مسأله 1107ـ هرگاه کسى يک يا چند سجده نماز را فراموش کرد بايد قضاى آن را بعد از نماز به جا آورد (البته اگر دو سجده از يک رکعت فراموش شود نماز باطل است) همچنين اگر تشهّد را فراموش نمايد بايد بلافاصله بعد از نماز آن را قضا کند و علاوه بر قضاى سجده و تشهّد بايد براى هر کدام بنابر احتياط واجب دو سجده سهو به جا آورد (ولى چنان که قبلاً نيز گفته شد تشهّد سجده سهو، کفايت از تشهّد فراموش شده مى کند).
مسأله 1098ـ احکامى که درباره شکّ و سهو و ظنّ در نمازهاى واجب روزانه گفته شد، در ساير نمازهاى واجب نيز عيناً وجود دارد، مثلاً اگر در نماز آيات شک کند که يک رکعت خوانده يا دورکعت چون شک او در نماز دو رکعتى است نماز باطل مى شود، همچنين ساير احکام شکّ و سهو و ظنّ.
مسأله 1097ـ هرگاه قضاى سجده يا قضاى تشهّد يا سجده سهو بر او واجب شده و در عين حال نماز احتياط نيز بر او واجب است بايد اوّل نماز احتياط را به جا آورد، بعد قضاى سجده يا تشهّد را و بعد سجده سهو را.
مسأله 1094ـ اگر در عدد رکعتهاى نماز احتياط نيز شک کند بايد بنا را بر بيشتر بگذارد، امّا اگر طرف بيشتر نماز را باطل مى کند، بنا را بر کمتر مى گذارد و نمازش صحيح است.
مسأله 1085ـ کسى که نشسته نماز مى خواند اگر شکّى کند که بايد براى آن يک رکعت نماز احتياط ايستاده، يا دورکعت نشسته بخواند، بايد يک رکعت نماز نشسته به جا آورد و اگر شکّى کند که بايد براى آن دو رکعت نماز احتياط ايستاده بخواند بايد دو رکعت نشسته به جا آورد، همچنين در ساير شکها.
مسأله 1084ـ هرگاه مى داند در وسط نماز شکّ کرده، امّا نمى داند مثلاً شکّ دو و سه بوده، يا دو و چهار، احتياط واجب آن است که به دستور هر دو عمل کند و نماز را نيز اعاده نمايد.
مسأله 1079ـ ظن و گمان در رکعات نماز در حکم يقين است، يعنى بايد بنابر گمان بگذارد و نماز را ادامه دهد، ولى اگر در رکعت اوّل و دوم باشد احتياط واجب اين است که نماز را بعداً نيز اعاده کند.
مسأله 1078ـ هرگاه يکى از شکهاى صحيح براى انسان پيش آيد نمى تواند نماز را بشکند، بلکه بايد به دستورهاى بالا عمل کند و در مورد تمام شکها بايد قبلاً کمى فکر کند اگر يقين به هيچ طرف حاصل نشد و يا گمان در مواردى که معتبر است بر هيچ طرف قرار نگرفت، چنانچه از شکهاى باطل باشد نماز را رها مى کند و اگر از شکهاى صحيح باشد به دستور آن عمل مى نمايد.
مسأله 1071ـ هرگاه در عدد رکعتهاى نماز مستحبّى شک کند مخيّر است بنا را بر کمتر بگذارد يا بيشتر، مگر اين که طرف بيشتر، نماز را باطل کند که در اين صورت بنا را بر کمتر مى گذارد، مثلاً اگر شک ميان يک و دو کند مخيّر است بنا را بر يک يا دو بگذارد، امّا اگر شک در ميان دو و سه کند حتماً بنا را بر دو، مى گذارد.
مسأله 1070ـ براى آگاه کردن امام ممکن است به عدد رکعات نماز دست بر زانو بزند، يا «اللّه اکبر» بگويد و يا به هر ترتيب ديگر که سخن گفتن و کارى بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولى نبايد قبل از امام برخيزد و نماز خود را ادامه دهد.
مسأله 1069ـ اگر امام جماعت در عدد رکعتهاى نماز شک کند، مثلاً نداند سه رکعت خوانده يا چهاررکعت هرگاه مأموم بداند چهار رکعت خوانده با علامتى به امام مى فهماند و امام بايد مطابق آن عمل کند و بعکس اگر امام مى داند چند رکعت خوانده، ولى مأموم شک مى کند، بايد از امام پيروى کند و به شکّ خود اعتنا نکند.
