«زیارت» از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

در همه نقاط جهان براى آرامگاه ‏هاى گذشتگان اهمّیت قائل هستند و به زیارت آن مى ‏روند.[1] سابقه احترام به قبور گذشتگان به خصوص قبور به هزاران سال پیش [بر می گردد] که مردم جهان امواتشان را گرامى مى ‏داشتند، و به قبور آن ها به خصوص بزرگانشان احترام مى ‏گذاشتند.[2]

[در این میان] مسلمین جهان نیز همیشه براى قبور بزرگان خود ارج قائل بوده و هستند و به زیارت آنها رفته و مى‏ روند. تنها گروه کوچک وهّابیون هستند که با آن مخالفت مى ‏کنند؛ و در واقع مدّعى تمام مسلمین دنیا مى ‏باشند.[3] [این] ناآگاهان، به زوّار قبور ائمّه دین، برچسب «شرک» مى‏ زنند، به یقین اگر مفهوم زیارت و محتواى زیارت‏ نامه‏ ها را می ‏دانستند، از این سخن شرمنده مى ‏شدند.[4] [چراکه] فلسفه و آثار مثبت این کار بسیار است.[5]

زیارت در روایات اسلامى

در روایات اهل بیت علیهم السلام با مضامین و تعابیر مختلف به زیارت و تعمیر قبور آن بزرگواران اهمّیت زیادى داده شده است که بخشى از آن عام و مربوط به همه ائمّه است و بعضى از آن خاص است و ما در اینجا به ذکر چند تعبیر عام بسنده مى‏ کنیم:^[6]

وفای به عهد

 از روایات متعدّدى به دست مى ‏آید که اگر انسان بخواهد کاملًا به عهد و پیمانش نسبت به هر کدام از ائمّه وفا کند، باید به زیارت قبورشان رود و بداند که هر کس با میل و رغبت به زیارتشان رود و مکتب آنان را تصدیق نماید، مشمول شفاعتشان در روز قیامت قرار مى ‏گیرد: «إِنَّ لِکلِّ إمامٍ عَهْداً فی‏ عُنُقِ أَوْلِیائِهِ وَ شیعَتِهِ، وَ إنَّ مِنْ تَمامِ الوَفَاءِ بِالْعَهْدِ، وَ حُسْنِ الأداءِ، زِیارةَ قُبُورِهِمْ، فَمَنْ زارَهُمْ رَغْبَةً فی‏ زِیارَتِهِمْ، وَ تَصْدیقاً بِما رَغِبُوا فیهِ، کانَ أَئِمَّتُهم شُفَعائَهم یوْمَ القِیامَةِ».^[7]

زیارت خدا در عرش

زید شحّام از امام صادق علیه السلام نقل مى ‏کند که زائر ما اهل ‏بیت، مثل کسى است که رسول ‏اللَّه صلى الله علیه و آله را زیارت کرده باشد و زائر رسول ‏اللَّه صلى الله علیه و آله زائر خدا در عرش اوست‏: «قُلْتُ لِأَبی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام: ما لِمَنْ زارَ رَسُولَ ‏اللَّهِ صلى الله علیه وآله؟ قالَ: کمَنْ زارَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ فوق عَرْشِهِ. قالَ قُلْتُ: فَما لِمَنْ زارَ احَداً مِنْکمْ؟ قالَ: کمَنْ زارَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وآله».^[8]

رسیدن به ثواب حج و شفاعت

در روایت جابر که در آن، رسول گرامى صلى الله علیه و آله از شهادت اهل بیتش خبر مى‏ دهد، وقتى فرزندش حسین علیه السلام از زائرین قبور آنها مى ‏پرسد، رسول مکرّم صلى الله علیه و آله در جواب مى‏ فرماید: «یا بُنَی، اولئِک طَوائِفُ مِنْ أُمَّتى‏، یزُورُونَکمْ، فَیلْتَمِسُونَ بِذلِک الْبَرَکةَ، وَحَقیقٌ عَلَی أَنْ آتیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ، حَتَّى أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ، وَیسْکنَهُمُ اللّهُ الْجَنَّةَ؛^[9] پسرم! آنان طوایفى از امّت من هستند که شما را زیارت مى‏ کنند و از آن، برکت مى ‏جویند، و شایسته است بر من که در روز قیامت به سراغشان بروم تا از مشکلات آن روز و از گناهانشان رهایشان سازم و خداوند آنان را در بهشت جاى دهد».

