آموزه هایی از خطبۀ شعبانیه از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

جامع‌ترین روایات مربوط به ماه مبارک رمضان در کتاب وسائل الشیعه آمده، که ازجملۀ آنها خطبۀ شعبانیه است. پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم در یک بخش از خطبۀ مذکور ده سفارش کرده، که پنج مورد آن اجتماعی و مردمی، و پنج مورد دیگر، اخلاقی و فردی است.

رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود: «وَ تَصَدَّقُوا عَلَی‏ فُقَرَائِکمْ‏ وَ مَسَاکینِکمْ وَ وَقِّرُوا کبَارَکمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکمْ وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا یحِلُّ النَّظَرُ إِلَیهِ أَبْصَارَکمْ وَ عَمَّا لَا یحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیهِ أَسْمَاعَکمْ وَ تَحَنَّنُوا عَلَی أَیتَامِ النَّاسِ یتَحَنَّنْ عَلَی أَیتَامِکمْ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکمْ وَ ارْفَعُوا إِلَیهِ أَیدِیکمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِکمْ‏؛ به فقرا و مساکین کمک کنید، و بزرگانتان را مورد احترام قرار دهید، و به کوچک‌ترها رحم کنید، و از صلۀ رحم غفلت نورزید، و زبانتان را کنترل کنید، و چشمانتان را از آنچه که نگاه به آن جایز نیست نگاه دارید، و گوش‌های‌تان را از آنچه که شنیدن آن حلال نیست بازدارید، و به یتیمان مردم رحم کنید تا به ایتام شما رحم کنند، و به درگاه خداوند از گناهانتان توبه کنید، و در اوقات نماز دست‌های‌تان را به درگاهش برای دعا بالا ببرید».[1]

۱. کمک به نیازمندان

اوّلین توصیۀ رسول مهربانی‌ها صلّی الله علیه وآله وسلّم به روزه‌داران ماه مبارک رمضان این است که به فکر نیازمندان و فقرا و مساکین جامعۀ خود باشند و از آنها غفلت نکنند: «وَتَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکمْ وَمَسَاکینِکمْ؛ به فقرا و مساکین کمک کنید».[2]

پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم در روایتی دیگر فرمود: «ما نَقَصَ‏ مالٌ‏ مِنْ‏ صَدَقَةٍ فَتَصَدَّقُوا؛ هیچ مالی از صدقه کم نمی‌شود، پس صدقه بپردازید».^[3]

در سیرۀ پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم نیز می‌خوانیم: آن حضرت در میان یاران نشسته بود، جمعی پابرهنه و فاقد لباس خدمتش رسیدند؛ از مشاهدۀ فقر آنها، چهرۀ پیامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم دگرگون شد، به خانه رفت و سپس برگشت و به بلال دستور داد مردم را دعوت به اجتماع و نماز کند، بعد از برگزاری نماز، پیامبر خطبه‌ای خواند و فرمود: ای مردم از خدا بترسید، همان خدایی که شما را همگی از یک نفس آفرید و بدانید خدا مراقب شماست؛ مردم! تقوا پیشه کنید و به فکر فردای قیامت باشید، هر کدام بتوانید از دینار، درهم، لباس، گندم، خرما، حتی بخشی از یک دانه خرما به نیازمندان‏ کمک کنید.

در این هنگام مردی از انصار، کیسۀ پولی آورد که در دستش جای نمی‌گرفت؛ این امر سبب تشویق مردم شد و پشت سر هم کمک‌های مختلف فراهم کردند به حدی که دو کوپه از مواد غذایی و لباس جمع شد و آثار سرور در چهرۀ پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نمایان گشت.[4]

مسلمانان همیشه باید به نیازمندان کمک کنند، امّا در ماه مبارک رمضان این کمک‌ها مضاعف و پررنگ‌تر باشد؛ چراکه یکی از فلسفه‌های روزه‌داری، کاستن از آلام و دردهای نیازمندان است.[5]

