نگاهی به ساختار معرفتی خانواده از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

ازدواج اساس و سنگ زير بناى نظام خانواده‏ و نظام خانواده سنگ زيربناى جامعه بشرى است،[1] و خانواده‏ به عنوان يك اجتماع كوچك دارای ساختاری است که با جسم و جان انسان هماهنگ است، و نياز هاى مادّى و معنوى او را در برمی گيرد، و داراى جاذبه و پذيرش در جامعه انسانى است.

عشق، زیربنای خانواده

عشق‏ و محبت در کنار جاذبه جنسى‏، انسان ها را به سمت ازدواج با همه مشكلاتش سوق مى‏ دهد؛ به گونه ‏اى كه آنها عاشقانه تمام عمرشان را به پاى یکدیگر مى ‏ريزند. آرى، انگيزه عشق و محبت اين قدرت و قوت عجيب و خيره كننده را دارد.[2] از جمله آنکه عشق و محبت كارها را سهل مى‏ كند.^[3]

زیرا خداوند براى بقاء نسل بشر علاقه ‏اى بين زن و مرد ايجاد كرد تا نسل بشر ادامه يابد؛[4] لذا آنها عاشقانه تمام سختي ها را به جان مى‏خرند؛ بلكه تمام عمرشان را به پاى فرزندشان مى‏ ريزند تا نوزادشان كم‏كم بزرگ شود و راه رفتن بياموزد، و سخن بگويد.[5]

خانواده، محور تکامل اجتماعی انسان

تشکیل خانواده، مخلوطى است از انگيزه‏ هاى غريزى و عاطفى و فكرى. عقل مى‏ گويد تكامل‏ تنها در سايه زندگى دسته جمعى ممكن است خواه تكامل معنوى باشد يا مادى.[6]

از سوى ديگر، انسان انگيزه ‏اى از درون خود و عواطف‏ اش به سوى اين زندگى مى ‏يابد؛ از تنهايى رنج مى‏ برد، و از گفتگو و نشست و برخاست با ياران همدل بزرگ ترين لذت را احساس مى‏ كند.[7] زیرا انسان يك موجود اجتماعى است كه براى زندگى دسته جمعى آفريده شده است؛ لذا او در زندگى خود به تشكيل خانواده‏ نياز دارد و بدون اين اجتماع كوچك، زندگى طبيعى براى او امكان ‏پذير نيست.[8]

اینچنین است که زندگى انسان در قالب تشکیل خانواده، جزء حقيقت وجودی او قرار می گیرد که هرگز از او جدا نمى‏ گردد؛ چرا که جامعه انسانى با تمام تحولات و تغييراتى كه دارد، هرگز اصل «اجتماعى بودن» انسان را که براساس قانون تكامل نهاده شده، تغيير نمى‏ دهد.[9]

بنای خانواده بر پایه مهر و محبت

اخلاق، شالوده مهم زندگی اجتماعی است،^[10] در نتیجه بناى خانواده‏ بر اساس مهر و محبت و اخلاق‏ انسانى است.^[11]

 در اسلام نیز سبک زندگی اسلامی در معاشرت زوجین بر پایه اخلاق و مهرورزی بنا شده است .^[12] همان‏گونه كه در قرآن هم آمده است: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا...؛^[13] و از نشانه‏ هاى او اينكه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان ها آرام گيريد» كه محبت و اخلاق انسانى را از آيات خدا شمرده و پايه خانواده را بر اين اصل استوار مى‏ داند.^[14]

هم چنین در زندگی مشترک، توصیه به معاشرت به معروف شده است که آیۀ «عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛^[15] و با ایشان (زنان) به شایستگی رفتار کنید». هم شاهد ديگرى بر اين معناست.^[16]

در نحوه تعامل با دیگر اعضای خانواده نیز اخلاق و مهرورزی نقش برجسته ای در آموزه های دینی دارد: «وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا؛^[17] و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید!» نحوه برخورد فرزندان با والدین، دستور به مهربانی و احسان پس از توصیه به عبادت ذات اقدس الهی:«فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا؛^[18] کم ترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» اجتناب از کم ترین سخنان آزاردهنده نسبت به آنان و بیان سخنان کریمانه به هنگام سخن گفتن با آنان، خود بیانگر اهمیت این امر است.^[19]

این توصیه و آموزه‏ ها ریشه در فطرت انسانی و سرشت خدادادی میان زوجین دارد ، هم در تشکیل خانواده و هم در دوران معاشرت و زندگی مشترک. حتی به هنگام اختلاف و جدایی نیز توصیه به گذشت و تصریح به احسان شده است.^[20]