عیسى بن راشد از امام صادق علیه السلام نقل مى‏ کند که هر کس قبر هر کدام از ائمّه علیهم السلام را زیارت کند و نزد آن، دو رکعت نماز بخواند ثواب حجّ و عمره برایش نوشته مى ‏شود.^[10]

 در روایت دیگرى امام صادق علیه السلام از اجدادش از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل مى‏ کند که خطاب به امیرمؤمنان على علیه السلام فرمود: «خداوند قبر تو و قبور فرزندان تو را بقعه ‏ها و عرصه هایى از بقاع و عرصات بهشت قرار داده است، و قلب هاى برگزیدگان از خلق و نخبگان از بندگانش را شیفته شما قرار داده، به گونه ‏اى که با تحمّل انواع آزارها و مشکلات، قبور شما را تعمیر مى‏ کنند و فراوان به زیارت آن قبور مى ‏روند؛ همه این ها به نیت تقرّب به خدا و به جهت علاقه شدیدى است که به رسول ‏اللَّه صلى الله علیه و آله دارند. اینان مخصوص شفاعت من و وارد بر حوض کوثر من، و فرداى قیامت، زوّار من در بهشت خواهند بود. یا علىّ! کسى که قبورتان را مرمّت کند و از آن سرکشى نماید، گویا سلیمان بن داود را در بناى بیت ‏المقدّس یارى کرده است و کسى که قبورتان را زیارت کند ثواب حجّ به او داده مى ‏شود و به گونه ‏اى از گناهانش خارج مى ‏شود که گویا تازه از مادر متولّد شده! پس بر تو و دوستان و محبّان تو بشارت باد به نعمت ‏هایى که هیچ چشمى آن را ندیده و هیچ گوشى آن را نشنیده، و بر قلب هیچ بشرى خطور نکرده است ...».^[11]

با فضیلت ترین زیارت

در روایتى دیگر، وقتى عبدالرّحمن بن مسلم از امام کاظم علیه السلام درباره با فضیلت ‏ترین زیارت [و اینکه آیا زیارت امیرمؤمنان افضل است یا ...] سؤال مى ‏کند حضرتش مى‏ فرماید: «زیارت و دوستى اوّلین ما، زیارت و دوستى آخرین ماست، و زیارت و ولایت آخرین ما زیارت و ولایت اوّلین ماست [و فرقى بین ما وجود ندارد] و هر کس حاجتى از یکى از اولیا و دوستان ما را برآورده کند، گویا حاجت همه ما را برآورده ساخته است ...».^[12]

همین راوى در روایت دیگرى از امام صادق علیه السلام نقل مى ‏کند که: «هر کس بعد از رحلت ما به زیارت ما آید گویا در زمان حیاتمان ما را زیارت کرده است و هر کس با دشمنان ما بجنگد گویا در رکاب ما جنگ کرده است، و هر کس علاقه ‏مندان ما را دوست داشته باشد در حقیقت به ما محبّت ورزیده، و هر کس مؤمنى را خوشحال کند در حقیقت ما را خوشحال کرده، و هر کس فقیرى از [پیروان] ما را کمک کند جبران کمک او بر جدّ ما محمد صلى الله علیه وآله است».^[13]

ثواب استقبال از زائرین قبور معصومین(ع)

شایان ذکر است که رفتن به استقبال زائرین اهل بیت علیهم السلام و دیدار از آنان و سلام و تهنیت بر ایشان، از اهمّیت زیادى برخوردار است و مطابق روایت معلّى بن خنیس، همانند ثواب زوّار، براى انسان استقبال کننده و یا دیدارکننده نیز نوشته مى ‏شود.^[14]

