سیری درآداب سفر در اسلام از منظر معظم له

پیشرفت تکنولوژی در جوامع بشری ؛ به گونه ای است که اهتمام همگان را به مقولۀ سفر  افزایش داده است  لذا بسیاری از مردم برای  سفر مهيّا و آماده می شوند[1] لیکن باید دانست مسافرت به نوبۀ خود دارای آداب و شرائطی است که بعضاً در آموزه های اسلامی به آن اشاره شده است[2] لذا شايسته است مردم  از انجام آداب سفر و مقدّمات آن غافل نباشند؛که اجمالى از آن آداب عبارت است از:^[3]

طلب حلالیت

رسم حلالیت طلبیدن به هنگام مسافرت  بسیار حرکت ارزنده و مؤثری است و خوب است این سنت را دیگر مواقع هم داشته باشیم.[4]

آغاز سفر با امید و توکل به خدا

شایسته است انسان قبل از سفر با اميدوارى و توکل به خداوند حركت كند و از فال بد زدن بپرهيزد چرا كه از روايات به دست مى آيد آن گونه كه تو تفأل برخود كنى همان برايت پيش مى آيد؛ اگر آسان بگيرى آسان و اگر سخت بگيرى سخت مى شود و اگر آن را چيزى به حساب نياورى مشكلى پيش نمى آيد.[5]،[6]

زمان های مناسب سفر

در بعضى از روايات ^[7] آمده است كه انتخاب بعضى از روزهاى هفته براى مسافرت بهتر است.^[8]

صدقه دادن برای سفر

از جمله مستحبّات سفر این است انسان از خداوند متعال طلب خير كند و صدقه بدهد تا آن كه به آن صدقه سلامت خود را خريدارى نمايد^[9] زیرا چنانچه انسان سفر خود را با صدقه آغاز کند  مشکلات مرتفع خواهد شد^[10]،^[11] لذا برخى افراد را ديده ايم كه وقتى مى خواهند مسافرت بروند  پولى جدا كرده و به مستحق مى دهند.^[12] در تبیین این مدعا باید گفت صدقه اثر بسزایی در  دفع بلاها دارد؛^[13] لذا در روایتی از رسول اکرم(ص) می خوانیم:«الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ سَبْعينَ نَوْعاً...؛صدقه ، هفتاد نوع بلا را دفع مى كند.. ».^[14]،^[15]

هم چنین  در روايتى از امام باقر عليه السلام آمده است: «هر زمان امام سجّاد عليه السلام پاى در ركاب مى گذاشت با صدقه دادن در حدّ توان خود، سلامتى را از خداوند عزّوجل طلب مى كرد و هنگام بازگشت از سفر نيز به شكرانه سلامتى سفر به اندازه توان خويش صدقه مى داد و حمد و شكر خدا بجاى مى آورد».^[16] و نيز آمده است: «صدقه بده و هر روز كه خواستى از منزل خارج شو^[17] و اگر چيز ناگوارى به دلت راه پيدا كرد، به اوّلين مسكينى كه برخورد مى كنى صدقه بده سپس حركت كن كه خداوند، خطر را از شما دور مى كند».^[18]

دعا برای حفاظت و سلامتی در سفر

چنانچه انسان سفر خود را با  دعا^[19] شروع كند ان شاء الله گرفتار مشكلى نخواهد شد.^[20]لذا شایسته است مسافر قبل از سفر به خدا توکل نماید و بگويد:اللَّهُمَّ إِنّي أَسْتَوْدِعُكَ نَفْسي ، وَ أَهْلي ، وَ مالي ، وَ ذُرِّيَّتي ، وَ دُنْياي وَآخِرَتي ، وَ أَمانَتي ، وَ خاتِمَةَ عَمَلي ؛خداوندا من خودم و خانواده ام و اموالم و فرزندانم و دنياو آخرتم و سرپرستم و پايان كارم را به تو مى سپارم.»[21]به سندهاى معتبر نقل شده، كسى كه اين دعا را بخواند به آنچه درخواست نموده، مى رسد.[22]،[23]

