اهمیت و آثار وقف در اسلام از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

وقف‏ يكى از سنت هاى مهم اسلامى است كه از زمان پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) وجود داشته و در اعصار ائمه معصومين(عليهم السلام) مورد توجه بوده و تأكيدهاى فراوانى نسبت به آن در روايات اسلامى آمده است و در طول تاريخ كارهاى مهمى به وسيله موقوفات انجام شده و بسيارى از مراكز علمى، درمانى و مدارس دينى و كارهاى خير اجتماعى از اين طريق انجام گرفته است و مسلمانان جهان از بركات موقوفات، بهره فراوان گرفته و مى ‏گيرند.[1] حال براى تكميل اين بحث، به بررسى‏ نظر اسلام در زمينه اهميت و آثار‏ آن مى ‏پردازيم.

وقف چیست؟

«وقف‏» در لغت به معناى متوقف ساختن است؛ ولى در معناى اصطلاحى فقهى، يعنى چيزى را براى چيزى وقف‏ كردن يا از آن گسترده‏ تر، چيزى را اختصاص به چيزى دادن، به كار مى‏ رود.[2]

در مجموع وقف، عبارت از ملكى است كه عين آن را حبس و منفعت آن را رها مى‏سازند، يعنى آن را واگذار به اشخاص يا جمعيتى مى‏كنند به طورى كه حق ندارند هيچ گونه نقل و انتقالى در اصل آن بدهند ولى منافعش در اختيار آنهاست و مى‏توانند همه گونه تصرف در آن بنمايند.[3]

اقسام وقف

وقف بر دو قسم است: وقف عام‏، وقف خاص.[4]

در وقف خاص منافع يك مال به عده مخصوصى اختصاص داده مى‏شود ،[5] و قابل نقل و انتقال و قابل وراثت نیست، مثل وقف بر اولاد.[6]

در وقف عام كه اكثر موارد وقف را تشكيل مى‏دهد، عين موقوفه به عموم يا بخش عظيمى از اجتماع تعلق پيدا كرده و جزو اموال عمومى مى‏گردد.[7]

ریشۀ قرآنی وقف

گر چه وقف را اسلام ابداع نكرد و قبل از اسلام نيز در مذاهب ديگر اوقاف بسيارى وجود داشت ولى اسلام اهميت خاصى براى آن قائل شد و تحت عنوان صدقات جاريه[8] بر آن تأكيد كرد.[9]

در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مى‏خوانيم كه از كنار باغستانى عبور مى‏كرد، مردى را ديد كه مشغول غرس درختى است. پيامبر(ص) به او فرمود: مى‏خواهى غرسى بهتر از اين را به تو يادآورى كنم؟ سپس اذكار مهمى را به او تعليم فرمود. آن مرد عرض كرد: اى رسول خدا من تو را گواه مى‏گيرم كه تمام اين باغ را بر فقهاى مسلمين از اهل صفه وقف كردم.[10] در اينجا اين آيات شريفه نازل شد: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‌ وَ اتَّقى‌، وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى‌، فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى؛‏^[11] اما آن كس كه (در راه خدا) انفاق كند و پرهيزكارى پيش گيرد، وجزاى نيك (الهى) را تصديق كند، ما او را در مسير آسانى قرار مى ‏دهيم». به اين ترتيب، وقف به عنوان يك سنت حسنه اسلامى مورد تأييد قرار گرفت.^[12]

جایگاه وقف در آینۀ روایات

احاديث در اين زمينه فراوان است،[13] از جمله در روايتى مى‏خوانيم كه فردى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) پرسيد: زمينى بسيار مرغوب دارم. آن را چه كنم؟ فرمود: «احْبِسْ أَصْلَهَا وَسَبِّلْ ثَمَرَتَهَا؛ اصلش را وقف كن و محصولش را در امور خيريه مصرف نما».^[14]

و یا حديث معروف پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) كه مى ‏فرمايد: «إِذَا مَاتَ‏ ابْنُ‏ آدَمَ‏ انْقَطَعَ‏ عَمَلُهُ، إِلَّا مِنْ ثَلَاثٍ، صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَه؛ هنگامى كه مؤمن از دنيا مى‏رود، عملش قطع مى‏شود مگر از سه چيز: صدقات جاريه (اموالى كه به صورت موقوفه و مانند آن در آمده و مردم دائما از آن استفاده مى‏كنند) و علوم و دانش هايى كه انسان ها از آن سود مى‏برند و فرزند صالحى كه براى او دعا مى‏كند».[15]

در بعضى از روايات از جابر ابن عبدالله نقل شده كه تمام صحابه كه اموالى داشتند، وقفى از خود به يادگار گذاشتند.^[16]