صیقل روح

ما به تجربه دریافته ‏ایم، میلیون ها نفرى که هر سال به زیارت قبور پاک ائمّه دین مى ‏روند یا قبور شهداى راه حق را زیارت مى ‏کنند، با روحیه ‏اى بهتر، و صفا و نورانیت بیشتر و قلبى پاک‏ تر، از کنار قبور آنان بازمى ‏گردند، و آثار این امر در آنان مدّت ‏ها نمایان است.[15]

در واقع با هر زیارت‏، گویا به محضر خداوند و معصومین علیهم السلام شرفیاب شده ‏ایم و روح و جانمان را صفا و صیقل تازه ‏اى داده ‏ایم و زنگارها و تیرگى‏ هاى گناه را از خود زدوده ‏ایم و اینجاست که زیارت‏، جایگاه واقعى خود را پیدا مى ‏کند و هدف اصلى آن تحقّق مى ‏یابد.^[16]

دیداری با برکت

محتواى اذن دخول ‏هایى که براى ورود در این حرم ‏هاى مقدس وارد شده، بسیار آموزنده است و در بیدارى قلب و حضور دل و توجه به موقعیت آن حرم شریف و معرفت صاحب آن و زدودن غبار غفلت از روح و جان بسیار مؤثر است.

به تصریح برخى از جملات این اذن دخول ها، زائر به هنگام ورود مى ‏گوید: «وَ اعْلَمُ انَّ رَسُولَک وَخُلَفآئَک عَلَیهِمُ السَّلامُ، احْیآءٌ عِنْدَک یرْزَقُونَ، یرَوْنَ مَقامى‏، وَ یسْمَعُونَ کلامى‏، وَیرُدُّونَ سَلامى‏؛ خدایا من عقیده دارم که پیامبر تو و جانشینانت زنده‏ اند و در نزد تو روزى داده مى‏شوند». اگر زائرى در بدو ورود به محضر معصومان علیهم السلام با این اعتقاد وارد شود و این حقیقت را با جان و دل بپذیرد که آنان او را مى‏ بینند و سخن او را مى ‏شنوند و به سلام و ارادتش پاسخ مى ‏دهند، زیارت‏ او حال و هواى دیگرى خواهد داشت.

سزاوار است زائران محترم، به مضامین این اذن دخول‏ ها کمال توجه را داشته باشند.[17]

سرشار از امید

توجّه و توسّل به آنان و طلب شفاعت از آنان بر درگاه خدا، انسان را در برابر مشکلات پرتوان مى ‏سازد، مانع یأس و ناامیدى مى ‏شود و از دردها و آلام روحى و جسمى آنها مى ‏کاهد و آثار و برکات فراوان دیگر.[18]

گامی در مسیر تربیت

کسى که کمترین آشنایى با مسایل روانى و روحیه الگوپذیرى انسان داشته باشد، تصدیق‏ خواهد کرد که اگر زائرى با توجّه و حضور قلب و با عنایت به «محتواى بلند کلمات و جملات زیارات» در حرم آن بزرگواران حضور یابد، در هر جمله ‏اى از این زیارات یک درس مهمّ تربیتى و انسان ‏ساز نهفته است.[19]

چگونه ممکن است توجّه به مقامات والاى این پیشوایان بزرگ و ذکر صفات و سجایاى آنان بازتابى در زیارت کننده آن بزرگواران نداشته باشد و او را به سوى خود فرا نخواند و تدریجاً به رنگ خود درنیاورد؟!

لذا زیارت پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام که همان برقرار کردن ارتباط روحى و به وجود آوردن پیوند قلبى با آن بزرگواران است - چه از طریق حضور نزد مرقد آنان باشد، یا ارتباط از راه دور، و فرستادن سلام و درود و تحیت و اظهار ارادت و اخلاص به آستانشان، همراه با بیان فضایل، کرامات، عبادات، اطاعات و خدمات آنان - آثار فوق ‏العاده سازنده ‏اى در تربیت نفوس زیارت‏کنندگان، و ارتقاى روح آنان و پرورش والاترین ارزش ‏هاى معنوى و اخلاقى دارد؛ و چنانچه زیارت‏کننده، بداند چه مى ‏کند و چه مى ‏گوید و چه مى ‏خواهد؛ به خوبى م ى‏تواند راه قرب الى ‏اللَّه را با سرعت بپیماید، و از کنار قبر آنان، با روحى باصفا، پاک از گناه و آماده براى اطاعت پروردگار و انجام وظایف انسانى بازگردد.^[20]

هنگامۀ استغفار

زیارت‏ قبور پیشوایان بزرگ دین، و تقاضاى شفاعت در پیشگاه خدا از آنان که آمیخته با توبه و انابه به درگاه الهى است، اثر معنوى فوق العاده ‏اى در تربیت نفوس و پرورش اخلاق و ایمان دارد و بسیارى از گنهکاران آلوده، در جوار بارگاه ملکوتى آنان توبه کرده و مى ‏کنند، و براى همیشه اصلاح مى ‏شوند، و صالحان نیز به مقام ‏هاى والاترى از صلاح مى ‏رسند.[21]

[به راستی] چگونه ممکن است منِ زائر، سر تا پا آلوده به گناه و صفات رذیله باشم، در عین حال دم از عشق و ارادت پاکان و نیکان جهان بزنم؟! آیا زیبنده است که بدون توبه و تجدید نظر در حالات و اعمال و رفتار خویش، پاى در حرم پاک آن بزرگواران بگذارم؟!^[22]

لذا پیش از ورود در حرم ‏هاى معصومین علیهم السلام از آنها اجازه ورود مى ‏طلبیم، و به هنگام ترک این حرم ‏ها وداع مى ‏گوییم که مفهومش این است آن بزرگواران را زندگان جاوید مى ‏دانیم که به فرمان خدا از حال و راز همه زائران خود آگاهند.

و از آنجا که یک فرد آلوده، شرم مى ‏کند که پاى خود را بر بساط پاک اولیاء اللَّه بگذارد، همانجا توبه مى‏ کند و لباس آلوده گناهان را از تن بیرون مى ‏نماید و با لباس تقوا و پرهیزکارى وارد مى ‏شود. آهسته و با ادب در حالى که ذکر خدا بر لب دارد گام بر مى ‏دارد تا به آن مرقد مقدس برسد.

[از سوی دیگر] چگونه ممکن است عرض حاجات معنوى یا مادّى نزد آنان کنیم و آنها را به شفاعت در پیشگاه خدا بطلبیم در حالى که کارى که در خور توجّه آنان و موجب رضایت آنان است انجام نداده ‏ایم؟! آیا توجّه به این امور، براى توبه از گناه و خودسازى و پاکى کافى نیست؟!^[23]

[آری] زمانی که آن ها را به شفاعت بر درگاه خدا، براى آمرزش گناهان و حلّ مشکلات دینى و دنیوى خود مى‏ طلبیم، ناگزیریم براى برقرار ساختن رابطه معنوى با آنان، تا آنجا که در توان داریم از گناهان فاصله بگیریم و به سراغ نیکى و پاکى برویم.[24]

[بی شک] ثواب های [فراوانی] که در روایات براى زیارت بیان شده، یک زیارت‏ ساده معمولى نیست، بلکه زیارتى است که عارفاً بحقّها باشد، یعنى وقتى به براى زیارت‏ مى ‏آید، در افعال خود باز نگرى کرده و با توبه به اصلاح خویشتن بپردازد.[25]

 [به هر حال] هرگاه به مردم آموزش کافى داده شود که از هرگونه افراط و تفریط بپرهیزند و در کنار این قبور مطهّر به یاد خدا باشند و از گناهان خود توبه کرده، و از افکار و برنامه ‏هاى اولیاء الله الهام بگیرند، به یقین مرقد هاى مطهّر آنان کانونى براى تعلیم و تربیت و توبه و انابه به سوى خدا و تهذیب نفوس خواهد بود.[26]

