سیری درکتاب «اعتکاف عبادتی کامل» اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

اعتکاف در اسلام از جمله مهمترین و معنادارترین فرایض عبادی است که در صدر اسلام و قرون گذشته نزد بزرگان دینی، از جایگاه رفیع برخوردار بوده است، هم چنین این فریضه، در ادیان گذشته نیز سابقه داشته و در منابع اسلامی، فضیلت فراوانی برای آن شمرده شده است.
در این میان ارزش همۀ زمان ها یکسان و برابر نیست ، چنان که نمی توان همه مکان ها را برابر شمرد. برخی زمان ها و مکان ها هم چون ماه رجب از ارزش والایی برخوردار است ، زیرا ماه رجب، سیرو سلوک عرفانی و تطهیر زنگارهای شیطانی و تقویت معارف الهی است، چرا که اعتکاف تحول را موجب می شود و معتکفین ، با حضور در اعتکاف، قرب الهی را طی می کنند.
اعتکاف پرورش جسم و جان است، و از آنجا که انسان به دنبال سعادت و کمال است، لذا روح انسان نیازمند نیایش است، مناجاتی شیرین و زیبا، از سوی موجودی ضعیف با منشأ قدرت ها. از آغاز خلقت تا صحنه رستاخیز که راز و نیاز زیباترین هنر آدمی است.
اعتکاف عبادتی است مستقل و کامل ؛ عنايتي است كه در سايه لطف الهي، عبوديت و بندگي را در خلوت اخلاص تمرين نموده و سالك در مسير كمال، به ميدان راه نوراني رهنمون مي شود.البته بر خلاف برخی گمان ها اعتکاف نه به معنای گوشه گیری از اجتماع و رهبانیت و فرار از مسئولیت های اجتماعی، بلکه سنّت همان پیامبرانی است که طلایه دار مسئولیت های اجتماعی بودند.
به نظر میرسد تلاش هرچه بیشتر در جهت شناساندن ابعاد و آثار گسترده و عمیق اعتکاف برای نسل جوان، از جمله وظایف علما و فقهای اسلامی و مروجان آموزه های غنی شیعی است ؛ از سوی دیگر تبیین و تدوین ابعاد و زوایای فقهی و اجتهادی اعتکاف با بهره گیری از مبانی فقه پویا ، منطبق بر مقتضیات زمان و مکان، گام اساسی در بسط و گسترش اصول و مبانی فقهی اعتکاف محسوب شده و پیوند این دو مولفه، زمینه حصول معرفت و شناخت گسترده نسبت به ماهیت دینی و فقهی این عبادت مهم را فراهم می سازد.
در این میان کتاب «اعتکاف عبادتی کامل»، اثر ارز شمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله العالی) است که احکام شرعی اعتکاف، ابعاد و اسرار فـردی و اجـتماعی آن فریضه و آثار ارتباط معتکفین با خدا و سبقۀ تاریخی ، قرآنی و روایی اعتکاف را به رشتۀ تحریر درآورده است تا اعتکاف کنندگان، به تأثیرات ماندگار این فریضه مهم در ارتباط میان خلق و خالق رهنمون شوند.
انگیزۀ تألیف اثر
مولّف در تبیین چرایی تألیف این اثر ارزشمند اینچنین می نگارد: در دنیاى پر غوغاى مادّى، كه جاذبه ها به سوى مادّیّت است، بر قلب و روح انسان زنگار مى نشیند. زنگارى از غفلت و دورى از خدا، كه اگر با نیایش و عبادت برطرف نگردد، ممكن است روحانیّت و معنویّت را از وجود انسان برچیند. و این كه در روایات اسلامى نماز تشبیه به نهر آب پاكیزه اى شده كه انسان در هر شبانه روز پنج بار خود را در آن شستشو مى دهد، اشاره به همین نكته است.
در میان عبادات، «اعتكاف» ویژگى خاصّى دارد، و از جهاتى شبیه به مراسم حج و احرام است، كه انسان را به جهانى مملوّ از روحانیّت و معنویّت سوق مى دهد. در محیط یك مسجد جامع سه روز ماندن، روزه گرفتن، و به عبادت پرداختن، و در خودسازى كوشیدن، و به غیر خدا نیندیشیدن، تحوّل عظیمى در روح انسان پدید مى آورد، كه صفا و نورانیّت آن بى نظیر است.
به حمد اللّه در سال هاى اخیر اعتكاف از سوى قشر جوان، و مخصوصاً دانشجویان عزیز، مورد استقبال واقع شده، و لذّت و آثار این عبادت روحانى را دریافته اند، و ما این استقبال عظیم را به آنها تبریك مى گوییم. طلاب محترم نیز که از گذشته توفیق این امر را بیش از سایرین داشته اند و هموراه پیش قدم برای نیل به این فیض عظیم بوده اند. به هر حال امیدواریم جوانان عزیز، مخصوصاً دانشجویان در این امر، كه وسیله موثّرى براى قرب پروردگار است، نیز نسبت به دیگران پیشگام باشند، و از نتایج معنوى آن كاملا بهره مند شوند.
راقم این سطور در پی استقبال روزافزون مؤمنین، مخصوصاً جوانان عزیز از عبادت پراثر و روح پرور اعتکاف، و ضرورت تحقیق و پژوهشی در مورد این عبادت، کتابی را به منظور آشنایی معتکفین به مسائل آن فریضۀ راهبردی با عنوان « اعتکاف عبادتی کامل» تألیف نمودم، تا معتكفین عزیز با مطالعه این كتاب، ارزش كار خود را بیش از پیش شناخته، و با معرفت و شناخت بیشترى در این ضیافت بزرگ الهى شرکت نمایند.
ساختار کلی اثر
مولف در مجموعه «اعتکاف عبادتی کامل» در ده فصل به توصیف و توضیح فریضۀ اعتکاف پرداخته است که عبارتند از : ١.اعتكاف در قرآن، ٢. اعتكاف در احاديث معصومين، ٣. سيره معصومين در اعتكاف، ٤. اعتكاف در اديان ديگر، ٥. زمان اعتكاف، ٦. احكام اعتكاف، ٧. استفتائات اعتكاف،٨. آداب اعتكاف، ٩. آثار اعتكاف، ١٠. فلسفه اعتكاف.
گزارش محتوایی اثر
فلسفه اعتکاف چیست و چرا باید معتکف شویم؟
معظم له در تبیین حکمت و فلسفۀ اعتکاف اینچنین می نویسد؛ از آنجا که مصلحت قلب و روح انسان، و استقامت او در طی مسیر سیر و سلوک الی الله متوقّف بر این است که رو به سوی خدا کند، و جمع آوری پراکندگی های توجّهات قلبی تنها در سایه روی آوردن به پروردگار امکان پذیر است، و زیاده روی در خوردن و آشامیدن و آمیختن با مردم، و سخن گفتن و خوابیدن از چیزهایی است که باعث پراکندگی توجّهات قلبی می گردد، و انسان را به هر وادی می کشاند، و از سیر الی الله باز می دارد، یا حرکتش را در این مسیر کُند می کند، یا او را متوقّف می سازد، لذا رحمت پروردگار متعال اقتضا کرده که با تشریع روزه مانع زیاده روی آنها در خوردن و آشامیدن شود، و قلب و روح آنان را از شهوات مانع سیر الی الله خالی کند، و البتّه روزه را به مقداری واجب کرده که به مصلحت انسان است، و منافع او را در دنیا و آخرت تأمین می کند، و مانع مصالح حال و آینده او نمی شود، و ضرری به وی نمی رساند.
حال برای پیشگیری از زیاده روی در اختلاط با مردم اعتکاف را تشریع نمود، اعتکافی که روح و هدف آن توقّف و توجّه قلب بسوی خداوند متعال، و نجات آن از پراکندگی ها و خلوت با خدا و انقطاع از مردم و اشتغال به پروردگار متعال است، تا اینکه همّ و غم قلب و روح معتکف ذکر و یاد و حبّ و توجّه به خداوند باشد، و توجّه به خالق جایگزین انس با مخلوق شود، و سراسر ذهن و فکر او را توجّه به جلب رضایت پروردگار فرا گیرد، تا در نتیجه برای وحشت قبر، که هیچ انیس و یاوری جز خداوند متعال نخواهد داشت، آماده شود، و جز به دیدار خداوند خوشحال نشود، که فلسفه اصلی و مهم اعتکاف همین مطلب است. و برای جلوگیری از زیاده روی در گفتار، به مؤمنین دستور داده شد که زبان را از هر سخنی که برای آخرت آنها سودی ندارد نگه دارند.
اهمیت اعتکاف در اسلام
نویسندۀ اثر در تبیین اهمیت اعتکاف، آن فریضه مهم را ازجمله عبادات واعمالی دانسته که دراسلام به آن تاکید شده است وبه خودی خود مستحب موکد می باشد.
نویسنده با طرح سیره پیامبر صلی الله علیه و آله که در دهه ی آخر ماه رمضان معتکف می شدند واگر در سالی به هر علتی مانند جنگ امکان اعتکاف برایشان نبود سال آینده ٢٠روز معتکف می شدند.به روایتی استناد کرده و از این رهگذر به اهمیت اعتکاف اشاره می کند؛ روایتی که می گوید: اعتکاف یک دهه از ماه رمضان معادل دو حج ودو عمره است.
معظم له در روایتی دیگر از پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمودند:«کسی که ازروی ایمان وباور قلبی وبرای تحصیل رضایت پروردگار معتکف شود تمام گناهان گذشته اش بخشیده می شود». بر اهمیت اعتکاف تأکید کرده است.
اعتکاف در ادیان پیشین
به بیان مولّف، اصل اعتکاف به صورت اجمالی در ادیان پیشین بوده است از جمله اینکه وارد شده حضرت سلیمان علیه السلام همواره درمسجد بیت المقدس معتکف می شد گاهی یک سال وگاهی دو ماه طول می کشید و سرانجام آن حضرت به هنگام مرگ درحال اعتکاف بود .
بهترین زمان اعتکاف
به بیان معظم له در کل ایام سال که روزه حرام نیست اعتکاف جایز شمرده شده است؛ اما اعتکاف درماه رمضان به خصوص دهه آخرماه رمضان، به عنوان بهترین زمان اعتکاف مورد توجه مولف قرار گرفته است که درروایات نیز به آن سفارش شده است وسیره رسول ا... صلی الله علیه و اله نیز بر آن منطبق است .
اعمالی که بالاتر از اعتکاف است
معظم له در بخشی از کتاب به روایاتی اشاره کرده است که برخی اعمال را نسبت به اعتکاف ، دارای اهمیت وثواب بیشتری دانسته است، ازجمله :
١. برآوردن حاجت مومن که نزد خداوند ازدو ماه پی درپی روزه واعتکاف درمسجد الحرام محبوب تر است.
٢. نگاه به سیمای عالم که نزد خداوند از اعتکاف یک سال در بیت الحرام محبوب تر است .
٣. زیارت امام حسین علیه السلام.
٤. نگاهی مشتاقانه به برادر دینی از یکسال اعتکاف در مسجد النبی بهتر است.
آثار اعتکاف در آیینۀ روایات
اعتکاف آثار و نتایج فراوانى دارد که مولّف اثر به برخى از آنها در روایات اشاره کرده است.
غفران گناهان گذشته
معظم له می نویسد؛ پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله که از ابتداى تشریع اعتکاف تا پایان زندگى، همواره بر این عبادت ارزشمند مواظبت مى کرد، فرمودند:«من اعتکف ایماناً و احتساباً غفر له ما تقدّم من ذنبه؛ هر کس از روى ایمان و باور قلبى، و براى تحصیل رضایت پروردگارش، معتکف شود، تمام گناهان گذشته اش بخشیده مى شود».
چه معامله پرسودى که انسان تمام گناهان پیشین را با سه روز اعتکاف شستشو دهد.
تضمین آینده
به بیان معظم له، اعتکاف نه تنها دامن انسان را از گناهان و خطاهاى گذشته پاک مى کند، بلکه در معتکف ایمنى خاصّى ایجاد نموده، و او را نسبت به آینده نیز بیمه مى کند.
ایشان در ادامه برای تبیین این مسأله به روایتی از حضرت رسول صلى الله علیه وآله اشاره نمود که فرمود: «مَنِ اعْتَکَفَ یَوْماً ابْتِغاءَ وَجْهِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النّارِ ثَلاثَةَ خَنادِقَ اَبْعَدَ مِمّا بَیْنَ الْخافِقَیْنِ؛ هر کس به منظور کسب رضایت پروردگار، یک بار معتکف شود، خداوند بین او و آتش جهنم سه خندق و حفره بزرگ ایجاد مى کند، که فاصله هر یک تا دیگرى بیش از مسافت بین مشرق و مغرب است»
توفیق زیارت امام عصرعج الله تعالی فرجه الشریف در اعتکاف
آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی، توفیق زیارت امام عصرعج الله تعالی را به عنوان یکی از آثار و کرامات اعتکاف برای بزرگان و علمایی که به این ضیافت الهى راه یافته اند بر می شمرد. در بخشی از کتاب می خوانیم:
حبیب بن محمد الصنعانى مى گوید: خدمت على بن ابراهیم اهوازى رسیدم، و از او در مورد آل محمد پرسیدم. على بن ابراهیم گفت: برادر! از مسأله مهمّى سؤال کردى. من بیست بار به حج مشرّف شدم، و در تمام سفرها مشتاق دیدار آن حضرت بودم، ولى توفیق حاصل نشد. تا اینکه یک شب که در منزل خوابیده بودم، شخصى را در خواب دیدم که مى گوید: اى على بن ابراهیم! «خداوند به من اجازه انجام حج داده است!»
آن شب متوجّه معناى این سخن نشدم، و درباره این مطلب فکر مى کردم، و منتظر فرا رسیدن موسم حج بودم. هنگامى که زمان حج فرا رسید مقدّمات سفر را مهیّا نموده، و به سمت مدینه حرکت کردم. هنگامى که داخل مدینه شدم از آل محمدعلیه السلام پرس و جو کردم. امّا هیچ اثرى از آن حضرت نیافتم، و هیچ خبرى در موردش نشنیدم. دائماً در فکر و اندیشه در مورد امورات خودم بودم، تا اینکه از مدینه خارج شده، و به سمت مکّه حرکت کردم. در مسیر راه وارد جحفه شده، (و احرام بستم) و یک روز آنجا ماندم. سپس به سمت غدیر خم حرکت کردم. در مسجد منطقه غدیر نماز بجاى آوردم، و پیشانى را بر خاک ساییدم، و در دعا و ابتهال کوشیدم، سپس به سمت مکّه حرکت کردم و در مکّه معتکف شده، و به عبادت و طواف مشغول شدم. تا اینکه یک شب به هنگام طواف جوان خوش چهره و خوش بویى که برگرد خانه خدا طواف مى کرد توجّه مرا به خود جلب کرد، در کنارش ایستادم و به طواف ادامه دادم، به گونه اى که بدنم به بدنش برخورد کرد. پرسید: اهل کجایى؟ عرض کردم: اهل عراق هستم. فرمود: کدام عراق؟ عرض کردم: اهواز. فرمود: آیا ابن الخضیب را مى شناسى؟ عرض کردم: بله! خدا رحمتش کند که دعوت حق را لبیک گفت. فرمود: خداوند رحمتش کند... آیا على بن ابراهیم مهزیار را مى شناسى؟ عرض کردم: خودم هستم. فرمود: اى ابوالحسن خداوند تو را حفظ کند. علامت و نشانه اى که بین تو و پدرم محمّد الحسن بن على علیه السلام بود چه شد؟ عرض کردم: همراه من است. سپس آن را از جیب خود خارج کرده به ایشان نشان دادم. هنگامى که آن را دید جلوى اشک چشمانش را نگرفت، و شروع به گریه کرد، به گونه اى که لباسش از اشکش خیس شد. سپس فرمود: بسوى قافله ات بازگرد، و منتظر باش تا شب شود، سپس از تاریکى شب استفاده کن و در فلان مکان به ملاقات ما بیا...» .
لذا صاحب اثر اینگونه می نویسد؛ آرى! در سایه اعتکاف ممکن است انسان به زیارت امام و رهبر خویش حضرت حجة بن الحسن العسکرى عج الله تعالی فرجه الشریف نائل شود.
عنایات خاصه
هم چنین مولّف در ادامه در تبیین حالات بزرگان در اعتکاف اینچنین می نویسد؛ در کتاب انوارالنّعمانیّه مرحوم سیّد نعمت الله جزائرى آمده است: آن عالم بزرگوار در سال هاى قحطى و خشکسالى موادّ غذایى موجود در منزل را بین فقرا تقسیم مى کرد، و براى خود و خانواده اش یک سهم همچون سایرین نگه مى داشت. یک سال که این کار را کرد مورد خشم و غضب همسرش قرار گرفت. خانمش گفت: در چنین سال سختى فرزندانمان را رها کرده، و به مردم رسیدگى مى کنى؟ سیّد چیزى نگفت، و براى اعتکاف به مسجد کوفه رفت. روز دوم اعتکاف سیّد، مردى به همراه چندین چهارپا که موادّ غذایى مختلفى بار داشتند، به در خانه سید رفته و موادّ غذایى را در آنجا تخلیه کرد، و گفت: این مواد غذایى را صاحب خانه فرستاده، و او اکنون در مسجد کوفه معتکف است. هنگامى که اعتکاف سیّد پایان پذیرفت و به منزل بازگشت، همسرش به وى گفت: موادّ غذایى که همراه آن اعرابى فرستاده بودى، غذاى خوبى بود. سیّد شکر نعمت پروردگار را بجا آورد، در حالى که از ارسال موادّ غذایى بى خبر بود!
اعتکاف؛ نماد اندیشه ورزی و مبارزه با هوای نفس
نویسنده در فرازی از کتاب به نقش اعتکاف در اندیشه ورزی و مبارزه با هوای نفش اشاره کرده و می نویسد، محیط خلوت و به دور از تعلّقات دنیوى که در آن چند روز براى عبادت و پرستش بدست مى آید، مخصوصاً که این توفیق در خانه خدا و مسجد جامع شهر حاصل مى شود، و فرصت مناسبى که براى تفکّر و اندیشه در عمر گذشته انسان حاصل مى گردد تا در سایه تفکّر از تکرار اشتباهات جلوگیرى کند و عوامل موفقیّت ها را تقویت نماید، و نشستن پاى درد دل دیگر مؤمنین، و فکرى براى حلّ مشکلات و معضلات آنان، و به تبع آن توجّه به نعمت هاى فراوانى که خداوند به وى ارزانى داشته، و «تقویت اراده» و تمرین «مبارزه با نفس» که مدّت اعتکاف چیزهاى حلالى را برخود حرام کرده و از آنها استفاده ننموده، و مانند آن، از دیگر ثمرات اعتکاف است.
کسب رضایت خداوند؛ شرط قبولی اعتکاف
گفتنی است معظم له در کتاب«اعتکاف عبادتی کامل» در بیان اوج قلّه اعتکاف اینگونه می نویسد؛ اعتکاف باید عقل و قلب و اعضا و جوارح را، فقط به سمت اعمال صالح هدایت کند، و آنها را تنها به درگاه خداوند متعال رهنمون کند، به نحوی که معتکف اراده اش را مقدّس و نفس سرکش را با قید وبندهایى مراقبت نماید، و کارهایى که روزه دار را به کمال صیام مى رساند بجا آورد، بلکه اضافه بر آنچه شخصى روزه دارد احتیاط و مراعات مى کند، مراعات نماید. نسبت به آنچه باعث اقبال روح وجان آدمى به خداوند مى شود ملتزم باشد، و آنچه او را از خداوند دور مى کند، ترک کند.
به تعبیر مولف، هر زمان معتکف در قلب و عقلش تعلّق خاطرى به غیر خدا پیدا کند، یا یکى از اعضا و جوارح خود را در مسیر رضایت غیر خدا بکار گیرد، به همان نسبت از اوج قلّه معرفت سقوط نموده، و اعتکافش را فاسد و بى ارزش کرده است.
گزیدۀ احکام اعتکاف در کتاب
آيا معتکف میتواند از صابون، شامپو يا خمير دندان معطر استفاده کند؟
استفاده معتکف از صابون ها و شامپوها و خمیر دندان های معطّر اشکال ندارد ولی بهتر است پرهیز کند.
خرید و فروش در اعتکاف چه حکمی دارد؟
خریدهای ضروری مانند خرید آب، غذا و مانند آن مانعی ندارد البته خرید شارژ و مانند آن ضرورتی ندارد و می توان از قبل از اعتکاف تهیه نمود و در صورت ضرورت از کسی که معتکف نیست بخواهد آن را برایشان تهیه نماید.
احکام اعتکاف در مساجد
در مساجدي که مستمرا در آن اقامة جماعت شود، حتي اگر يک وعده نماز به طور مستمر در آن برپا شود، مي توان اعتکاف کرد. مانند مساجد بازار و يا برخي ادارات. در مساجد دانشگاه ها نيز با توجه به اينکه در ايام تعطيل (تابستان) نيز نماز خوانده مي شود اشکالي ندارد.
اگر در تابستان مسجد تعطيل است ولي در ساير ايام دائر است اعتکاف در ساير ايام صحيح است ولي اگر در تايستان که مسجد تعطيل است بخواهند براي ايام اعتکاف از مسجد استفاده نمايند اعتکاف اشکال دارد.
خروج معتکف از مسجد
خارج شدن از مسجد عمدا موجب بطلان اعتکاف است و از روي فراموشي نيز بنابراحتياط، چنين است. اما در مواردي که در روايات آمده است مانند نماز جمعه، تشييع جنازه، عيادت مريض يا غسل کردن و سایر ضرورت های قابل ملاحظه مي توان از مسجد خارج شد و به فتواي ما در مورد امتحانات سرنوشت ساز هم مجاز است البته به طوري که صورت اعتکاف بهم نخورد حداکثر براي یک تا دو ساعت.
چه کارهایی اعتکاف را باطل می کند؟
کارهايي که انجام آن ها در اعتکاف حرام است و آن را باطل مي کند: ١ هر نوع تمتع از همسر، بنابر احتياط. ٢ استمناء بنابر احتياط . ٣ بوييدن عطريات و بوهاي خوش هر چند به قصد لذت نباشد. ٤ خريد و فروش، بلکه مطلق تجارت با نبودن ضرورت بنابر احتياط. ٥ جدال بر سر مسائل ديني يا دنيوي به قصد غلبه کردن برطرف مقابل و اظهار فضيلت. در تمامي اين پنج مورد فرقي ميان شب و روز نيست.
حيض در اعتکاف
حکم اعتکاف زنی که حیض بر او عارض شده است این است که بايد بلافاصله از مسجد بيرون بيايد و اعتکافش نيز باطل مي شود. اگر نذر کرده، بايد اعتکاف را مجددا بجا آورد ولو اينکه در روز اول يا دوم حيض شده باشد و چنانچه از ابتدا مي دانسته که در اين ايام عادت ميشود، نذرش منعقد نشده و وظيفه اي ندارد. ولي در اعتکاف مستحب تنها در صورتي انجام اعتکاف مجدد واجب مي شود که در روز سوم حيض شود.
روزه اعتکاف
لازم نيست روزه به قصد همان اعتکاف باشد و با هر روزه اي که مربوط به خودش است مانند روزه قضا، کفاره يا نذر، مانعي ندارد ولي با روزه استيجاري نمي توان اعتکاف کرد. ضمنا کسي که روزه قضا دارد بايد نيت قضا کند.
اعتکاف مسافر
در محلي که مسافر باشد، چنانچه نخواهد حداقل ده روز در آنجا بماند نمي تواند معتکف شود و روزه او نيز صحيح نيست.
حکم خوابیدن معتکف در مسجد
خوابيدن در مسجد براي معتکف کراهت ندارد.
گفتنی است اين اثر نفیس ، نخستین بار در سال ١٣٨٥ و با تحقیق و تنظیم حجه الاسلام ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی، در یک جلد و در ١٥٠ صفحه و در قطع رقعی، توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به زیور طبع آراسته شده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.