در امالى شيخ طوسى از امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «خَیْرُ مَا یُخَلِّفُهُ الرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلَاثَةٌ وَلَدٌ بَارٌّ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ سُنَّةُ خَیْرٍ یُقْتَدَى بِهِ فِیهَا وَ صَدَقَةٌ تَجْرِی مِنْ بَعْدِهِ؛ بهترين چيزى كه انسان بعد از خود به يادگار مى‏گذارد سه چيز است: فرزند نيكوكارى كه براى انسان استغفار كند، و سنت نيكى كه مردم در آن به او اقتدا نمايند، و صدقه‏اى (موقوفه) اى كه بعد از او جريان داشته باشد».[17]

ثقة الاسلام كلينى رحمه الله و شيخ الطايفه شيخ طوسى رحمه الله در حديث معتبر از امام صادق(عليه السلام) روايت كرده‏اند: « قالَ لى اَبى: يا جَعْفَرُ! اَوْقِفْ لى مِنْ مالى كَذا وكذا النّوادِبَ تَنْدُبُنى عَشْرَ سِنينَ بِمنى اَيّامَ مِنى‏؛ پدرم به من فرمود: اى جعفر! مقدارى از مالم را (پس از وفاتم) براى برپايى مجلس سوگوارى برايم در ايام حج در منى اختصاص بده».[18]

ارکان وقف در سیرۀ علوی

پيشوايان اسلام در مسأله وقف پيشگام بودند. داستان اوقاف متعدد اميرمؤمنان على(عليه السلام) كه تقريبا شامل همه اموال آن حضرت مى ‏شد چه آنها كه از طريق سهم غنايم جنگى به دست آمده بود و يا آنها كه از كد يمين و احياى اراضى موات و حفر چاه به دست مى‏آمد معروف است.[19]

اهتمام امير مؤمنان على(عليه السلام) به امر وقف و پيشگام بودن در اين كار خير به خوبى نشان مى‏دهد كه اين مسأله ارزش فوق العاده‏ اى در اسلام دارد.^[20] چرا که آن حضرت زمين ‏هاى زراعى و نخلستان ‏هاى فراوانى را احداث ‏ كرد.[21]سپس آنها را به صورت وقف خاص و عام در آورد، بخشى را براى فرزندان خود و آل ابى‏طالب و بنى هاشم و بخشى را به عنوان انفاق فى سبيل الله قرار داد.[22]

در این میان وصيت‏نامه حضرت علی(ع) که عمدتاً وقف ‏نامه است[23] و آن حضرت بعد از بازگشت از صفين مرقوم فرموده است.[24] اركان وقف‏ از جمله متولى وقف‏ يعنى فرزندان رشيد امير مؤمنان عليه السلام امام حسن عليه السلام و بعد از او امام حسين عليه السلام و مصارف موقوفه و چگونگى تقسيم آن و نيز نحوه اداره نخلستان‏ ها، در آن يكى پس از ديگرى بازگو شده است.^[25]

نخست سخن از واقف و هدف اصلى او به ميان آمده است، آن حضرت مى‏فرمايد: «هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ فِي مَالِهِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِيُولِجَهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ يُعْطِيَهُ بِهِ الْأَمَنَةَ؛ اين دستورى است كه بنده خدا على بن ابى‏طالب امير مؤمنان در مورد اموالش (و موقوفاتش) صادر كرده و هدفش جلب خوشنودى خداوند است تا از اين طريق او را وارد بهشت كند و امنيت و آرامش سراى ديگر را به او عطا فرمايد».[26]

از اين عبارت به خوبى استفاده مى‏شود كه يكى از شرايط وقف كه «قصد قربت» است در اين وقف‏نامه مورد توجه قرار گرفته است و بلا فاصله بعد از ذكر نام واقف به آن اشاره شده است.[27]

سپس امام(عليه السلام) در بخش ديگرى از اين وصيت‏نامه (وقف‏نامه) چهار نكته را بيان مى‏كند: در بيان شخص متولى و حق التوليه و مصارف وقف و كسانى كه بعد از وفات يا شهادت متولى اول، قائم مقام او مى‏شوند مى‏فرمايد: «مِنْهَا وَ إِنَّهُ يَقُومُ بِذَلِكَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ يَأْكُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يُنْفِقُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ، فَإِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَيْنٌ حَيٌّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ أَصْدَرَهُ مَصْدَرَهُ؛ سرپرستى اين موقوفه بر عهده حسن بن على است كه به طور شايسته (دور از اسراف و تبذير) از درآمد آن مصرف كند و بخش ديگرى از آن را (در راه خدا) انفاق نمايد و اگر براى حسن حادثه ‏اى رخ دهد، و (برادرش) حسين زنده باشد سرپرستى آن را بعد از وى به عهده مى ‏گيرد و همان كارى را كه حسن انجام مى‏ داد، برادرش انجام مى‏دهد».[28]