احترام و بزرگداشت

بدیهى است هیچ کس «زیارت‏» را با «عبادت» نباید اشتباه کند، عبادت و پرستش مخصوص خداست،[27] هیچ آدم عاقلى پیامبر صلى الله علیه و آله یا امامان علیهم السلام را پرستش نمى ‏کند، اصلا به فکر کسى چنین مطلبى خطور نمى‏ کند،[28] و منظور از زیارت‏ احترام و بزرگداشت بزرگان اسلام و طلب شفاعت از آن ها در پیشگاه خدا مى ‏باشد، حتّى در روایات آمده که شخص پیامبر صلى الله علیه و آله گاه به زیارت‏ اهل قبور مى ‏رفت و در بقیع مى آمد و بر آن ها سلام و درود مى‏ فرستاد.^[29]

البته بزرگ شمردن قبور بزرگان پیشین یکى از طرق حفظ میراث فرهنگى هر قوم و ملّت است، و اقوام روزگار به فرهنگ کهن خود زنده ‏اند. مسلمانان جهان فرهنگ غنى و عظیمى دارند که بخش مهمّى از آن در قبور و آرامگاه‏ هاى شهدا و علماى بزرگ و پیشروان علم و فرهنگ و به خصوص در مشاهد پیشوایان بزرگ دین نهفته است.

حفظ و یادآورى و بزرگداشت آن ها سبب حفظ اسلام و سنّت پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله است.

چه بى‏ سلیقه هستند کسانى که آثار پرافتخار بزرگان اسلام را در مکه و مدینه و بعضى مناطق دیگر از میان بردند و جامعه اسلامى را گرفتار خسارت عظیمى کردند. متأسّفانه سلفى‏ هاى نادان و عقب افتاده به بهانه ‏هاى واهى، ضربات سنگینى از این طریق بر پیکر میراث فرهنگى اسلام، وارد آوردند که جبران آن ممکن نیست.

آیا این آثار تاریخى با عظمت، فقط به این گروه اندک تعلّق دارد که این گونه بیرحمانه نابود شود یا پاسدارى از آن باید به دست گروهى‏ از دانشمندان آگاه اسلامى از تمام کشورها سپرده شود؟[30]

تجلّی توحید

راستى چه غافلند آنانى که به گمان واهىِ «پرهیز از شرک» مردم را از زیارت این بزرگان، با آن همه برکات معنوى و مادّى که به قسمتى از آن در بالا اشاره شد باز مى‏ دارند! و خود را مسلمان مى ‏دانند در حالى که از حقیقت اسلام دورند؛ چرا که زیارت آن بزرگواران به شکلى که در بالا گفته شد و به عنوان «اولیاءاللَّه» و درخواست از آنان به عنوان «شفیعان درگاه الهى» و «عباد صالحین پروردگار» عین توحید و یکتاپرستى است، و سبب پرورش روح تقوا و ایمان است. گویا نمى ‏دانند که در زیارت آن ها، گاه صدها بار نام خداى یگانه برده مى ‏شود و مثل زیارت جامعه، با یکصد بار تکبیر و توحید پروردگار آغاز مى‏گردد و با «نماز زیارت» که نیایش خالصانه ‏اى به درگاه خداست پایان مى ‏یابد.[31]

اغلب قبل از خواندن زیارت‏ نامه ‏ها یکصد بار «الله اکبر» مى‏ گوییم و به این ترتیب صد بار بر توحید تأکید مى‏کنیم و هرگونه شائبه شرک را از خود دور مى ‏سازیم.[32]