دعا هنگام سوار شدن بر وسیله نقلیه

وقتى سوار بر مركب شود بگويد:بِسْمِ اللَّهِ لاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ إِلَّابِاللَّهِ، «الْحَمْدُللَّهِ الَّذي هَدانالِهذاوَماكُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»[24]، «سُبْحانَ الّذي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهْ مُقْرِنينَ؛[25]به نام خدايى كه پناهگاه و نيرويى جز براى او نيست، ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را به اين (همه نعمتها) رهنمون شد و اگر ما را هدايت نكرده بود ما (به اينها) راه نمى يافتيم، پاك و منزّه است كسى كه اين را مسخّر ما ساخت وگرنه ما توانايى تسخير آن را نداشتيم..[26]كه اگر چنين كند خودش و مركبش محفوظ مى ماند، تا پياده شود.[27]

خواندن آیة الکرسی برای سفر

انسان  وقتى براى مسافرت مهيّا مى شود مستحبّ است در خانه خود چهار ركعت نماز به جا آورد در هر ركعتى سوره حمد و سوره قل هو اللَّه را بخواند و بگويد:«اللَّهُمَّ إنّي أتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِهِنَّ، فَاجْعَلْهُنَّ خَليفَتي في أهْلِي وَ مَالي؛خدایا! من با این نمازها به تو تقرب جستم پس آن را جانشین من در خانواده و مالم قرار ده!»[28]

پس از خروج از خانه، بر در منزل و رو به آن سمتى كه به سوى آن، سفرش را آغاز مى كند، مى ايستد و سه مرتبه از پيش رو و از طرف راست و طرف چپ سوره حمد و به همين ترتيب سه مرتبه آيةالكرسى را بخواند و بعد از آن بگويد:[29]«اللَّهُمَّ احْفَظْني ، وَ احْفَظْ ما مَعِىَ، وَ سَلِّمْني ، وَ سَلِّمْ ما مَعِىَ، وَ بَلِّغْني ، وَبَلِّغْ ما مَعِىَ بِبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَميلِ؛خداوندا مرا و آنچه با من است حفظ كن و مرا و آنچه با من است سالم بدار و مرا و هر چه با من است به بهترين صورت به مقصد برسان».[30] در این زمینه  امام صادق(ع) فرمود: «...آية الكرسى را به هنگام سفر تلاوت كن»[31]،[32] بی شک كسى كه چنين كند خداوند او و آنچه همراه اوست را حفظ مى كند و به مقصد مى رساند.[33]،[34]

هم چنین اگر به منزلى رسيد كه قصد استراحت در آن را دارد قبل از خواب، تسبيح فاطمه زهرا عليها السلام را بگويد، سپس آيةالكرسى تلاوت كند كه تا صبح از هر خطرى محفوظ بماند.[35]،[36]

دعای سفر برای دفع خطر

مسافر پس از حركت، در مسير راه بگويد:«اللَّهُمَّ خَلِّ سَبيلَنا، وَ أَحْسِنْ تَسْييرَنا، وَ أَحْسِنْ عافِيَتَنا؛[37]خداوندا راه ما را بگشاى و مسير و توانايى ما را نيكوگردان».[38]وبگويد: بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ، وَمِنَ اللَّهِ وَالَى اللَّهِ، وَفى سَبِيلِ اللَّهِ، اللهُمَّ الَيْكَ اسْلَمْتُ نَفْسى ، وَ الَيْكَ وَجَّهْتُ وَجْهى ، وَ الَيْكَ فَوَّضْتُ امْرى ، فَاحْفَظْنى بِحِفْظِ الْإِيْمانِ، مِنْ بَيْنِ يَدَىَّ وَ مِنْ خَلْفى ، وَعَنْ يَمينى وَعَنْ شِمالى ؛ وَمِنْ فَوْقى وَمِنْ تَحْتى ، وَادْفَعْ عَنّى بِحَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ، فَانَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الَّا بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ؛[39]به نام خدا و به يارى خدا و از جانب خدا و به سوى خدا و در راه خدا، خدايا خودم را به تو تسليم نموده و به درگاهت رو كرده ام، و كارم را به تو واگذارده ام، پس مرا با حفظ ايمانم محافظت فرما، از مقابل و پشت سر و از طرف راست و چپ و بالاى سر و زير پايم، و با توان و نيرويت (خطرات را) از من دور كن، زيرا به يقين پناهگاه و نيرويى جز از سوى خداوند بلند مرتبه و با عظمت نيست».[40]

