بی شک بحران آب از جمله حساس ترین مسائل مهم مردم و کشور است.[1] لذا می بینیم در شرایط سختی از نظر آب قرار داریم و خشکسالی در کشور وجود دارد؛[2]از سوی دیگر نیز مصرف آب متناسب با وضع كشور نيست لیکن متاسفانه رويه شده است.[3]
حال آنکه مصرف بى رويّه و نامتعادل هم ثروت هاى جامعه را هدر مى دهد و بنيه اقتصادى كشور را ضعيف مى سازد و هم سبب فشار روانى بر توده مردم، به ويژه اقشار آسیب پذیر مى شود، لذا مصرف بى رويه آب و هدر دادن آن، از مصاديق تبذير است كه سالانه ميلياردها دلار به اقتصاد كشورها آسيب مى رساند[4] که باید برای آن چاره اندیشی شود.[5]
توجه به فطرت)وجدان) و نقش آن در اصلاح الگوی مصرف
ترديدى نيست كه هر كس نيروى مرموزى را در درون خود احساس مى كند كه بر تمام اعمال، گفتار و حتى بر انديشه ها و افكار او نظارت دارد[6]، لذا خداوند متعال در درون وجود هر انسان دادگاه كوچكى آفريده كه نمونه اى از دادگاه عدل الهى در روز قيامت است. و آن دادگاه، همان وجدان بشر است، كه به هنگام انجام كارهاى خوب احساس خوشحالى و آرامش و رضايت مى كند. و در پى انجام كارهاى زشت و ناپسند، سر به زانوى غم مى گذارد، و از درون ملامت و سرزنش را شروع مى كند، و آدمى را زير شلّاق هاى پى در پى خود قرار مى دهد.[7]
در این میان هدف از مصرف ، برآوردن نيازها و تأمين شرايط لازم براى ادامه حيات و زندگى است؛ ولى اسراف و مصرف زدگى پيامدهاى بسيار ناپسندى دارد كه به بيگانگى انسان از خويش مى انجامد، زيرا سرشت سيرى ناپذير آدمى هرگز با اسراف كارى تأمين نمى شود، چون رسيدن به هر خواسته اى، دروازه هاى خواسته هاى جديدى را به روى آدمى مى گشايد و به دنبال هر نيازى، نيازهاى ديگر پديد مى آيد. و از آن طرف منابع طبيعى و امكانات زمين محدودند و در مواجهه با اشتهاى بى حدّ و مرز آدمى، نهايتاً در قلمرو زندگى فردى، به تضعيف وجدان انسانی و زيرپا نهادن فضائل انسانى انجاميده و در قلمرو اجتماع به شكاف طبقاتى منجر شده و باعث تضاد و آشوب و خونريزى مى گردد.[8]
لذا وقتی در قرآن می خوانیم:«بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ؛بلكه شما جمعيت اسراف كاريد» يعنى از حدود الهى قدم بيرون گذارده و در سنگلاخ انحراف و تجاوز از مرز فطرت سرگردان شده ايد.[9]
از روايات نیز استفاده مى شود كه شخص مسرِف با مصرف هاى بى رويه در مسيرى قرار مى گيرد كه طبق سنّت «استدراج» آرام آرام فضايل انسانى و فطری خويش را زير پا نهاده و از اسرافكارى به ورطه هاى هولناك ترى سقوط مى كند. تا جايى كه لباس فضيلت و شرف خويش را از دست مى دهد.[10]
حضرت على عليه السلام در سخن پرمعنايى مى فرمايد:«من لبس الكبر و السَّرَف خلع الفضلَ و الشَّرف؛ كسى كه رداى تكبر و اسرافگرى بپوشد، فضيلت و شرافت خود را از دست خواهد داد».[11]،[12]
حال آنکه انسان ها بنابر فطرت اصيل و پاك اوليّه خواهان اين هستند كه ارزشمند شوند،[13]و میانه روی در استفاده از نعمت هاى خدا به نوبۀ خود بالاترین ارزش به شمار می رود؛ لذا مصرف تا آن حد تجويز مى شود كه يا انسان را در راه فطرت گرایی كمك كند، يا لااقل با آن منافاتى نداشته باشد.[14]زیرا اسراف دل را مى ميراند و انسان را از فطرت یعنی تحصيل كمالات معنوى باز مى دارد.[15]