از جمله «وَ يُنْفِقُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ‏» به خوبى استفاده مى‏شود كه اين موقوفه هم جنبه وقف خاص داشته و هم وقف عام؛ بخشى از آن تعلق به فرزندان آن‏ حضرت داشته و بخشى ديگر به همه نيازمندان و مؤمنان.[29]

در آخرين بخش از اين وقف ‏نامه، امام(عليه السلام) از چگونگى نگهدارى و رسيدگى به اين موقوفات سخن مى‏گويد و دو دستور مهم در اين زمينه صادر مى‏كند؛ نخست مى ‏فرمايد: «وَ يَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِيَ لَهُ؛ (بنده خدا على بن ابى‏طالب) با كسى كه اين اموال در دست اوست شرط مى‏كند كه اصل اين اموال را حفظ نمايد و تنها از ميوه و درآمدش در راهى كه به او دستور داده شده و راهنمايى گرديده انفاق كند».[30]

آنچه را امام(عليه السلام) در اينجا بيان فرموده، قاعده ‏اى كلى در تمام موقوفه‏ هاست كه بايد اصل آن مال سالم بماند و تنها درآمدش در موارد وقف صرف شود. حتى اين تعبير گاه به هنگام اجراى صيغه عقد وقف، گفته مى‏شود كه «ان لَا يُبَاعُ وَلَا يُوهَبُ‏» يا در تعريف وقف مى‏گويند: «الوقف حبس العين و تسبيل الثمرة»، ولى امام(عليه السلام) به عنوان تأكيد آن را بيان فرموده مبادا كسانى از موقوف عليهم به اين فكر باشند كه بخشى از نخلستان را بفروشند و از ثمن آن استفاده كنند.[31]

به هر حال تأكيد امام(عليه السلام) بر گسترش عمران و آبادى اين موقوفات، قابل توجه است به خصوص اينكه گفته مى‏شود اگر نهال ‏هاى كنار نخل را به زودى قطع كنند و براى فروش آماده كنند گاهى به خود نخل آسيب مى‏رساند، بنابراين لازم است آن را تا زمان معينى حفظ كنند و بعد طبق دستور امام(عليه السلام) و مطابق مفاد وقف‏ نامه آن را در همان نخلستان و در همان سرزمينى كه پرورش يافته و از همه جا براى رشد و نمو آن مساعدتر است بنشانند.[32]

اين دستور نه تنها براى موقوفات امام(عليه السلام) كه براى تمام موقوفات قابل توجه است، هر چند متأسفانه متوليان سودجو گاه برعكس آن عمل كرده و نخلستان را در معرض آفات قرار مى‏دهند، چرا كه اگر نخلستان پر نخل نباشد سرما و گرما زودتر به آن آسيب مى‏رساند؛ اما هنگامى كه تمام زمين نخلستان پر از نخل شود، آفات و آسيب‏ هاى آن كمتر خواهد بود.[33]

تأثیر وقف بر توزیع عادلانه ثروت

مسأله وقف و اموال عمومى، به هدف توزيع عادلانه ثروت و مبارزه با فقر و يا تمركز سرمايه، كمك مؤثرى مى‏كند.^[34] چرا که موقوفات، اموال را از مالكيت اشخاص حقيقى خارج كرده و به مالكيت عموم در مى‏آورد و همين امر از انباشته شدن ثروت‏ها در ملك اشخاص در حد زيادى جلوگيرى مى‏ كند.^[35]

در واقع تشويق اسلام به مسأله وقف، و اقدام پيشوايان بزرگ به آن، سبب شده بخش قابل توجهى از اموال از شكل خصوصى درآمده و رنگ عمومى به خود گيرد و در خدمت توده‏هاى عظيم اجتماع به كار افتد،كه اين خود گام ديگرى براى توزيع عادلانه ثروت محسوب مى‏گردد.^[36] همانگونه که بسيارى از ثروتمندان در طول تاريخ نيز از اين سنت حسنه پيروى كردند و اموال كلان خود را به صورت موقوفه درآوردند و از اين طريق از انباشته شدن اموال پيش‏گيرى شد.^[37]

در نتیجه گسترش دادن سنت وقف[38] یکی از مهمترین راه های جلوگيرى از انباشته شدن فوق العاده ثروت در دست توانگران است[39] كه اموال را از چنگ افراد معدود بيرون مى‏آورد و منافع آن را در اختيار نيازمندان قرار مى‏دهد.[40] و اینچنین عدالت اجتماعى در بعد اقتصادى از نظر اسلام قابل دستيابى است.