پس اساس بايد بر محبت و رأفت باشد؛ يعنى اگر بناى خانواده بر اساس مسائل اخلاقى و انسانى باشد مشكلى پيش نمى‏ آيد، چرا که مسائل اخلاقى لطيف ولى مسائل حقوقى خشن است.^[21]

مسئولیت پذیری در خانواده

انسان تا مجرد است احساس مسئوليت‏ نمى‏ كند؛ اما بعد از ازدواج شخصيت انسان تبديل به يك شخصيت اجتماعى مى‏ شود و خود را شديداً مسئول حفظ همسر و آبروى خانواده‏ و تامين وسائل زندگى فرزندان آينده مى‏بيند، به همين دليل تمام هوش و ابتكار و استعداد خود را به كار مى‏ گيرد.[22]

در حقيقت زندگى زناشويى، انسان را از اين كه تنها متعلق به خودش باشد، و هر آن اراده كرد هر نوع تصميمى درباره خود و آينده خود بگيرد بيرون مى‏ برد، و بر اثر احساس مسئوليت‏ در برابر جامعه كوچكى كه نامش «خانواده‏» است از هرگونه تصميم خطرناك و غلط باز مى‏ دارد.[23]

در حديثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَ اَلْأَمِيرُ اَلَّذِي عَلَى اَلنَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَ اَلرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ وَ اَلمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ وَ اَلْعَبْدُ رَاعٍ عَلَى مَالِ سَيِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ أَلاَ فَكُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ؛ بدانيد همه شما نگهبانيد، و همه در برابر كسانى كه مامور نگهبانى آنها هستيد مسئوليد، امير و رئيس حكومت اسلامى نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است، مرد نگهبان خانواده خويش است و در مقابل آنها مسئول، زن نيز نگهبان خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول مى‏ باشد، بدانيد همه شما نگهبانيد و همه شما در برابر كسانى كه مامور نگهبانى آنها هستيد مسئوليد!».[24]

امام سجاد على بن الحسين عليه السلام در همين زمينه تعبير رسائى فرموده است و مى‏ فرمايد: «وأَنَّكَ مَسؤولٌ عَمّا وَليتَهُ مِن حُسنِ الأَدَبِ وَ الدِّلالَةِ عَلى رَبِّهِ، عز و جل وَ المَعونَةِ عَلى طاعَتِهِ؛ تو در برابر آنچه ولايتش برعهده تو گذارده شده است (از خانواده‏ و فرزندان) مسؤول هستى نسبت به تربيت نيكوى آنها و هدايت به سوى پروردگار و اعانت او بر اطاعتش».[25]

لذا یکی از ويژگى مؤمنان راستين آن است كه توجه خاصى به تربيت فرزند و خانواده‏ خويش دارند و براى خود در برابر آنها مسئوليت‏ فوق العاده ‏اى قائلند؛ «آنها پيوسته از درگاه خدا مى‏ خواهند و مى‏ گويند پروردگارا از همسران و فرزندان ما كسانى قرار ده كه مايه روشنى چشم ما گردد؛ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ».[26]

در اين نوع زندگی، پيوند وحدت و ارتباط، آن چنان در ميان اعضای خانواده محكم و استوار مى‏ گردد كه هيچ فردى نمى‏ تواند براى خود حساب جداگانه ‏اى باز كند و خود را از نتايج اعمال خوب و بد ديگران جدا فرض كند.[27]

در چنين ساختاری، تمام افراد خانواده، در سود و زيان اعمال يكديگر كاملاً شريك و سهيم بوده و نتيجه عمل يك فرد دامنگير همه افراد مى‏ شود. اين‏جاست كه هيچ یک از افراد خانواده، نمى‏ تواند تماشاگر صحنه زندگى گردد چرا که دود آن به چشم همه رفته و همه در برابر آن متأثر خواهند شد.[28]

ضرورت‌ آموزش خانواده و توجه به نقش تعليم و تربيت‌

برخى از مردم تصوّر مى‏ كنند كه با تهيّه خانه‏ و منزل و ماشين سوارى و سرمايه و مانند آن، بهترين خدمت را به همسر و فرزندان خود كرده ‏اند، در حالى كه مهم ترين ميراث، تربيت صحيح و ادب شايسته و نيكوست.^[29]

لذا باید در تربيت فرزندان و همسران و آشنايى آنها به اصول و فروع اسلام و راه هاى حق و عدالت، در حد توان فروگذار نکرد.^[30]