تربت امام حسین (ع) و ايمنى از بلا در سفر

گفتنی است انسان برای آغاز  سفر، مقدارى از تربت امام حسين عليه السلام را بردارد و بگويد:«اللهُمَّ إِنَّ هذِهِ طينَةُ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ، وَلِيِّكَ وَابْنِ وَلِيِّكَ، اتَّخَذْتُها حِرْزاً لِما اخافُ، وَ لِما لا اخافُ؛خداوندا اين خاك پاك قبر امام حسين عليه السلام است همان ولىّ و فرزند ولىّ تو؛من آن را پناهى براى آنچه از آن مى ترسم و آنچه از آن نمى ترسم قرار داده ام.» اگر چنين كند به بركت اين كار در پناه خدا خواهد بود.[41]،[42]

شوخی و مزاح در سفر؛ مولفه ای کلیدی  برای بازیابی شادی و نشاط جمعی

اين يك واقعيت است كه روح و جسم هر دو بر اثر كارهاى مختلف خسته مى شوند.  زيرا توان نيروى انسان محدود است و اين محدوديت سبب خستگى جسم و جان مى گردد. اما خداى متعال كه انسان را براى ادامه زندگى آفريده به وى قدرتى داده كه مى تواند جوششى از درون ايجاد كند و اين جوشش، نيرو و توان جديدى براى كارهاى مجدد به او بدهد. براى اين كه اين جوشش در زمان خستگى و ناتوانى شتاب گيرد بايد از وسايل تفريح استفاده كرد. [43]

در این میان مسافرت از جمله مصادیق بارز تفريح به شمار می آید که  تلفیق آن با  لطيفه ها، مزاح ها، شعرهاى زيبا، داستان ها نشاط آور و لطائف الحكم ، خستگى را از  روح و جسم انسان  مى زدايد و به انسان براى عبادت و اطاعت پروردگار و مديريت [44]كارهاى زندگى نيرو مى دهد.[45]

اینگونه است که در روايات اسلامى ، مزاح و شوخی از جمله آداب مستحب سفر، بر شمرده شده است [46]  ، زیرا در سفرها مشكلات بيشتر است و گاه پيشامدهاى نگران كننده اى رخ مى دهد لذا دستور به مزاح داده شده.[47]   و توصيه شده در سفرها براى از بين بردن فشار مشكلات سفر مزاح بيشتر كنيد.[48]

لذا در منابع روایی،[49] بابى تحت عنوان «حسن الخلق و حُسن الصحابة و سائر آداب السفر» ذكر شده و در آن روايات متعددى درمورد حُسن مزاح در سفر آورده شده، ازجمله حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كه مى فرمايد: «وَ أَمَّا الَّتِى فِى السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمِزَاحُ فِى غَيرِ الْمَعَاصِى ؛ اما آنچه در سفر نشانه شخصيت و جوانمردى است بخشيدن زاد و توشه به ديگران و حسن خلق و مزاح بدون آلودگى به معصيت است».[50]،[51]

لیکن باید دانست مزاح گرچه باعث آرامش روح و رفع هموم و غموم  است و به خصوص در مشكلاتى همچون مشكلات سفر، كار را بر انسان آسان مى كند ولى در عين حال اگر خارج از حساب و كتاب باشد ممكن است عظيم ترين مشكلات را به بار آورد.[52]

لذا در برخی روایات نیز  ما را از مزاح  برحذر کرده اند، البته  جمع بین روایات این است که مزاح در حد معقول و حساب شده خوب است اما اگر نامعقول باشد و قصد آن ایذاء، اهانت، بردن آبروی افراد باشد و یا دربردارنده ی مطلب زشت و هزل باشد ممنوع است.^[53]

