار رحمت و مغفرت و معرفت الهى بر دل هايشان فرو مى نشيند.[23]
کمال و تعالی انسانی
در مرگ استكمالى نيست و دست از عمل كوتاه است، در خواب هم استكمالى نخواهد بود، خوابى كه انسان را از عبادات نيمه شبى محروم و از فيض اعظم و گنجينه پرثمر سحرى و راز و نياز در خولتگه راز عاشقى باز مىدارد و به قول مرحوم شيخ بهائى:[24]
«الى كم كالبهائم انت هائم و فى وقت الغنائم انت نائم؛
«تا چند مثل چهارپايان متحير و سرگشته اى، و در وقت غنيمت در خوابى».
آرى تا به كى وقتى كه بايد مصداق «اذْكُرُونِي في الخَلَواتِ أذْكُرْكم في الفَلَواتِ»[25] و «اذكرونى فى الخلاء اذكركم فى الملأ الاعلى»[26] باشیم، در خواب و از ذكر و ياد او غافليم.[27]
حال آنکه انسان به طور عادى به فرموده مولى اميرالمؤمنين على(عليه السلام) اگر 60 سال زندگى كند، نصف عمر او را شب ها نابود مى كند؛
(إِذا عاشَ الفَتى ستينَ عاماً فَنِصفُ العُمرِ تَمحَقُهُ اللَيالي).[28]
عجب از افرادى است كه نيمی از عمر را به دست شب سپرده، در خواب مى گذرانند، پس اينان را با استكمال، چه!! اى كاش ما در زمره اينان نباشيم كه بيچاره ايم.[29]
سخن آخر: (سحرخیزی توفیق الهی است)
مسلمان عزيز! اگر در دل شب براى مناجات و راز و نياز با معبود خويش، يا خوردن سحرى، با رختخواب وداع مىكنى، اما چراغ خانه همه همسايه هايت خاموش است، از تنهايى وحشت مكن و قدر اين توفيقى كه خدا به تو داده و ديگران از آن محرومند را بدان.[30]
خداوندا! به ما توفيق سحرخيزى و راز و نياز با خود در طول عمر مرحمت فرما.
پروردگارا! قلب ما را به عشقت مطمئن، و به محبتت نورانى، و به لطفت اميدوار ساز.[31]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
منابع:
1. تفسير نمونه
2. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)
[1] استفتاءات جديد، ج3، ص105.
[2] تفسير نمونه، ج26، ص23.
[3] «وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ؛ از رحمت او است كه براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش يابيد، و هم براى بهرهگيرى از فضل خدا تلاش كنيد». (سورۀ قصص، آیۀ 73)؛ (تفسير نمونه ، ج26 ، ص22).
[4] تفسير نمونه، ج26، ص21.
[5] «وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً؛ و روز را وسيله اى براى زندگى قرار داديم». (سوره نبأ؛ آیه11).
[6] «وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً؛ ما شب را پوششى قرار داديم». (سوره نبأ؛ آیه11).
[7] تفسير نمونه، ج26، ص21.
[8] «إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا؛ در روز تلاش و كوشش مستمر و طولانى خواهى داشت». (سورۀ مزمل، آیۀ7).
[9]«إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا؛ مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است». (سورۀ مزمل، آیۀ6)؛ (تفسير نمونه، ج25، ص176).
[10] سورۀ ذاريات، آيه 18. (تفسیر نمونه، ج22، ص332)؛ (لغات در تفسير نمونه، ص44).
[11] تفسير نمونه، ج22، ص469.
[12] «روح عبادت» كه انسان را به «مقامات عالى» مىرساند دو چيز است: «اخلاص» و «حضور قلب»؛ (پيام امام امير المومنين عليه السلام ، ج3، ص414).
[13] امام علي عليه السلام فرمود: «قِيامُ اللَّيْلِ مُصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ؛ نماز شب بدن را به سلامت مي‌آورد».(بحار الانوار، ج10، ص90).
[14] والاترين بندگان، ص103.
[15] «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ؛ و تسبيح و حمد پروردگارت را قبل از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن بجا آور». (سورۀ ق، آیۀ39)؛ «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ؛ در قسمتى از شب او را تسبيح كن و بعد از سجده ها». (سورۀ ق، آیۀ40).
[16] تفسير نمونه، ج22، ص290.
[17] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج3، ص414.
[18] دیوان حافظ، غزل452.
[19] اسلام در يك نگاه، ص76.
[20] «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ پاسى از شب را از خواب برخيز و قرآن (و نماز) بخوان اين يك وظيفه اضافى (واجب) بر توست تا پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برساند». (سوره اسراء، آيه79)؛ (كليات مفاتيح نوين، ص938).
[21] والاترين بندگان، ص97.
[22] «وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ؛ و در سحرگاهان، استغفار می نمایند». (سورۀ آل عمران، آیۀ17).
[23] تفسير نمونه، ج2، ص464.
[24] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج1، ص312.
[25] «ياد كنيد مرا در مكان هاى خلوت تا شما را در بيابان هاى وسيعى كه فريادرسى نيست ياد كنم».
[26] «ياد كنيد مرا در جاى خلوت تا ياد كنم شما را در ملأاعلى و جائى كه فريادرسى نيست».
[27] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج1، ص313.
[28] به نقل از اسرار الحكم سبزوارى، ص540.
[29] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، همان.
[30] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم(ع)، ص24.
[31] تفسير نمونه، ج22، ص469.