وقف فاصله طبقاتی را کاهش می‌ دهد

از مشكلات بزرگ اجتماعى كه همواره انسان گرفتار آن بوده و هم ‏اكنون با تمام پيشرفتهاى صنعتى و مادى كه نصيب او شده نيز با آن‏ دست به گريبان است‏ «مشكل فاصله طبقاتى» است؛ فقر و بيچارگى و تهيدستى در يكطرف و تراكم ثروت در طرف ديگر.^[41]

عده‏اى آن قدر ثروت دارند كه حساب اموالشان را نمى‏توانند بكنند، وعده ديگرى از فقر و تهيدستى رنج مى ‏برند، به طورى كه تهيه لوازم ضرورى زندگى از قبيل غذا و مسكن و لباس ساده براى آنان خيلى مشكل است.^[42]

چنين جامعه‏اى هرگز به سعادت و آرامش نخواهد رسيد و دلهره و اضطراب و نگرانى و بدبينى، و از همه مهمتر، دشمنى و عداوت اجتناب‏ناپذير خواهد بود.[43]

در صورتی که يكى از اهداف مهم اسلام اين است كه اين اختلافات غير عادلانه‏اى كه در اثر بي عدالتي هاى اجتماعى در ميان طبقات غنى و ضعيف پيدا مى‏شود از بين برود و سطح زندگى كسانى كه نمى‏توانند نيازمندي هاى زندگي شان را بدون كمك ديگران رفع كنند بالا بيايد، و حداقل لوازم زندگى را داشته باشند.[44]

اسلام براى رسيدن به اين هدف برنامه وسيعى در نظر گرفته است، از جمله سنت حسنۀ وقف‏که قسمتى از اين برنامه را تشكيل مى ‏دهد.[45]

در نگاه دين، اگر همگان حقوق مالى خويش را پرداخت كنند و عادلانه به توزيع آن مبادرت ورزند، آحاد مردم از آن بى‏نياز مى ‏شوند.^[46]

بر اين اساس بسيارى از برنامه ‏ها و سياستگذارى‏ هاى اقتصادى اسلام، مانند وقف‏ و غيره كه در فرهنگ دين قرار دارد ساز و كارهاى توزيعى ثروت هستند كه اسلام جهت رسيدن به عدالت اقتصادى اجتماعى و كاهش فاصله فقر و ثروت، طراحى كرده است.[47]

وقف و فقر زدایی

گسترش فرهنگ اسلامى وقف سبب می شود كه در جوامع اسلامى كمك هاى مردمى به صورت گسترده ‏اى انجام گيرد، و بسيارى از نيازمندان زيرپوشش اين گونه كمك ها قرار گيرند؛ همانگونه که اميرمؤمنان على(عليه السلام) بيشتر درآمد هاى كشاورزى و توليدى خود را براى تهيدستان و نيازمندان و بردگان جامعه هزينه مى‏كرد[48]، و در بسيارى از مواقع آنها را به صورت وقف‏ در خدمت همه قرار مى‏داد.[49]

در حال حاضر نیز هزاران مدرسه و درمانگاه و بيمارستان و مسجد و كتابخانه و خانه ‏هاى ارزان قيمت.. با همين انگيزه ساخته شده است.[50]

به يقين، هرگاه اين روحيه حفظ و بالنده و گسترده شود، محروميت‏ زدايى از جامعه امكان پذير خواهد بود و جامعه ما مجموعه ‏اى مى ‏شود از بهترين انسان ها و سرشارترين عاطفه ‏ها.[51]

سخن آخر: (جلوي سوءاستفاده های از وقف را بگیرید)

درست است كه سوء استفاده بعضى از افراد ناآگاه و بى‏ايمان از موقوفات چهره آن را در نظر بعضى دگرگون ساخته، ولى ما نبايد اجازه بدهيم كه‏ اين سنت بزرگ و پربركت اسلامى كه در طول تاريخ هزاران هزار فايده و نتيجه مهم داشته است، به خاطر سوء استفاده بعضى از نااهلان به دست فراموشى سپرده شود، بلكه بايد جلوى سوء استفاده‏ ها را گرفت و اين امر كاملا ممكن است، عمران و آبادى بسيارى از مساجد، مدارس، مراكز علمى و مخصوصا حرم هاى مقدسه ائمه اطهار(عليهم السلام) از بركت همين موقوفات است. امروز بايد به اين سنت حسنه اسلامى اهميت بيشتر داد مخصوصا براى مراكز علمى و فرهنگى از آن استفاده كرد و به يقين هر دانشمندى از چنين مراكزى برخيزد و هر خدمتى انجام دهد، بانيان موقوفه‏ هاى مربوط به آن در اين جهان و جهان ديگر از آن بهره ‏مند خواهند شد، خداوند همه را به احياى سنت‏ هاى راستين اسلامى موفق دارد.[52]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. پيام امام امير المومنين عليه السلام

2. دائرة المعارف فقه مقارن