در این زمینه مرحوم علامه طباطبايى بحر العلوم در اشعار فقهى خود مى گويد.[54]«وَأكْثِرِ الْمِزاحَ فِى السَّفَرِ إذا      لَمْ يَسْخَطِ الرَّبَ وَلَمْ يَجْلِبْ أذَىً؛ در سفرها مزاح زياد كن؛ مزاحى كه سبب خشم خدا نشود و موجب آزار كسى نگردد».[55]

اين شعر برگرفته از حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله است كه مى فرمايد: «شش چيز است كه نشانه شخصيت انسان است سه چيز در حضر و سه چيز در سفر و آن سه چيز در سفر را به اين صورت بيان فرمود:«فَبَذْلُ الزّادِ وَحُسْنُ الْخُلْقِ وَالْمِزاحُ فِى غَيْرِ الْمَعاصي ؛؛ بخشيدن بخشى از زاد و توشه به ديگران و حسن خلق و مزاح كردن به صورتى كه موجب عصيانى نشود».[56]

بی شک تأکید روایات بر اين موضوع در مورد سفر بدان خاطر است که سفرها غالباً آميخته با خستگى هاى جسمى و روحى مخصوصاً در ايام گذشته است و اين مزاح ها مى تواند خستگى ملالت جسمى و روحى را برطرف سازد.[57]

با این تفاسیر می توان دریافت مزاح بايد در حد اعتدال و خالى از افراط و بى بند و بارى و دور از اذيت و آزار ديگران و آنچه موجب خشم خداوند مى شود باشد؛ لذا نبايد براى رفع خستگى آلوده گناه شد آنگونه كه در دنياى امروز معمول است كه هرگونه سرگرمى سالم و ناسالم را براى رفع خستگى مى پسندند، بلكه بايد تقوا و اعتدال را در آن رعايت كرد.[58]

اداء فرائض و واجبات

مسافر در طول مسافرت ،باید مراقب انجام نمازهاى واجب باشد كه بسيار مهم است؛ زيرا از جمله الزامات مسافرت مطلوب و معنوی است  لذا مسافر در مسير راه، نسبت به نماز و شرايط و حدود، و بجا آوردن آن در اوّل وقت، بى مبالاتى و بى توجّهى نداشته باشد؛ همانگونه  كه از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: «نماز فريضه از بيست حجّ (مستحبّ) بهتر است».[59]لذا بعد از نمازهاى قصر اگر وقت دارد سى مرتبه تسبيحات اربعه را فراموش نكند كه روى آن تأكيد شده است.[60]،[61]

انتخاب همسفری هم شأن و هم کفو

به ما دستور داده شده در انتخاب همسفری هم شأن و هم کفو تلاش کنیم لذا در برخی روایات می خوانیم «با كسانى كه از جهت خرج كردن و تمكّن مالى در رديف شما نيستند، مسافرت نكنيد، مبادا آنها احساس حقارت كنند!».[62]

حضرت علی (ع) در ضرورت انتخاب همسفری هم شأن  فرمود:« سَلْ عَنِ الرَّفِيقِ قَبْلَ الطَّرِيقِ، وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ؛ پيش از سفر ببين كه هم سفرت كيست و پيش از انتخاب خانه ببين كه همسايه ات كيست».[63]

هم چنین در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم «كان اذا سافر يقول: من كان يسى ء الى جاره فلا يصحبنا لان الجار رفيق ملازم؛ آن حضرت هنگامى كه مسافرت مى كرد مى فرمود: كسى كه به همسايه اش بدى مى كند با ما هم سفر نشود؛ زيرا همسايه رفيق هميشگى انسان است».[64]

اين سخن امام عليه السلام واقعيتى است كه بارها مردم آن را تجربه كرده اند، زيرا به هنگام سفر غالبا پرده ها كنار مى رود و درون اشخاص ظاهر مى شود؛ اگر هم سفر انسان آدمى نادرست و بى تقوا يا بخيل و سنگدل يا بد خلق باشد آرامش را به كلى از او سلب مى كند.[65]

