زكات از عبادات مالى اسلام است، و با شرايط خاصّى واجب مى شود. در اهميّت زكات همين بس كه خداوند متعال در نزديك به سى آيه قرآن، پس از دستور به نماز، سفارش به زكات مى كند، گويى رابطه اى عميق بين نماز و زكات است، به گونه اى كه نماز بى زكات، نماز مقبولى نخواهد بود.[1]
روايات فراوانى نيز در مورد زكات وجود دارد، از جمله در روايتى مىخوانيم كه: «مانع زكات و شخصى كه زكات بر او واجب شده و نمى پردازد مسلمان از دنيا نمىرود!».[2]
زكات موارد معيّنى دارد،[3] يكى از اقسام آن، زکات فطره است،[4] و هر سال يك مرتبه در روز عيد فطر پرداخت مى شود.[5]
در آموزه های اسلامی دربارۀ زکات فطره دستورات و تعابیری بیان شده است که از اهمیت این دستور اسلامی حکایت دارد[6] [که در این نگاشته مورد اشاره قرار می گیرد].
زکات فطره، فریضه ای برای همگان
پرداختن زكات و مانند آن در اسلام نوعى عبادت است و در عبادت قصد قربت لازم است؛[7] لذا در زكات فطره مانند زكات مال، قصد قربت لازم است، يعنى بايد براى اطاعت فرمان خدا زكات فطره بدهند.[8]
از سوی دیگر باید دانست زکات فطره چه بر کسانی که روزه می گیرند و چه کسانی که معذورند و یا عمداً روزه نمی گیرند، واجب است، یعنی تنها ویژه روزه داران نیست؛[9] بلکه بر هر انسان بالغ و عاقل و متمكنى لازم است كه در عيد فطر از طرف خود و تمام كسانى كه نفقه او را مى خورند، اعم از كوچك و بزرگ، بپردازند.[10]
فطريه، زكات سلامتي بدن
زکات فطره به «زكات بدن» و « حیات انسان»[11] تعبير شده است. و این مویّد روايتی است که می گوید: «خداوند براى هر جزيى از اجزاى موجودات زكات واجب كرده است حتّى براى هر موى بدن و هر لحظه زندگى».[12]
لذا فطریه به عنوان «زکات الابدان»، جسم و جان انسان را در یک سال در برابر حوادث خطرناک به ویژه در برابر خطر مرگ ناگهانی بیمه می کند.[13]
در این زمینه از امام صادق(علیه السلام) این چنین آمده است: «عَنْ مُعَتِّبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: اذْهَبْ فَأَعْطِ عَنْ عِیَالِنَا الْفِطْرَةَ ـ وَ عَنِ الرَّقِیقِ وَ اجْمَعْهُمْ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُمْ أَحَداً ـ فَإِنَّکَ إِنْ تَرَکْتَ مِنْهُمْ إِنْسَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَیْهِ الْفَوْتَ ـ قُلْتُ وَ مَا الْفَوْتُ قَالَ الْمَوْتُ؛ امام صادق به من فرمود از جانب اهل و عیالت زکات فطره را ادا کن و همه را در نظر بگیر و از آن ها کسی را فراموش نکن چرا که اگر فردی از آن ها را ترک کنی من بر فوت او خوف دارم. راوی میگوید عرض کردم منظور از فوت چیست؟ حضرت فرمود: مرگ».[14]
پرداخت فطریه؛ شرط قبولي روزه ماه رمضان
در اسلام مسأله زكات از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهم ترين عبادات قرار گرفته، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است![15]
در این میان زكات فطره، واجب مؤكّد است و شرط قبولى روزه ماه رمضان است، و خداوند نيز در قرآن آن را مقدّم بر نماز (عيد) شمرده است و مىفرمايد: ««قَدْ افْلَحَ مَنْ تَزَكّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى؛ به يقين آن كس كه زكات دهد و ياد پروردگارش را كند سپس نماز بخواند، رستگار است!».[16]
در روایتی از امام صادق(علیه اسلام) اینگونه آمده است: «إنّ مِن تَمامِ الصَّومِ إعطاءَ الزَّكاةِ ـ يعني الفِطرَةَ ـ كما أنَّ الصَّلاةَ على النبِيّ صلى الله عليه و آله مِن تَمامِ الصّلاةِ ، لأنّه مَن صامَ و لَم يُؤَدِّ الزَّكاةَ فلا صَومَ لَهُ إذا تَرَكَها مُتَعَمِّدا؛ تماميت روزه ، به دادن زكات (فطريه) است ، همچنان كه تماميت نماز به صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد ؛ زيرا اگر كسى روزه بگيرد و زكات فطره را عمدا ندهد از روزه بى بهره است».[17]