خداوند در قرآن کریم، روى سخن را به همه مؤمنان كرده، و دستوراتى در باره تعليم و تربيت همسر و فرزندان و خانواده به آنها مى ‏دهد و می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه داريد».^[31]

بديهى است، منظور از آتش در اينجا همان آتش دوزخ است، و دور داشتن از آن، جز از طريق آموزش و تعليم و تربيت خانواده‏ كه موجب ترك معاصى و اقبال بر طاعات و تقوا و پرهيزگارى گردد، نخواهد بود؛ و به اين ترتيب اين آيه هم وظيفه سرپرست خانواده را نسبت به خانواده تحت سرپرستى خود روشن مى‏ سازد، و هم تأثير تعليم و تربيت را در تقوا و فضائل اخلاقى‏.^[32]

این مسأله مهم نشان می دهد‏ انسان در مقابل همسر و فرزند خويش مسئوليت سنگينی دارد، و موظف است تا آنجا كه مى‏ تواند در تعليم و تربيت آنها بكوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نيكي ها دعوت نمايد، نه اينكه تنها به تغذيه جسم آنها قناعت كند.^[33]

البته در محيط خانواده‏ نمى‏ توان تنها با مقياس خشك قانون و مقررات بى‏ روح گام برداشت، بلکه باید با عواطف، در مسير اصلاح حرکت کرد.[34] در حقیقت نقش عاطفه در تعلیم و تربیت خانواده و تأمين هزينه زندگى آنان بسيار مهم و حساس است و هرگز نبايد از آن غفلت نمود.[35]

بديهى است در محيطى كه حق‏ گويان خاموش شوند و امر به معروف و نهى از منكر به فراموشى سپرده شود محيط خانواده‏ ها آلوده شده^[36] و نظم خانواده‏ بر هم خورده، و فاسد مى شود.

لیکن اگر بزرگترها به وظايف خويش، كه همان آموزش و خيرخواهى و نصيحت است، عمل نموده، و كوچك تر ها از آنها اطاعت كرده، و هيچ‏كدام از آنها در وظايف و مسؤوليت ‏هاى خود كوتاهى نكنند. روابط صحيح و اخلاق اسلامى میان اعضای خانواده و نظم اجتماعی در آن نهاد مقدس حاكم می شود.

سخن آخر: (تشكيل خانواده نقش مهمی در تزكيه و بقای جامعه دارد)

آخرين نكته ‏اى كه باید به طور فشرده به آن اشاره كنيم اين است كه تشکیل خانواده‏، سلامت جامعه ‏را در پی دارد.[37] چرا که اجتماع بزرگ از واحدهاى كوچكى تشكيل مى‏ شود كه «خانواده‏» نام دارد.[38]

در واقع تشكيل زندگى زناشوئى كه اولين واحد اجتماعى است،[39] پايه اصلى تكثير نسل و پرورش و تربيت فرزندان و گسترش جامعه، ‏[40] به واحدهاى بزرگ تر اجتماعىِ فاميل، طايفه، و عشيره، و سپس شهر ها و كشورها و سرانجام، كل جامعه‏ انسانى است‏.[41]

بديهى است هر قدر اين واحد هاى كوچك از انسجام و استحكام بيشترى برخوردار باشد استحكام اساس جامعه بيشتر خواهد بود،[42] به عبارت دیگر هر گاه اين واحد هاى كوچك كه رسيدگى به آن آسان تر است اصلاح گردد كل جامعه اصلاح مى‏ شود.[43]

لیکن اگر خانواده ها متزلزل شوند جامعه متزلزل می شود؛[44] به ویژه در عصر ما كه يكى از علل نابساماني هاى اجتماعى،[45] از قبیل بالا رفتن خشونت و آزار جنسى و آمار طلاق، همسان شدن مسئوليّت ‏هاى زن و مرد، تك زيستى، كاهش شديد عواطف خانوادگى، مشكلات روحى و روانى و در نتيجه افزایش بزهكارى و خشونت در جامعه، ارمغان بى‏ توجهى به نهاد خانواده [46] و متلاشى شدن نظام خانوادگى است.‏^[47]

 لذا براى خنثى كردن آنها و برون رفت از این چالش جهانی، ضرورت اهتمام مسئولان به افزایش تشکیل خانواده از طریق برنامه ‏ريزى اساسى‏ و دقيق غیر قابل انکار است.[48]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. تفسیر نمونه

2. كتاب النكاح

3. پيام قرآن