ضرورت اهتمام به حسن معاشرت در سایۀ تعاون و همکاری

بدیهی است در اثنای سفر باید به به دوستان و همراهان كمك كرد و در رفع نيازهاى آنان مضايقه ننمود و حقيقتاً نسبت به آنان متواضع و دوست و مهربان بود. از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است: «مَا اصْطَحَبَ إِثْنانِ إِلَّا كانَ أَعْظَمُهُما أَجْراً وَ أَحَبَّهُما إِلَى اللَّهِ أَرْفَقَهُما لِصاحِبِهِ؛هرگاه دو نفر با يكديگر همراه شوند آن كس كه بيشتر محبّت و كمك كند نزد خدا محبوب تر و پاداشش بيشتر است».^[66]،^[67]

لذا در حالات امام على عليه السلام مى خوانيم كه امام عازم كوفه بود، اتفاقاً يك نفر يهودى با آن حضرت همسفر شد، هنگامى كه بر سر دو راهى رسيدند (راهى به سوى كوفه مى رفت و راه ديگرى به سوى مقصدِ يهودى) مرد يهودى با كمال تعجب ديد على عليه السلام راه كوفه را رها كرد، و از طريقى كه او عازم بود آمد. عرض كرد:مگر شما نفرموديد قصد كوفه را داريد، پس چرا راه كوفه را رها كرديد؟ فرمود:مى دانم. عرض كرد: اگر مى دانيد پس چرا آگاهانه از راه خود صرف نظر كرده با من آمديد؟ فرمود: همسفر بايد احترام همسفرش را نگه دارد و براى تكميل آن بايد هنگام جدائى مقدارى همسفرش را بدرقه كند. اين گونه پيامبر ما به ما دستور داده است:يهودى با تعجب پرسيد آيا اين دستور پيامبر شما است؟ فرمود: آرى. يهودى گفت: لابد كسانى كه از او پيروى كردند به خاطر اين كارهاى بزرگوارانه و اعمال انسانى او است، من هم گواهى مى دهم كه آيين شما حق است (اين سخن را گفت و مسلمان شد).^[68]،^[69]

در روايت ديگرى از امام سجّاد عليه السلام وارد شده كه حضرتش سفر نمى كرد مگر با كسانى كه او را نشناسند تا بتواند در مسير راه، به همراهانش كمك نمايد.^[70]

حضرت رسول صلى الله عليه و آله فوق العاده متواضع بود، هنگام سفر بخشى از كارها را بر عهده مى گرفت، و از اينكه همه كارها و زحمتها بر دوش ديگران باشد، اجتناب مى ورزيد.[71]

لذا در روايتی  از رسول گرامى صلى الله عليه و آله نقل شده كه وقتى با اصحابش در سفر بود و مى خواستند گوسفندى بكشند، يكى گفت: كشتن گوسفند با من! ديگرى گفت: كندن پوست آن با من! و سوّمى گفت:پختن آن با من! و حضرتش فرمود: تهيّه هيزمش با من! گفتند: يا رسول اللَّه شما زحمت نكشيد ما خود، انجامش مى دهيم. فرمود: مى دانم، ولى دوست ندارم نسبت به شما امتيازى پيدا كنم؛ زيرا حق تعالى دوست ندارد كه ببيند بنده اش براى خود امتيازى نسبت به ديگران قائل است.^[72]

رعایت نکات ایمنی در سفر

ناگفته پيداست آنچه درباره دعا و صدقات و دیگر آداب سفر براى حفظ جان و مال و خانواده بیان شد  به اين معنا نيست كه انسان احتياط را از دست دهد و مراقبت هاى لازم را براى حفظ خويش و اموالش انجام ندهد؛ بلكه مقصود اين است: هر چه براى حفظ خود و اموال خويش در توان دارد انجام دهد و بقيّه را به خدا بسپارد چرا كه در روايت آمده است دعاى افراد سهل انگار مستجاب نمى شود.[73]