مسأله 1068ـ اشخاص وسواسى بايد به يقين و شکّ خود عمل نکنند بلکه مطابق اشخاص معمولى عمل کنند خواه يقين براى آنها حاصل شود يا نه، و الاّ در بسيارى از موارد نمازشان باطل خواهد بود.
مسأله 1065ـ کسى که فقط در يک مورد نماز زياد شک مى کند (مثلاً در حمد و سوره) چنانچه در چيزهاى ديگر شک کند بايد به دستور شک عمل نمايد، تنها درموردى که زياد شک مى کند اعتنا نخواهد کرد، همچنين اگر کسى در نماز معيّنى مانند نماز صبح زياد شک مى کند، فقط در آن بايد اعتنا نکند و نيز اگر کسى در مکان مخصوصى ( مثلاً وقتى در ميان جمع نماز مى خواند) زياد شک مى کند فقط در همان جا اعتنا به شکّ خود نمى کند.
مسأله 1064ـ منظور از اعتنا نکردن به شک اين است که آن طرف را که به نفع اوست بگيرد، مثلاً اگر شک کند سجده يا رکوع را به جا آورده، بنا بگذارد که به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است، يا اگر شک کند نماز صبح را دو رکعت خوانده يا سه رکعت، بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است.
مسأله 1063ـ هرگاه به خاطر يک حالت فوق العاده مانند بيمارى، غضب يا مصيبت موقّتاً گرفتار حالت کثرت شک شود بايد به شکّ خود اعتنا کرده و مطابق احکام آن رفتار کند.
مسأله 1060ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نمازظهر و عصر بداند فقط چهار رکعت نماز خوانده، ولى نداند به نيّت ظهر بوده يا عصر بايد چهار رکعت نماز قضا به نيّت ما فى الذّمّه (يعنى نمازى که بر او واجب است) خواه ظهر يا عصر به جا آورد، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند يکى از آن دو نماز را به جا آورده ولى نداند مغرب بوده يا عشا بايدهم نماز مغرب را قضا کند و هم عشا را.
مسأله 1059ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز را خوانده يا نه يا حتّى گمان کند نخوانده است، به شک اعتنا نکند، ولى هرگاه پيش از گذشتن وقت نماز شک کند، بايد نماز را به جا آورد، حتّى اگر گمان دارد نماز را خوانده کافى نيست.
مسأله 1058ـ هرگاه بعد از سلام نماز شک کند که نمازش صحيح بود يا نه خواه شک مربوط به عدد رکعتهاى نماز باشد يا شرايط نماز، مانند قبله و طهارت و يا اجزاى نماز مانند رکوع و سجود، به شکّ خود اعتنا نمى کند.
مسأله 1057ـ هرگاه شک کند که «سلام» نماز را گفته يا نه يا شک کند درست گفته يا نه چنانچه وارد نماز ديگرى شده، يا مشغول کارى است که نماز را به هم مى زند،و از حال نمازگزار بيرون رفته بايد به شکّ خود اعتنا نکند و اگر پيش از اينهاست بايد برگردد و سلام را بگويد.
مسأله 1056ـ هرگاه بعد از گذشتن محل، شک کند و طبق دستور، اعتنا نکرده و بگذرد، بعد متوجّه شود که آن عمل مشکوک را انجام نداده، هرگاه وارد رکن بعد نشده بايد برگردد و به جا آورد و اگر وارد رکن بعد شده نمازش صحيح است، مگر آن که آن جزء مشکوکى که ترک شده رکن باشد.
مسأله 1055ـ هرگاه قبل از گذشتن محل، شک کند و برگردد و به جا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر رکن باشد نمازش باطل مى شود و اگر رکن نباشد صحيح است.
مسأله 1054ـ کسى که نشسته يا خوابيده نماز مى خواند هرگاه موقعى که حمد و تسبيحات مى خواند شک کند سجده يا تشهّد را به جا آورده يانه، بايد اعتنا نکند، امّا اگر پيش از آن که مشغول حمد و تسبيحات شود شک کند بايد به جا آورد.
مسأله 1049ـ شکهايى که نبايد به آنها اعتنا کرد به شرح زير است:
1ـ شکّ بعد از محل
2ـ شکّ بعد از سلام
3ـ شکّ بعد از گذشتن وقت نماز
4ـ شکّ کثيرالشّک يعنى کسى که زياد شک مى کند.
5ـ شکّ امام و ماموم
6ـ شکّ در نمازهاى مستحبّى و شرح هر يک از اينها در مسائل آينده مى آيد.
مسأله 1048ـ اگر يکى از شکهاى باطل در اثناء نماز براى انسان پيش آيد نمى تواند نماز را بشکند، بلکه بايد اوّل مقدارى فکر کند اگر شک پابرجا شود، نماز را رها کند.