رابطۀ دین داری و اخلاق زیست‌محیطی با الگوی صحیح مصرف آب
بسيارند كسانى كه مرز نفوذ ناپذيرى ميان مسائل اخلاقى و ايمانى و مسائل اجتماعى و سياسى و اقتصادى قائلند،ولى انقلاب اسلامى ايران اين مرز خيالى را در هم شكست، و كاربرد عظيم مسائل مذهبى و اخلاقى را در زمينه هاى سياسى اجتماعى كاملًا روشن ساخت.[16]
در اقتصاد اسلامى نيز از عمل عقيده و ايمان و اخلاقى كه متكى به آن است در همه امور با كاربرد زياد، استفاده شده و اين مفاهيم به ویژه در مصرف حضور دارند. فى المثل هنگامى كه مى شنويم:مردم به فعالیت های جهادی می پردازند و در دور افتاده ترين نقاط؛ برنامه هاى عمرانى فراوان و خدمات بهداشتى از قبیل طرح جهادی لوله کشی آب اشامیدنی به روستاهای محروم را اجرا می کنند یا اینکه گروهی از مردم عزم خود را برای کاهش مصرف بی رویۀ آب جزم می کنند ، بیش از پیش به پیوند ناگسستنی اخلاق و ضرورت اصلاح الگوی مصرف آب پی می بریم. البته معتقديم كه هنوز به درستى از اين خمير مايه معنونى در مسائل اقتصادى بهره گيرى نشده و الا اثار شگفت آور و فوق العاده اى از خود به جا خواهد گذاشت.[17]
باید دانست هر ساله ميليون ها انسان از بی آبی جان مى دهند، و ميليون ها كودك بر اثر کمبود آب مى ميرند، در حالى كه در گوشه ديگر دنيا آب های زیادی به هدر می رود، در يك طرف دنيا انواع نوشابه هاى رنگارنگ وجود دارد كه مصرف كننده براى انتخاب يكى از آنها متحيّر و سرگردان مى شود، و در سوى ديگر عدّه اى از مردم، آب آشاميدنى (حتّى به صورت غير بهداشتى) ندارند![18]
اینگونه است که اسلام داروى اين درد جانكاه را همچون ساير آلام بشر ارائه كرده است و آن اين كه مسائل اقتصادى و اجتماعی بايد با اصول اخلاقى آميخته شود، و اقتصاد منهاى اخلاق ممنوع گردد.[19]
مسلمانى كه پا به عرصه مسائل اقتصادى مى گذارد، در مرحله مصرف بايد اخلاق را مراعات كند. او آزاد نيست كه به هر صورتى كه مايل بود مصرف كند، بلكه بايد اخلاق را اعم از الزامى و غير الزامى بر اين تكاپوها حاكم سازد.[20]به بيان ديگر او آزاد است كه به شكل معقول و هماهنگ با اصول اخلاقى از اموال خود و از نعمت هايى كه خدا در اختيار او قرار داده است، بهره گيرى نمايد.[21]
بر این اساس آن جهان بينى كه بر طبل حرص، لذت جويى، منفعت طلبى، سودپرستى و مصرفِ بيشتر كوبيده مى شود، به يقين در آن فضيلت، تقوا، اخلاق و دگردوستى جايى ندارد[22]زیرا اسلام در مصرف نيز دست مصرف كنندگان را باز نمى گذارد كه هرگونه بخواهند از سرمايه هاى خود استفاده كنند و به هر شيوه اى آنها را به مصرف برسانند.[23]
در این میان اسلام ماكليت را به معنى واقعى كلمه براى خدا مى داند،[24]اين احساس كه «در حقيقت مالك اصلى خداست، و اين امانت چند روزى دست ماست»، درك تازه اى به انسان در مصرف آب مى دهد، و او را در تمام زمينه ها بصورت يك «امانت دار» همان امانت دارى كه موظف به رعايت نظر صاحب امانت در تمام زمينه هاست و نمى تواند هرگز، فعال ما يشاء باشد و آن كند كه شخصاً مى پسندد و علائق خاص يا تمايلات و هوس هاى او ايجاب مى نمايد، در آورد.[25]