بنابراين، بايد در جادّه هاى خطرناك قدم نگذارد؛ خصوصاً در رانندگى امورى را كه براى ايمنى توصيه شده است فراموش نكند، از سرعت غير مجاز بپرهيزد، با احتياط حركت كند و وسايل لازم را كه در سفرهاى زمستانى يا تابستانى مورد نياز است با خود بردارد.[74]

مروری بر آداب سفر در توصیه لقمان به فرزندش

در بخش هايى از سخنان حكمت آميز اين مرد الهى به فرزندش در باب آداب سفر می خوانیم: [75]«يا بنى ان الدنيا بحر عميق، قد غرق فيها عالم كثير، فلتكن سفينتك فيها تقوى اللَّه، و حشوها الايمان، و شراعها التوكل، و قيمها العقل، و دليلها العلم، و سكانها الصبر؛ پسرم دنيا درياى عميقى است كه گروه بسيارى در آن [76]غرق شدند، كشتى تو در اين دريا بايد تقواى الهى باشد، و زاد و توشه ات ايمان، و بادبان اين كشتى توكل ، و ناخداى آن عقل، و راهنماى آن علم، و سكان آن صبر است.[77]،[78]

 لقمان در گفتار ديگرى به فرزندش در آداب مسافرت چنين مى گويد:«پسرم! هنگامى كه مسافرت مى كنى، اسلحه و لباس و خيمه و وسيله نوشيدن آب، و وسائل دوختن و داروهاى ضرورى را كه هم خود، و هم همراهانت از آن استفاده مى توانيد بكنيد بردار، و با همسفران در همه چيز جز در معصيت الهى همراهى كن».[79]پسرم! هنگامى كه با جمعى مسافرت كردى در كارهايت با آنها مشورت كن،در صورت آنها تبسم نما،در مورد زاد و توشه اى كه دارى سخاوتمند باش،هنگامى كه تو را صدا زنند پاسخ گو و اگر از تو كمك بخواهند آنها را يارى كن،تا مى توانى سكوت اختيار كن،نماز بسيار بخوان،در مركب و آب و غذا كه دارى سخاوتمند باش،اگر از تو گواهى به حق بطلبند گواهى ده،اگر از تو مشورتى بخواهند براى به دست آوردن نظر صائب كوشش كن و بدون انديشه و تامل كافى پاسخ مگو، و تمام نيروى تفكرت را براى جواب مشورت به كار گير كه هر كس در پاسخ مشورت خالصترين نظر خود را اظهار نكند، خداوند نعمت تشخيص و انديشه را از او مى گيرد.[80]

هنگامى كه ببينى همراهان تو راه مى روند، و تلاش مى كنند، با آنها به تلاش بر خيز،دستور كسى را كه از تو بزرگتر است بشنو،اگر از تو تقاضاى مشروعى دارند هميشه جواب مثبت بده، و هرگز« نه» نگوى، زيرا گفتن نه، نشانه عجز و ناتوانى و سبب ملامت است ...هرگز نماز را از اول وقت تاخير نينداز، و اين دين خود را فورا ادا كن،با جماعت نماز بگذار، هر چند در سخت ترين حالات باشيد ...اگر مى توانى از هر غذايى مى خواهى بخورى قبلا مقدارى از آن را در راه خدا انفاق كن، كتاب الهى را تلاوت كن، و ذكر خدا را فراموش منما».[81]

سخن آخر:( مسافرت های ساده و کم هزینه را در جامعه ترویج کنیم)

بعضاً ديده مى شود افرادى براى مسافرت كوتاهى چندين چمدان و ساك بايد به [82]دنبال ببرند تا به خيال خود راحت باشند، در حالى كه خود و ديگران را به زحمت مى اندازند، ولى عدّه اى ديگر ديده مى شوند كه با يك ساك كوچك مسافرت را سپرى مى كنند، اينها خفيف المؤونه و كم نيازند، اما دسته اول از جمله كسانى هستند كه بار خود را سنگين كرده و زير آن زانو مى زنند. به راستى كدام دسته موافق عقل عمل كرده و كدام زندگى راحتى دارند؟[83]لذا شایسته است در راستای ترویج مسافرت های  ساده و کم هزینه و تهی از تشریفات حرکت کنیم.[84]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir