رمضان ماه قرآن کریم، ماه ضیافت الهی، ماه مبارزه با هوی نفس[1] و ماه احیای ارزشهای اسلامی است[2]، و ماهی است که شیطان در بند است و بهترین فرصت برای بازسازی و خودسازی است،[3] لذا به واسطه این امور این ماه برکت پیدا کرده است[4].
بدیهی است ماه رمضان، نزد معصومین علیهم السلام جایگاه ویژه ای داشت و در ابتدای این ماه مردم را هشدار میدادند و اهمیت آن را برای مردم تبیین می کردند،[5] زیرا رمضان٬ ماه پاکی٬ تقوا٬ آمرزش گناهان٬ رحمت و فضل پروردگار است بنابراین باید از این ماه نهایت استفاده را داشته باشيم.[6]
لذا اینگونه است که خداوند در قرآن کریم برای بیان شرافت و عظمت ماه رمضان ،آن را به خود نسبت می دهند و این ماه را «شهر الله» مىنامند[7] که اشاره به اهميت و فضیلت ماه مبارك رمضان است؛ وگرنه همه ماهها ماه او است.[8]
نزول قرآن؛ عنصر هویت بخش در ماه مبارک رمضان
بی شک رابطه قرآن و ماه مبارک رمضان معنا و مفهوم بسیاری دارد،[9] زیرا خداوند ماه رمضان را به عنوان ماهی که قرآن نازل شده معرفی میکند[10] (شهر رمضان الذي أنزل فيه القرآن).[11]همان قرآنى كه مايه هدايت مردم، و داراى نشانههاى هدايت، و معيارهاى سنجش حق و باطل است (هدى للناس و بينات من الهدى و الفرقان).[12] و این بالاترین ویژگی ماه رمضان است.[13]در این ماه قرآن به صورت دفعی بر قلب پیامبر نازل شده و در 23 سال به صورت تدریجی بر او نازل گردیده است.[14]
بدین ترتیب ماه رمضان كه ماه نزول قرآن است، پيوند مستحكمى با قرآن دارد[15] و در تمام سال، ماهى به عظمت ماه پربركت رمضان نيست؛ بلکه ماهى است كه خداوند آن را جهت اهداى بالاترين هديه خود به جهان بشريت، يعنى «قرآن مجيد» برگزيده است[16].
معناى اين سخن آن است كه قرآن آن قدر ارزشمند و والاست كه شعاع آن، ماه رمضان، كه بسان ظرفى براى قرآن است، را نيز گرانبها كرده است.[17]
لزوم تفکر و تدبر در آیات قرآن کریم
بايد همواره، مخصوصاً در ماه مبارك رمضان كه به تعبير قرآن ماه قرآن است، در معارف و دستورهاى الهى كه در قرآن آمده بينديشيم، و دردها و آلام و بيماريها و مشكلات خويش را در سايه عمل به آن درمان كنيم.[18]
باید اذعان نمود بهترين اعمال در شب ها و روزهاى ماه مبارك رمضان تلاوت قرآن است،[19]لیکن شكى نيست كسانى كه با مفاهيم و محتواى قرآن آشنايى ندارند سزاوار است در محتواى آيات دقت بيشترى كنند و در مكتب قرآن درس فرا گيرند، هر چند مقدار كمترى بخوانند،[20] بلکه تلاوت قرآن همراه با تأمل از وظایف روزه داران در این ماه است و مسلماً تلاوت کم ولی با دقت و تأمل از تلاوت زیاد و بدون توجه بهتر است .[21]
گفتنی است در طی سالهای اخیر اقداماتی در خصوص فراگیری قرائت قرآن کریم انجام شده که نمونه آن برگزاری مراسم ترتیل خوانی قرآن در ایام ماه مبارک رمضان است.[22] برگزاری این مراسم ها اقدام بسیار خوبی است و موجب مأنوس شدن مردم با قرآن کریم می شود[23]لیکن این همه کار نبوده و باید جلوتر برویم و قرآن را به عنوان نسخه عملی همواره در نظر داشته و به آن عمل کنیم[24] تا تلاوت قرآن همراه تعقل و تأمل در آیه ها وترجمه های آن موجب تربیت انسان گردد.[25]
اما متأسفانه اين كتاب با عظمت، و اين نسخه شفابخش آلام بشريت، حتى در بين مسلمانان غريب و مظلوم است. تا آنجا كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله طبق آيه سىام سوره فرقان از برخى مسلمانان به خداوند شكايت مى كند:« «يا رب إن قومى اتخذوا هذا القرآن مهجورا»؛ پروردگارا! قوم من قرآن را رها كردند».[26]
به عنوان نمونه اگر به خاستگاه قرآن، عربستان سعودى سرى بزنيم، در خواهیم یافت كشورى كه قسمت مهمى از قرآن هاى موجود دنيا، در آنجا چاپ مى شودو مدارس فراوان جهت حفظ قرآن مجيد و تعداد فراوانى در طول سال در اين مراكز به حفظ قرآن مى پردازند، لیکن قرآن در ظواهر زندگى آنها فراوان، اما در اعمال و رفتار و كردارشان ناياب است.[27] آيا پيامبر صلى الله عليه و آله از چنين مسلمانانى شكايت نمى كند؟[28]
بنابراین بايد به قرآن بازگرديم، و آن را فراگيريم، و شعاع نور آن را در سراسر زندگى و اعمال و حركاتمان بيندازيم، تا مبادا جزء افرادى باشيم كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله از آنها شكايت خواهد كرد،[29]نباید روزی بیاید که دور افتادگان از اسلام به محتوای قرآن عمل کنند و مسلمانان تنها سرگرم خواندن، چاپ و... دراین عرصه باشند.[30]
بدین ترتیب باید مردم را با قرآن و معارف دین آشنا کنیم، در این ماه دلها آمادگی بیشتری برای پذیرش دارد.[31] که بهترین فرصت برای نزدیک کردن مردم به خدا، ماه رمضان و استفاده از آیات قرآن کریم است.[32]
شب قدر؛ عنصرهویت ساز در ماه رمضان
ماه رمضان، ماهى است كه شب قدر در آن واقع شده، شبى كه مقدرات يكسال انسانها بر حسب شايستگى ها و لياقت هايشان تعيين مىگردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است!،[33] که بر اساس شایستگی و لیاقت هر کس، این مقدرات به انجام می‌رسد زیرا در پیشگاه خداوند متعال هیچ امری بدون حساب و کتاب رخ نمی‌دهد[34].
بی تردید در اسلام موضوعات كشف نشده و اسرارآميزى هم چون شب قدر، و ساعت اجابت دعا... وجود دارد كه رمز مخفى بودن آن به طور كامل روشن نيست.[35] لذا تعجب ندارد كه در يك لحظه يا يك روز يا يك شب سرنوشت انسان تعيين شود، كه شب قدر هم يك شب است.[36]
خلاصه اينكه هيچ جاى تعجب نيست كه خداوند كارى انجام دهد يا فرمانى صادر كند كه اسرار و فلسفه آن بر ما مجهول باشد، و هيچ كس نمىتواند ادعا كند كه چنين چيزى مطلقا «ممكن» نيست. [37]
هم چنین آيه شريفه قرآن اين حقيقت را روشن ساخته است؛«بطور مسلم ما قرآن را (كه سند حقانيت پيامبر اسلام است) در شبى پر بركت نازل كرديم» (إنا أنزلناه في ليلة مباركة).[38]
شب پر بركتى كه مقدرات جهان بشريت با نزول قرآن رنگ تازهاى به خود گرفت، شبى كه سرنوشت خلايق و مقدرات يكسان در آن رقم زده مى شود.[39]
آرى! قرآن در شبى سرنوشت ساز، در شب قدر بر قلب پاك پيامبر نازل شد.[40]
لذا نزول یکباره قرآن بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و آمیخته شدن این شب‌ها با نام مولای متقیان حضرت علی علیه السلام از دیگر ویژگی‌های این شب‌های با برکت است که باعث شده است تا شیعیان با آب توبه گناهان خود را بشویند و برای خود، کشور و جهان اسلام از خداوند متعال طلب مغفرت کنند.[41] لذا شب قدر، شب توبه و بازگشت به سوی خداوند، شب حل مشکلات و برآورده شدن حاجات است.[42]
روزه؛ التزام هویتی مومنان در تقویت ایمان و تقوا
بدیهی است در آیه 183 سورۀ بقره،[43] خدا درخصوص روزه، مؤمنان را خطاب قرار می دهد که بیان کننده این مسأله است که نشانه ایمان روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان است.[44]
در این آیه[45] آمده است ؛«... کُتِبَ عَلَیْکُمُ ...»، بر شما نوشته شده است، با توجه به این که هرگاه بخواهند مسئله ای به صورت محکم بیان شود، تنها به گفتن لفظی کفایت نمیشود، بلکه به صورت مکتوب نوشته می شود، در این آیه نیز جمله «... کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ ...» نشان دهنده اهمیت بالای روزه است.[46]
هم چنین باید تصریح نمود که روزه تنها برای مسلمانان نیست، بلکه برای سایر پیامبران و ادیان الهی نیز واجب بود، لذا در این آیه[47] خداوند می فرماید گمان نکنید روزه در ماه مبارک رمضان تنها برای شما مسلمانان است، بلکه برای اقوام پیشین نیز وجود داشته است.[48]
حال با این تفاسیر بر آثار تربیتی روزه تأکید کرد که آیه مذکور[49] هدف از روزه در ماه مبارک رمضان را زنده شدن تقوا در وجود انسانها ذکر می کند؛ به این معنی اگر در ماه مبارک رمضان روزه گرفته شود، تقوای انسان افزایش می یابد.[50]