در زیارتنامه معروف «امین الله» در برابر قبور امامان مى‏گوییم: «أشْهَدُ أَنَّک جَاهَدْتَ فِى اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ عَمِلْتَ بِکتَابِهِ وَ اتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیهِ حَتَّى دَعَاک اللهُ إِلَى جِوَارِهِ‏؛ ما گواهى مى ‏دهیم تو در راه خدا جهاد کردى و حقّ جهاد را انجام دادى، به کتاب خدا عمل نمودى و از سنّت پیامبر پیروى نمودى، تا زمانى که خداوند تو را از این جهان به جوار رحمتش فرا خواند». آیا توحید از این بالاتر مى ‏شود؟

در زیارت معروف جامعه خطاب به آن بزرگواران مى ‏گوییم: «إلَى اللهِ تَدْعُونَ وَ عَلَیهِ تَدُلُّونَ وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ وَ لَهُ تُسلِّمُونَ وَ بِامْرِهِ تَعْمَلُونَ وَ إلَى سَبِیلِهِ تَرْشُدُونَ». در این شش جمله تمام ضمیرها به خداوند بزرگ باز مى ‏گردد. زائران مى‏ گویند: «شما امامان به سوى خدا دعوت مى‏کنید و به او دلالت مى ‏کنید و به او ایمان دارید و تسلیم او هستید و مردم را به سوى راه او ارشاد مى ‏نمایید».

در این زیارت ‏نامه‏ ها همه جا سخن از خدا و دعوت به توحید است، آیا این شرک است یا ایمان؟!

در جاى دیگر این زیارتنامه مى‏ گوییم: «مُسْتَشْفِعٌ إلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِکمْ‏؛ من به وسیله شما شفاعت در پیشگاه خداوند عز و جل را مى‏طلبم». اگر بر فرض ابهامى در بعضى تعبیرات زیارت ‏ها باشد، با این محکمات به طور کامل روشن مى‏ شود.[33]

چرا ما، با برداشت غلط از مسأله زیارت و شفاعت و توسّل، مردم را از این همه برکات معنوى و روحى و جسمى محروم مى ‏سازیم؟ کدام عقل اجازه چنین امرى مى ‏دهد؟ جلوگیرى از این سفرهاى معنوى خسارتى عظیم به بار مى ‏آورد، افسوس که وسواس بى‏معنا در مسأله توحید و شرک، گروه عظیمى را از این برکات محروم ساخته است.[34]

سخن آخر: (زیارت؛ نیازمند تبیین)

از آنجا که گاه کارهاى بعضى از عوام، بهانه‏ هایى به دست مخالفان مى‏ دهد، سزاوار است همه علماى اعلام و دانشمندان اسلام، از حرکات نسنجیده بعضى از عوام در کنار قبر پیامبر صلى الله علیه و آله یا ائمّه بقیع و سایر امامان معصوم و قبور شهدا و بزرگان اسلام جلوگیرى کنند، و مفهوم واقعى زیارت‏ و توسّل و تبرّک و شفاعت طلبیدن را به آن ها تعلیم دهند.

به همه مردم بگویند، همه چیز و همه کار به دست خدا، و او مسبّب الاسباب و قاضى الحاجات و کاشف الکربات و کافى المهمّات است، و اگر به پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان متوسّل مى ‏شویم، آنها به اذن پروردگار و با استمداد از ذات پاک او کارى انجام مى ‏دهند یا در پیشگاه خداوند شفاعت مى ‏کنند و از او تقاضاى بر آمدن حاجات مى ‏نمایند.

سجده کردن بعضى از عوام در برابر این قبور مقدّس، تعبیراتى که بوى الوهیت نسبت به آنان مى ‏دهد، گره زدن چیزى به ضریح آنان و مانند اینها، همه از امور ناشایست و مشکل آفرین است و چهره یک کار مثبت و بسیار سازنده (زیارت) را دگرگون مى‏ سازد، و بهانه به دست این و آن مى‏ دهد تا مردم را از برکات زیارت محروم سازند.[35]

پژوهش، تهیه و تنظیم، معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:
1. شیعه پاسخ مى گوید

2. کلیات مفاتیح نوین