۲. احترام به بزرگان

جامعۀ انسانی همانند کاروان پردامنه‌ای است که دائماً در حرکت است؛ نوزادانی از مادر متولّد می‌شوند، کودکان بزرگ، و بزرگ‌ها پیر و پیران از دنیا می‌روند، و هیچ‌کس از این ره‌سپردن مستثنا نیست، در این میان بزرگ‌ترها باید مورد احترام باشند و جوانان و نوجوانان حرمت آنان را نگهدارند.[6]

لذا دومین سفارش اجتماعی پیامبر رحمت صلّی الله علیه وآله وسلّم، احترام‌گذاشتن به بزرگ‌ترهاست: «وَقِّرُوا کبَارَکمْ؛ و بزرگانتان را مورد احترام قرار دهید».[7]

در مورد احترام والدین آن‌قدر تأکید شده که در کمتر مسئله‌ای چنین دیده می‌شود، ازجمله: در حدیثی پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود: «إِیاکمْ وَعُقُوقَ‏ الْوَالِدَینِ‏ فَإِنَّ رِیحَ‏ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَلَا یجِدُهَا عَاق‏؛ بترسید از اینکه عاق‏ پدر و مادر و مورد خشم آنان شوید، زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می‌رسد، ولی هیچ‌گاه به کسانی که مورد خشم پدر و مادر قرار گیرند نخواهد رسید».^[8]  

این تعبیر اشارۀ لطیفی به این موضوع است که چنین اشخاصی نه ‏تنها در بهشت گام نمی‌نهند، بلکه در فاصلۀ بسیار زیادی از آن قرار دارند و حتّی نمی‌توانند به آن نزدیک شوند.

سید قطب در تفسیر «فی ظلال القرآن» حدیثی به این مضمون از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم نقل می‌کند که مردی طواف می‌کرد و مادرش را بر دوش گرفته، طواف می‌داد. پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را در همان حال مشاهده کرد، گفت: آیا حقّ مادرم را با این کار ادا کردم؟ فرمود: نه، این عمل حتّی یکی از ناله‌های او را هنگام وضع حمل جبران نمی‌کند.^[9]

آری جوانان، پدران و مادران پیر را تحمّل کنند، نه اینکه در بهترین خانه‌ها ساکن شوند و پدران و مادران کهنسال خویش را راهی خانۀ سالمندان کنند. مانند هفت خواهر و برادری که حاضر به نگهداری از والدین خویش نبودند و قصد داشتند آنها را به خانۀ سالمندان بفرستند و اجازۀ صرف وجوهات شرعیۀ خویش را برای این منظور می‌خواستند!![10]

گویا بچّه‌ها خیال می‌کنند که همیشه جوان خواهند بود و غم و پیری سراغ آنان نخواهد آمد و سرنوشت مادران و پدران برای آنها نخواهد بود. متأسّفانه این برنامه غربی کم‌کم در کشور ما هم پیدا شده ولی عاقبت این قبیل افراد، تاریک است[11].در این زمینه پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم می‌فرماید: «لَیسَ مِنّا مَن لَم یوَقِّرِ الکبیرَ، ویرحَمِ الصَّغیرَ؛ آن کس که نسبت به بزرگ‌ترها احترام نگذارد و به کوچک‌ترها محبّت نکند از ما نیست‏».[12]

۳. ترحّم به کوچک‌ترها

توصیۀ سوم رحمة للعالمین صلّی الله علیه وآله وسلّم ارزش‌قائل‌شدن برای کوچک‌ترهاست: «وَارْحَمُوا صِغَارَکمْ؛ و به کوچک‌ترها رحم کنید».[13] کوچک‌ترها را ترحّم کنید و به آنها ارزش قائل شوید، تا بتوانند راه استقلال را طی کنند.[14]

 نوجوانان و جوانانی که راه استقلال را طی می‌کنند نیاز به توجّه و عنایت و اعتماد دارند. مادران به دختران اعتماد کنند، اجازه دهند غذا بپزند و اگر غذا مشکلی پیدا کرد، داد و فریاد نکنند، بلکه با مهربانی و عطوفت به آنها تذکر دهند.[15]

۴. صلۀ رحم

ماه رمضان ماه صلۀ ‌رحم است. با توجه به وجوب صلۀ رحم، این فریضه در تمام ماه‌های سال باید انجام شود، ولی در ماه رمضان تأکید بیشتری دربارۀ آن شده و معمولاً نسبت ‌به سایر ماه‌های سال بیشتر انجام می‌شود.