بنابراین افزایش تقوا معیاری برای پذیرفته شدن روزه معرفی شده است و اگر بعد از روزه گرفتن تقوای انسان بیشتر شود، معلوم می شود روزه، روزه حقیقی بوده است، ولی اگر در تقوای انسان[51] فرقی نکرد، انسان بداند که روزه او تنها تشنگی و گرسنگی کشیدن است و عمل او تنها نامش روزه بوده است.[52]
رمضان، ماه تعليم و تربيت
ماه مبارك رمضان، ماه ضيافت و ميهمانى خداست. و بهترين پذيرايى خداوند مهربان در اين ماه پربركت، همان «قرآن مجيد» است كه در اين ماه نازل شده و چه ضيافتى بالاتر از اين كه ميزبان، براى ميهمانان خويش كتابى فرو فرستد كه تمام سعادت بشر در آن باشد، و سرچشمه جوشان تمام خيرات و خوبي هاى آدمى گردد؛ به همين جهت، ماه رمضان، ماه «تعليم و تربيت» ناميده شده است.[53]
بدان جهت ماه تربيت است كه روزه داران عزيز در پرتو روزه هاى سرشار از معنويت و نور و صفاى اين ماه عزيز، اراده خويش را تقويت و روح ايمان خود را مستحكم نموده و در سايه تقويت اراده و استحكام بخشيدن به ايمان خويشتن، مؤدب به آداب الهى مىشوند.[54]
و از آن روى ماه تعليم است كه در اين لحظات و ساعات پرارزش، كه حتى كارهاى غيرارادى روزه دار، همچون نفس كشيدن، عبادت محسوب مىشود، به تلاوت آيات نورانى كلام الله مىپردازد و با تفكر و تعمق و غور در اين اقيانوس بى پايان، دانستني هاى فراوانى مى آموزد و گوهرهاى نابى را صيد مى كند.[55] بدين جهت، در روايات متعددى به تلاوت قرآن مخصوصاً در ماه مبارك رمضان توصيه شده، و فضيلت هاى فراوانى براى آن بيان گرديده است؛ تا آن جا كه ثواب تلاوت يك آيه از اين معجزه الهى در اين ماه، برابر با تلاوت تمام قرآن در غير ماه رمضان قرار داده شده است.[56] و به اين علت بهترين بحثها و گفتگوها در اين ماه پربركت، بحث تفسير قرآن است.[57]
حال چه زيباست كه در اين ماه عزيز، هر چه بيشتر با كتاب خدا آشنا شويم، و از آن، تا حد توان بهره بگيريم، و جزء ميهمان هاى حقيقى و واقعى پروردگار شويم؛ كه اگر دل به قرآن دهيم و در محضرش زانو بزنيم، بى شك اين نسخه شفابخش آلام ما را تسكين بخشيده، و دردهاىمان را دوا نموده، و قلب و روحمان را آرام مى كند.[58]
عبادت و ترک معصیت در گرو تعلیم و تربیت
ماه رمضان، ماه عبادت و خودسازى، ماه ترك معصيت و انجام اطاعت است.[59] لذا براى تحقق اين مهم، هم تعليم لازم است و هم تربيت.[60] «قرآن» انسان را تعليم مى دهد و «روزه» انسان را تربيت مى كند. تنها با اين دو است كه رسيدن به كمال ممكن مى گردد.[61] در حقيقت «قرآن» بدون فريضه «روزه» آموزش ناتمام و بدون پرورش است و رمضان و «روزه» بدون «قرآن» تربيت فاقد دانش و آگاهى است.[62]
بنابراين، يك مسلمان بايد با روزه گرفتن، رمضان را احيا و خود را تربيت كند ونيز با نزديكى به قرآن و مأنوس شدن با آن، هدايت شود چرا كه قرآن هم هدايت است، هم بينات و هم فرقان،[63] چنين قرآنى در ماه رمضان فرود آمد و روزه نيز در اين ماه واجب گشت.[64] به همين جهت، بايد به اين دو هديه الهى توجه خاص شود.[65]
ماه رمضان؛ عرصۀ تمرین ، امتحان و آزمایش
باید اذعان کرد برگشت آزمايش و امتحان به تربيت است و در واقع كلاس ديگرى به موازات عبادت براى تحصيل هدفى واحد كه تربيت و پرورش است،[66] زیرا خداوند با آزمايش و ابتلاء خود در صدد ساختن روح انسان است، حال اگر سؤال شود خداوندى كه غيب و شهود براى او يكسان است و اصلا غيبى براى او تصور نمى شود چرا امتحان مى كند؟[67]
در جواب مى گوئيم امتحان خداوند از نوع امتحان استاد عالم به مقدار پيشرفت شاگردش است، ولى او امتحان را عاملى و وسيله اى قرار مى دهد تا بتواند شاگرد را براى مطالعه بيشتر به كار اندازد و او را در كار خود ورزيده كند.[68]
لذا خداوند با امتحان خود زمينه پرورش و ورزيده شدن مخلوقات خود را فراهم مىآورد، تا ناخالصى هاى وجود آنها را در اثر فشار مشكلات و گوهر وجود آنها را در اثر حرارت هاى زمانه آبديده كند .[69]
حال با این تفاسیر می توان گفت دين اسلام، دين اختيار است نه اجبار «انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا» ما راه را به او نشان داديم؛ خواه شاكر باشد، خواه ناسپاس![70].
خداوند عالم مى توانست نماز، روزه و ساير واجبات الهى را غريزى انسان قرار دهد؛ يعنى همان گونه كه انسان آب و غذا مى خورد، اين گونه عبادات را غريزتاً بجا آورد؛ ولى اين چنين نكرد، بلكه انسان را آزاد و مختار آفريد تا بشر هدايت، تكامل، پيشرفت، آزمايش، ثواب، عقاب و ... داشته باشد و اينها بى معنا نباشد.[71]
اینگونه است که امام مجتبى عليه السلام ماه رمضان را به عنوان مضمار خلق و ميدان تمرين مورد اشاره قرار می دهد.[72]
هم چنین در كتاب من لا يحضره الفقيه چنين آمده كه در يك روز عيد فطر امام حسن عليه السلام گروهى را ديد كه بازى مىكنند و (بيهوده) مىخندند امام عليه السلام به يارانش فرمود: خداوند ماه رمضان را وسيله آزمايش خلق خود قرار داده كه از طريق اطاعتش براى رسيدن به بهشت و رضايت او از يكديگر پيشى گيرند. جمعى به سرعت در آن شتافتند و به مقصد رسيدند و گروهى تخلف كردند و گرفتار خسران شدند. بسيار مايه تعجب است از كسى كه در اين روز بيهوده مىخندد و به بازى مشغول است؛ روزى كه نيكوكاران پاداش داده مى شوند و مقصران نااميد مى گردند. به خدا سوگند اگر پرده ها كنار رود نيكوكاران به اعمال نيكشان سرگرم خواهند بود و بدكاران به بدى هايشان.[73]،[74]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت اين ويژگى هايى كه در ماه رمضان واقع شد تصادفى نيست بلكه بين اينها ارتباط وجود دارد، ماه رمضان ماه تربيت است و تربيت بدون تعليم نمى شود و قرآن تعليم دهنده است و بايد قرآن در اين ماه نازل شود و بهار تلاوت قرآن باشد، آنها كه در اين ماه خود را ساختند مقدرات خود را در اين ماه تعيين مى كنند. ماه رمضان و روزه گرفتن جهاد با نفس است و بدون جهاد با نفس جهاد با دشمن خارجى ممكن نيست.[75]
هم چنین از جمله وظائف ما در اين ماه عزيز دعا براى نجات مسلمانان از چنگال آتش افروزان غربى و بازيچه هاى دست آنها در كشورهاى اسلامى و نابودی گروه های تروریستی تکفیری است و مخصوصاً بايد برای مسلمانان عراق، سوریه و يمن دعا كرد كه در اين ماه مبارك رمضان در حالى كه روزه دارند زير فشار توطئه های متحدان قدرت های استکباری به ویژه رژیم کودک کش آل سعود قرار گرفته اند، همان بيگانگان از اسلام كه نه حرمت ماه‌هاى حرام را كه صريح قرآن مجيد است به رسميت می شناسند و نه احترامى براى ماه رمضان قائلند.[76]
لذا لازم است همه مسلمانان در اين ماه بعد از نمازها به صورت دسته جمعى يا انفرادى براى نجات آنها و نابودى دشمنانشان دعا كنند.[77]
بارالها! انبوهى از مشكلات جامعه اسلامى ما را فرا گرفته و دشمنان در داخل و خارج سخت تلاش مى كنند تا نور تو را خاموش سازند.[78]پروردگارا به عظمت ماه رمضان و قرآن آتشهایی که در کشورهای اسلامی به دست دشمنان برپا شده٬ خاموش کن.[79]
پروردگارا به حرمت اين ماه عزيزت سوگندت مى دهيم كه توفيق بندگى خالص و تسليم مطلق در برابر فرمانت و تلاوت آيات قرآن مجيدت را به ما مرحمت فرما.[80]
خداوندا! هر روز گوشه تازه اى از آيات عظمتت را بما نشان ده تا تو را هر روز بهتر و بيشتر بشناسيم، و به شكر اينهمه مواهبى كه نصيب ما كرده اى بپردازيم.[81] امیدواریم که در ماه مبارک رمضان بتوانیم با تکیه بر نیروی ایمان، در مسیر انجام اعمال صحیح حرکت کنیم.[82]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه( makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛24/5/1389.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛صحن جامع رضوی؛ 25/5/1388.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛24/5/1389.