لذا رستگاری در رمضان مال کسانی است که زکات فطره را می پردزاند سپس تکبیر ها را می گویند و نماز عید را می خوانند، در واقع اینها صاحبان رستگاری اند.[18]
زکات فطره، گامی موثر در فقر زدایی
زكات بعد از نماز مهم ترين برنامه اسلام است؛ در نماز سخن از رابطه با خالق است و در زكات، رابطه با خلق خدا. در واقع صدق و راستى انسان در موضوع رابطه با خالق، هنگامى ثابت مىشود كه رابطه او با خلق قوى باشد؛ از مشكلات آنان باخبر گردد؛ در حلّ آن بكوشد؛ نسبت به دردمندان و بىنوايان و محرومان هم دردى نشان دهد و تا آنجا كه در توان دارد به كمك آنها بشتابد كه روشن ترين مظهر آن پرداخت زكات است.[19] چرا که اسلام مى گوید در جامعه اسلامى نباید حتى یک فقیر وجود داشته باشد.[20]
لذا درروایتی آمده كه اگر مردم زكات اموالشان را بدهند، فقيرى در سراسر جهان اسلام پيدا نخواهد شد. همان گونه كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَكَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِيَ مُسْلِمٌ فَقِيراً مُحْتَاجاً».[21]
امام(عليه السلام) به يكى از اصول مهم اسلام در اين كلام نورانى اشاره كرده و بيان مىكند كه نظام اقتصادى اسلام نظامى بسيار حساب شده است بهگونهاى كه اگر مطابق آن رفتار شود در سراسر كشور اسلام فقير و نيازمندى باقى نخواهد ماند.[22]
روايات فراوانى نيز اين معنا را تأييد مىكند و در آنها تصريح شده كه آنچه به عنوان زكات در اسلام فرض شده دقيقاً بهاندازه نياز فقراست، بهگونهاى كه اگر همه اغنيا به وظيفه دينى خود در باب زكات عمل كنند فقيرى باقى نخواهد ماند.[23]
اینگونه است که اسلام براى كم كردن فاصله طبقاتى در ميان مسلمين[24] [با] الزام تكاليف مالى، كمك ها را به اشكال مختلف از جمله زكات واجب[25] و پرداخت فطريه توصيه كرده است.[26]
زكات فطره در حقيقت يك نوع ماليات سرانه است كه به نفع فقرا گرفته مىشود، مسلمانان پس از يك ماه روزه داشتن كه آن خود درسى از نوع دوستى و توجه به حال مستمندان اجتماع است، يك قدم عملى در اين راه برداشته و تقريباً مقدار خوراك يكى دو روز خود را به مستمندان مىدهند، اين كار گرچه به ظاهر كوچك است ولى اگر يك حساب دقيق درباره كسانى كه تمكن مالى براى پرداخت زكات فطره دارند بنماييم خواهيم ديد كه مقدار قابل توجهى از نيازمنديهاى محرومان اجتماع در صورت عمل به اين دستور تأمين خواهد شد.[27]
اين فرهنگ پر بار اسلامى سبب شده است كه در جوامع اسلامى كمك هاى مردمى به صورت گستردهاى انجام گيرد، و بسيارى از نيازمندان تحت عنوان «اعياد مذهبی» و عناوین دیگر زيرپوشش اين كمكها قرار گيرند.[28] اين اموال روى هم رفته، رقم مهمّى را تشكيل دهد، و نقش مؤثّرى در مبارزه با فقر و كم كردن فاصله طبقاتى ایفا می کند.[29]
سخن آخر: (سلامت روان در پرتو التزام به پرداخت زکات فطره است)
«زكات» در اسلام از جايگاه بسيار ممتازى برخوردار است. قرآن كريم كراراً از موضوع زكات و لزوم توجه به آن سخن به ميان آورده و آن را عامل تطهير و پاك سازى روح و جان انسان ها معرفى كرده است؛[30]پاك سازى روح و جان از حبّ دنيا و مال پرستى و وسيله بسيار مؤثّرى براى قرب الهى.[31]چرا كه زكات، رذائلى همچون بخل و دنياپرستى و حرص و آز را از روح، زائل مى كند، و نهال نوع دوستى و سخاوت و حمايت از مستضعفان را در سرزمين دل پرورش مى دهد.[32]
[براساس تفسیری] همين معنى در سوره «اعلى» ديده مى شود، مى فرمايد: «قَدْ افْلَحَ مَنْ تَزَكَّى- وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلىَّ؛[33] به يقين كسى كه پاكى جست (و خود را تزكيه كرد)، رستگار شد. و (آن كه) نام پروردگارش را ياد كرد، سپس نماز خواند».[34]
[طبق این تفسیر] منظور از «تزكيه»؛ «زكات فطره» در روز عيد فطر است كه نخست بايد زكات را پرداخت و بعد نماز عيد را بجا آورد، چنان كه در روايات متعددى از امام صادق(علیه السلام) اين معنى نقل شده است[35] همين معنى در منابع اهل سنت از امير مؤمنان على(علیه السلام) روايت شده است.[36]
بعضى تصوّر مى كنند كه كمك ها و انفاق ها تنها براى مستمندان مفيد است، در حالى كه چنين نيست، و سود آن براى انفاق كننده بيشتر است؛ زيرا اين كار قلبش را نورانى، بخلش را ريشه كن، فضايل اخلاقيش را افزون، و رذائل اخلاقيش را نابود مى كند.[37]
لذا پرداخت زکات فطره هم پاكسازى روح از آلودگى شرك، و هم پاكسازى نفس از اخلاق رذيله، و هم پاكسازى عمل از محرمات و هرگونه ريا، و هم پاكسازى مال و جان را شامل مى شود.[38]
هم چنین جمع آوری نذورات، كفّارات، صدقات و فطريه و رساندن آن به مستحقان، روح عداوت و خصومت و حسادت و بى اعتمادى زكات دهنده و زكات گيرنده را تبديل به اعتماد، صفا و صميميت، تعاون، همكارى و ايثار مى گرداند و در واقع مردم را از تجارت دنيوى به تجارت اخروى صعود مى دهد.[39]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
منابع:
1. بیانات معظم له
2. پيام امام امير المومنين عليه السلام
3. اسلام در یک نگاه
[1] وسائل الشيعه، ج 6، ص3، ح1.
[2] همان مدرك، ص18، ح3 و 5؛ (احكام بانوان ، ص131).
[3] زکات مال - زکات فطره.
[4] آيين ما (اصل الشيعة)، ص197.
[5] رساله احكام جوانان (پسران) ، ص129.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس تفسیر، 27/5/1391.
[7] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج9، ص309.
[8] رسالة توضيح المسائل (فارسى)، ص316.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس تفسیر، 14/6/1389.
[10] آيين ما (اصل الشيعة)، ص197.
[11] رساله احكام جوانان (پسران)، ص129.
[12] براى آگاهى بيشتر ر. ك. ميزان الحكمه، باب هاى 1580 تا 1582؛ (مثال هاى زيباى قرآن، ج1، ص129).
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس تفسیر، 16/5/1392.
[14] اصول کافی، ج4، ص174؛ (بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس تفسیر، 9/7/1387).
[15] تفسير نمونه، ج8، ص10.
[16] سوره اعلى، آيه14و15؛ (كليات مفاتيح نوين ، ص825).
[17] من لایحضره الفقیه، ج2، ص183؛ (بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس تفسیر، 9/7/1387).
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس تفسیر، 16/5/1392.
[19] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج7، ص736.
[20] مثال هاى زيباى قرآن، ج2، ص327.
[21] من لا يحضره الفقيه، ج2، ص7، ح 1579.
[22] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج14، ص645.
[23] همان.
[24] اسلام در يك نگاه، ص85.
[25] اسلام و كمك هاى مردمى، ص9.
[26] دائرة المعارف فقه مقارن، ج2، ص343.
[27] آيين ما (اصل الشيعة)، ص197.
[28] اسلام و كمك هاى مردمى، ص9.
[29] اسلام در يك نگاه، ص85.
[30] در آيه103 سوره توبه مىخوانيم: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا».
[31] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص407.
[32] اخلاق در قرآن، ج1، ص340.
[33] سوره اعلى، آيه 14و15.
[34] اخلاق در قرآن، ج1، ص86.
[35] نور الثقلين، ج 5، ص556، ح19و20.
[36] روح المعانى، ج30، ص110؛ تفسير كشاف، ج4، ص740؛ (تفسير نمونه، ج26، ص402).
[37] سوگند هاى پر بار قرآن، ص87.
[38] برگزيده تفسير نمونه، ج5، ص474.
[39] دائرة المعارف فقه مقارن، ج2، ص497.