ما نیز سعی کنیم این سفارش رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم «وَصِلُوا أَرْحَامَکمْ؛ با خویشاوند خود صله نمایید»[16] و «وَمَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یوْمَ یلْقَاهُ وَمَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یوْمَ یلْقَاهُ؛[17] و کسی که در این ماه با خویشاوند خود صله نماید، خدا او را در قیامت به رحمت خود وصل کند و کسی که در این ماه قطع رحم کند، خدا در روز قیامت رحمت خود را از او قطع فرماید»، را در نظر داشته و بیش از پیش به دیدن اقوام و خویشان برویم، نه اینکه از یکدیگر بی‌خبر باشیم؛ نظیر آنچه اکنون در جهان غرب اتّفاق افتاده است.

یکی از وعّاظ که جهت تبلیغ به انگلستان سفر کرده بود، می‌گفت: روزی به اتّفاق راننده به جایی می‌رفتیم. پشت چراغ قرمز توقف کردیم. راننده از دور با رانندۀ دیگری، که او هم پشت چراغ قرمز ایستاده بود، احوال‌پرسی کرد. پرسیدم: کیست‌؟ گفت: پسرم، شنیدم ازدواج کرده! می‌گویند فرزندی هم دارد! مرگ عاطفه‌ها برای جامعه خطرناک است و سبب جنایات و مشکلاتی می‌شود، همان‌گونه که نمونه‌های متعدّد آن را از رسانه‌های مختلف می‌شنویم.[18]

۵. یتیم ‌نوازی

سفارش اجتماعی پنجم پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله وسلّم رعایت حال یتیمان است، تا جای خالی پدر، آنها را زیاد آزار ندهد: «وَتَحَنَّنُوا عَلَی أَیتَامِ النَّاسِ یتَحَنَّنْ عَلَی أَیتَامِکمْ؛ و به یتیمان مردم رحم کنید تا به ایتام شما رحم کنند».[19]

یتیمی فقط در انتظار فرزندان دیگران نیست، بلکه ممکن است فرزندان ما نیز با این مشکل روبه‌رو شوند، و لذا پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم سفارش می‌کند که به یتیم‌های دیگران رحم کنید تا در آینده یتیم‌های شما نیز مورد عنایت دیگران قرار گیرند و مردم به آنها اکرام کنند.[20]

آن حضرت در فرازی دیگر از خطبۀ شعبانیه می‌فرماید: «وَمَنْ أَکْرَمَ فِیهِ یتِیماً أَکْرَمَهُ اللَّهُ یوْمَ یلْقَاهُ؛ هرکس در این ماه یتیم بی‌پدری را گرامی دارد، خدا او را در قیامت عزیز گرداند».[21]

اهمیت فوق العاده کمک به یتیمان در روایات انعکاس گسترده‌ای دارد. به عنوان نمونه نوجوانی خدمت پیامبر اسلام رسید و عرض کرد: «غُلامٌ یتیمٌ وَاخْتٌ لی‏ یتیمَةٌ، وَامُّ لی‏ ارْمَلَةٌ، اطْعِمْنا مِمَّا اطْعَمَک اللَّهُ، اعْطاک اللَّهُ مِمَّا عِنْدَهُ حَتَّی تَرْضی‏؛ نوجوانی یتیم هستم، و خواهری یتیم، و مادری بیوه دارم، شکم ما را از آنچه خداوند روزیت کرده سیر کن، تا خداوند از خزانه لطفش آنقدر به تو بدهد که راضی شوی».

پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خطاب به بلال فرمود: به منزل ما برو و هر چه موادّ غذایی هست بیاور. بلال رفت، و بیست و یک عدد خرما، که تمام موادّ غذایی موجود در خانۀ پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بود را آورد. حضرت آنها را به نوجوان داد و فرمود: هفت عدد از خرماها برای خودت، و 13 آن برای خواهرت، و باقیمانده برای مادرت». و بدینوسیله تمام موجودی غذایی‏ خانواده‌اش را در میان آن خانوادۀ یتیم تقسیم کرد.

معاذ، یکی از اصحاب پیامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم که ناظر این داستان بود، دستی بر سر آن نوجوان کشید، پیامبر اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم خطاب به معاذ فرمود: می‌دانی چه کردی؟ عرض کرد: نه یا رسول اللَّه!

حضرت در ادامه فرمود: «لایلی‏ احَدٌ مِنْکمْ، یتیماً فَیحْسِنُ وِلایتَهُ، وَوَضَعَ یدَهُ عَلی‏ رَأْسِهِ، الّا کتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکلِّ شَعْرَةٍ حَسَنَةً، وَمَحا عَنْهُ بِکلِّ شَعْرَةٍ سَیئَةً، وَرَفَعَ لَهُ بِکلِّ شَعْرَةٍ دَرَجَةً؛ هر یک از شما که نزد یتیمی رود، و با او رابطۀ دوستانه‌ای داشته باشد، و دست نوازش بر سرش بکشد، خداوند معادل موهای سر یتیم به او حسنه می‌دهد، و به همان مقدار گناهانش را محو می‌کند، و به همان تعداد بر درجاتش می‌افزاید».^[22]

بی‌جهت نیست که خداوند، پیامبرش را مأمور اکرام و رسیدگی به یتیمان می‌کند، تا این آثار فراوان نصیبش گردد.

توجّه به ایتام در هر عصر و زمانی، مخصوصاً در عصر و زمان و کشور ما امری لازم و ضروری، و کاری پیامبرگونه است. خدایا ما را بر این عبادت موفّق بدار.^[23]

1. کنترل زبان

اوّلین توصیۀ فردی رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به روزه‌داران ماه مبارک رمضان مراقبت از زبان است: «وَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکمْ؛[24]و زبانتان را کنترل کنید». چراکه اصلاح زبان گام اوّل خودسازی و سیروسلوک الی ‌اللّه محسوب می‌شود. اگر زبان اصلاح نشود، هیچ‌ چیز اصلاح نمی‌شود. مهمّ‌ترین ابزار قرب الی ‌اللّه زبان است، همان‌گونه که مهمّ‌ترین وسیله برای اغوائات شیطانی است. درضمن، اموری که کار زبان را انجام می‌دهد حکم زبان بر آن جاری می‌شود؛ مانند قلم نویسندگان.[25]

علمای اخلاق نیز «حفظ زبان» را دارای اهمّیت ویژه‌ای می‌دانند، تا آنجا که آنها معتقدند سالکان راه حقّ بدون حفظ زبان‏ از انواع گناهانی که به آن آلوده می‌شوند به جایی نمی‌رسند، هرچند در ریاضت‌های بدنی و روحانی و انجام انواع عبادات کوشا باشند.

به تعبیر دیگر: کلید ورود به مسیر تهذیب نفس و سیر الی اللَّه توجّه به این موضوع است و آنها که در این مرحله وامانند از وصول به مقاصد عالیه محروم خواهند شد.[26]

به همین دلیل در دستورات اسلامی ، حفظ زبان‏ یکی از مهمّ‌ترین نشانه‌های ایمان و اخلاق شمرده شده است. از این ‏رو، در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌خوانیم: «لَا یسْلَمُ أَحَدٌ مِنَ‏ الذُّنُوبِ‏ حَتَّی یخْزُنَ لِسَانَه؛‏ هیچ‌کس از گناهان محفوظ نمی‌ماند مگر اینکه زبانش را حفظ کند».^[27]

درباره اهمیت کنترل زبان همین بس که در حدیثی که در کتاب شریف‏ کافی‏ از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم نقل شده است می‌خوانیم: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِی (ص) فَقَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ‏ احْفَظْ لِسَانَک‏ قَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ احْفَظْ لِسَانَک قَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ احْفَظْ لِسَانَک وَیحَک وَ هَلْ یکبُّ النَّاسَ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِم؛‏ مردی خدمت پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم آمده عرض کرد:‌ای رسول خدا! توصیه‌ای به من کنید. فرمود: زبانت را حفظ کن. بار دیگر عرض کرد:‌ای رسول خدا! به من توصیه‌ای بفرمایید و حضرت همان کلام را تکرار کرد. بار سوم نیز همین درخواست را ذکر کرده و پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم او را به حفظ زبان‏ توصیه کرد و افزود: وای بر تو. آیا جز آنچه فرآوردۀ زبان مردم است آنها را با صورت در آتش دوزخ فرو می‌افکند؟».[28]

۲. کنترل نگاه

نگاه نیز تأثیر زیادی در زندگی و سعادت انسان دارد، و لذا به کنترل آن نیز توصیه شده است: «وَغُضُّوا عَمَّا لَا یحِلُّ النَّظَرُ إِلَیهِ أَبْصَارَکمْ؛[29]و چشمانتان را از آنچه که نگاه به آن جایز نیست نگاه دارید». گاه یک نگاه، زندگی انسان را متحوّل می‌کند و حوادث و مشکلات، و حتّی ممکن است جنایاتی، به‌دنبال داشته باشد. بنابراین، باید از نگاه حرام خودداری کرد، تا از عوارض آن در امان ماند.[30]

رسول گرامی اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم در این زمینه می‌فرماید: «النَّظِرَةُ سَهْمٌ‏ مَسْمُومٌ‏ مِنْ‏ سِهَامِ إِبْلِیسَ فَمَنْ تَرَکهَا خَوْفاً مِنَ اللَّهِ أَعْطَاهُ إِیمَاناً یجِدُ حَلَاوَتَهُ فِی قَلْبِهِ؛ نگاه [حرام] تیر زهرآگینی از تیرهای شیطان است، هرکس آن را برای خدا نه به‌سبب دیگری ترک کند خداوند ایمانی در قلب او ایجاد می‌کند که طعم آن را احساس می‌نماید».^[31]

۳. کنترل گوش

شنیدنی‌ها نیز مانند گفتنی‌ها و دیدنی‌ها می‌تواند از عوامل سعادت انسان محسوب شود، همان‌گونه که ممکن است انسان را به ‌سمت شقاوت سوق دهد، و لذا نباید به هر چیزی گوش داد، [همانگونه که پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله وسلّم در سومین سفارش فردی] فرمودند: «وَعَمَّا لَا یحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیهِ أَسْمَاعَکمْ؛ و گوش‌های‌تان را از آنچه که شنیدن آن حلال نیست بازدارید».[32]

در روایات اسلامی «شنونده غیبت» همکار «غیبت‌کننده»، یا به تعبیر روایت یکی از دو غیبت‌کننده محسوب شده است. چنانکه از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌خوانیم: «الْمُسْتَمِعُ‏ أَحَدُ الْمُغْتَابَین»‏.^[33]

حتّی در روایات آمده است که شنوندۀ غیبت باید به دفاع از برادران مسلمانش برخیزد، و از طریق حمل به صحّت مدافع او باشد.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌خوانیم: «مَنِ‏ اغْتِیبَ‏ عِنْدَهُ‏ أَخُوهُ‏ الْمُسْلِمُ‏ فَاسْتَطَاعَ نَصْرَهُ فَلَمْ ینْصُرْهُ خَذَلَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَة؛ کسی که غیبت برادر مسلمانش نزد او شود، و توانایی بر یاری او داشته باشد و یاریش نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت مخذول می‌کند».^[34]

در حدیث دیگری از همان حضرت می‌خوانیم: «اذا وُقِّعَ فی رَجُلٍ وَانْتَ فی مَلأٍ فَکنْ لِلرَّجُلِ ناصِراً وَلِلْقَومِ زاجِراً وَقُمْ عَنْهُمْ؛ هنگامی که عیب‌جویی و غیبت کسی را در میان جمع می‌کنند و تو در آنجا حضور داری، او را یاری کن و حاضران را نهی از منکر، و از آن مجلس [گناه] برخیز».^[35]

بنابراین، باید از شنیدن موسیقی حرام، دروغ، غیبت، تهمت، شایعات، اموری که مشوّق گناه هستند و خلاصه هر شنیدنی حرامی، به‌ ویژه در حال روزه اجتناب کرد.[36]

۴. توبه از گناهان

ندامت و پشیمانی از خطاها و لغزش‌ها و بازگشت به آغوش لطف و رحمت پروردگار مهربان، چهارمین سفارش فردی پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم است: «وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکمْ؛ و به درگاه خداوند از گناهانتان توبه کنید».[37]

باید توجه داشت که توبه تنها لقلقۀ زبان، و گفتن «استغفر اللَّه» نیست بلکه شرایط و ارکانی دارد؛ هرگاه توبه با شرائط خود انجام گیرد، آن‌چنان اثر می‌گذارد که گناه و آثار گناه را به کلی از روح و جان انسان محو می‌کند.[38] لذا در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم می‌خوانیم‏: «التَّائِبُ‏ مِنَ‏ الذَّنْبِ‏ کمَنْ لَا ذَنْبَ لَه؛‏ کسی که از گناه توبه کند همانند کسی است که اصلا گناه نکرده است».‏[39]

آری توبه از گناهان واجب، فوری است و هرچه زودتر باید صورت پذیرد، ولی بهار توبه ماه مبارک رمضان است.[40]

5. دعا به ‌ویژه بعد از نماز

بالاترین عبادت و بهترین وسیلۀ قرب الی‌اللّه، دعاست، که زمان و مکان خاصّی ندارد؛ ولی در بعضی از زمان‌ها و مکان‌ها امید استجابت بیشتری می‌رود. دعای بعد از نماز، آن هم در ماه مبارک رمضان، از زمان‌های طلایی اجابت دعا محسوب می‌شود.^[41]

پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم نیز در خطبۀ شعبانیه‏ یکی‏ از مسائلی‏ که روی آن تکیه می‌کند مسئلۀ دعاست‏: «وَدُعاؤُکم فِیه مُسْتَجابٌ؛[42] در این ماه؛ دعاهای شما مستجاب می‌شود» و یا این فراز: «وَارْفَعُوا إِلَیهِ أَیدِیکمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِکمْ‏؛[43] و در اوقات نماز دست‌های‌تان را به درگاهش برای دعا بالا ببرید». چرا؟ چون خداوند در سورۀ بقره آیات‏ صوم را که سه آیه است پشت سر هم آورده‏ «یا أَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ...؛‌ای افرادی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده...».^[44] سپس در آیه دیگر می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلَک عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیسْتَجِیبُوا لِی وَلْیؤْمِنُوا بی‌لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ؛ و هنگامی که بندگان من، از تو دربارۀ من سؤال کنند، [بگو:] من نزدیکم! دعای دعاکننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند [و به مقصد برسند]».^[45]

این آیه با آیات قبل ارتباط دارد، یعنی با روزه‌گرفتن دعای انسان به اجابت می‌رسد که چراکه شخص صائم محبوب خداست و خداوند درخواست محبوبش رد نمی‌کند.^[46]

آن حضرت در ادامۀ خطبۀ شعبانیه نیز شرایط دعاکردن را هم بیان می‌فرمایند: «فاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکمْ بِنِیاتٍ صادِقَةٍ وقُلوبٍ طاهِرَةٍ». دو شرط را حضرت بیان می‌کند: یکی اینکه با نیت درست خدا را بخواند؛ دوم اینکه باید قلب که محلّ نیت انسان است از کینه‌ها و رذائل اخلاقی پاک باشد.^[47]

سخن آخر: (فرصت ماه رمضان را غنیمت بشماریم)

با احادیث و روایات فراوانی که پیرامون فضیلت این ماه مبارک بیان کردیم، در حقیقت ماه مبارک رمضان تجدید بیعت امت مسلمان با اسلام و پیامبر عظیم الشان صلّى الله عليه وآله وسلّم است.^[48]

به هر حال ماه رمضان فرصت مهمی برای همۀ کارهای خیر و برنامه‌های تربیتی است. این فرصت پرارزش را غنیمت بشمریم و از آن حداکثر استفاده را بنماییم و برای ظهور صاحب ‌الامر امام زمان علیه السلام دعا کنیم.^[49]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریۀ خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:
1. کشتی نجات (چهل حدیث از پیامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم)

2. اخلاق در قرآن