[4] همان.
[5] همان؛11/5/1390.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛7/3/1395.
[7] برگزيده تفسير نمونه، ج1، ص؛ 122.
[8] پيام قرآن ؛ ج2 ؛ ص117.
[9] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص626.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ همایش اساتید تفسیر قرآن حوزه علمیه قم ؛ دارالقرآن الکریم علامه طباطبایی؛ 29/2/1395.
[11] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص626.
[12] همان.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛11/5/1390.
[14] همان.
[15]مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص11.
[16] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[17] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص30.
[18] همان؛ص33.
[19] زاد المعاد، صفحه 109.
[20] كليات مفاتيح نوين ؛ ص700.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی؛ حرم حضرت معصومه(س)؛23/5/1389.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛همایش اساتید تفسیر قرآن حوزه علمیه قم ؛ دارالقرآن الکریم علامه طباطبایی؛29/2/1395.
[23] همان.
[24] همان.
[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛24/5/1389.
[26] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص33.
[27] همان؛ص34.
[28] همان.
[29] همان؛ ص 35.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مراسم احیای شب قدر؛ مدرسه امیر‌المؤمنین قم؛29/5/1390.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.
[32] همان.
[33] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مراسم احیای شب قدر؛ مدرسه امام کاظم(ع)؛15/4/1390.
[35] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص165.
[36] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج1 ؛ ص352.
[37] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص165.
[38] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج4 ؛ ص390.
[39] همان.
[40] همان؛ ص 391.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مراسم احیای شب قدر؛ مدرسه امام کاظم(ع)؛15/4/1390.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مراسم احیای شب قدر؛ مدرسه امیر‌المؤمنین قم؛29/5/1390.
[43] «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ».
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛11/5/1390.
[45] سورۀ بقره، آیۀ 183.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛11/5/1390.
[47] سورۀ بقره، آیۀ 183.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم حضرت معصومه(س)؛11/5/1390.
[49] همان.
[50] همان.
[51] حالت خداترسی باطنی در انسان به نحوی که در هر مسئله ای که پیش می آید، رضای خدا در نظر گرفته شود.(همان).
[52] همان.
[53] والاترين بندگان ؛ ص11.
[54] همان.
[55] همان.
[56] وسائلالشيعه، جلد 7، صفحه 228.
[57] والاترين بندگان، ص: 12.
[58] همان.
[59] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص12.
[60] همان.
[61] همان.
[62] همان.
[63] «...هدى للنّاس و بينات من الهدى و الفرقان...».
[64] همان.
[65] همان.
[66] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج1 ؛ ص51.
[68] همان؛ ص 52.
[69] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص226.
[70] سوره انسان، آيه 3.
[71] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص225.
[72] بحار الانوار، جلد 75، صفحه 110.
[73] من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 511، ح 1479.
[74] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج15، ص 435.
[75] تفسير نمونه ؛ ج11 ؛ ص467.
[76] بیانیه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان؛1/4/1394.
[77] همان.
[78] تفسير نمونه، ج15، ص: 578.
[79] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛7/3/1395.
[80] تفسير نمونه ؛ ج15 ؛ ص577.
[81] همان.
[82] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛23/3/1395.