اين احساس لطيف روحانى در مسأله مالكيّت آب، سرچشمه دگرگوني ها فراوانى است از جمله آنکه هر فرد مؤمن به مبانى مكتب اسلام خود را در هر كيفيت از مصرف آب و دیگر منابع خدادادی آزاد نمى بيند.[26]
بلکه براى او يك سلسله از دستورات حلال و حرام بى آنكه در انتظار يك اصل قانونى توام با جريمه مادى بنشيند مطرح است، و خود را ملزم به رعايت آنها مى بيند بدون آنكه حتماً مقيد باشد يك فلسفه مادى براى آن بيايد؛ او مى گويد: هرگونه «اسراف» و «تبذير» در مصرف آب بر من حرام است، بی شک اين حلال و حرام ها نقش مؤثرى در روند اقتصادى جامعه دارد و كاربرد آن به مراتب از مواد قانونى و مجازات هاى متخلفان بيشتر است و اصولًا يك شكل خودكار به رعایت عموم مردم در الگوی صحیح مصرف آب مى دهد.[27]
نقش بی بدیل مردم در تحقق مصرف بهینه آب
در حالى كه دنياى سرمايه دارى امروز نه تنها دست مصرف كنندگان را براى مصرف بيشتر باز مى گذارد، بلكه با تبليغات گسترده، مردم را به اسراف گرايى تشويق مى كند، تا درآمد بيشترى را نصيب خود نمايد، لیکن اسلام اسراف و تبذير را تحريم كرده است.[28]در این میان ميانه روى در مصرف آب، از بايسته هاى مصرف و مورد تأكيد اسلام است.[29]
با توجه به محدوديت منابع آبی در کشور و افزايش تدريجى جمعیت و کمبود منابع آبی کشور و با الهام از دستورات ياد شده و رعايت اقتصاد و ميانه روى در مصرف ، مى توان همگان را از نعمت بزرگ آب بهره مند كرد و نسل هاى آينده را نيز از تبعات بحران خشکسالی و کم آبی نجات بخشيد.[30]
لذا می بینیم در روايات اسلامى به اندازه اى به مصرف صحيح از مواهب الهى اهميّت داده شده[31] كه حتّى از زياد ريختن آب براى وضو ولو در كنار نهر آب باشد، نهى فرموده اند[32] از این رو در حديثی معروف دور ريختن آب اضافه از مصاديق اسراف بر شمرده شده است؛ امام صادق عليه السلام در این زمینه می فرماید: «انَّ الْقَصْدَ امْر يُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ انَّ السَّرَفَ يُبْغِضُهُ حَتّى طَرْحِكَ الثَّواةَ فَانَّها تَصْلَحُ لِشَيئٍ وَ حَتّى صَبِّكَ فَضلَ شَرابِكَ؛ميانه روى و صرفه جويى كارى است كه خداوند بزرگ آن را دوست دارد، و اسراف كارى را مبغوض مى شمرد حتّى دور انداختن هسته خرما صحيح نيست، چرا كه به درد چيزى مى خورد، و حتّى دور ريختن باقيمانده آبى راكه خورده ايد اسراف است».[33]،[34]
از این جهت مردم باید بدانند استفاده بی رویه از آب جبران ناپذیر است حتی اگر بارندگی به میزان مطلوب صورت بگیرد، نمی تواند جبران مصارف بی رویه باشد. حال آنکه به طور یقین مردم می‌توانند با مقدار کمتری از مصرف کنونی آب، زندگی خوبی داشته باشند.[35]وحتی لازم نیست مردم به تنگنا بیفتند بلکه تنها باید مصرف خود را مدیریت کنند.[36]
بنابراین رفع مشکلات ناشی از خشکسالی همکاری گسترده مردم را طلب می کند و اگر همه مردم دست به دست هم دهند و همکاری کنند مشکلات قابل حل است.[37]
با این تفاسیر و با توجه به خشکسالی پیش رو و کمبود آب در پشت سدها مردم باید حفظ منابع آبی را جدی بگیرند و نگذارند این منبع حیاتی به هدر برود.حتی در وضو گرفتن نیز باید این موضوع رعایت شود وآب به حد کفایت استفاده گردد زیرا اگر به این امر بی توجهی کنیم ، حجم عظیم آب به هدر مي رود.[38]
نقش و تاثیر رسانه ها در فرهنگ سازی عمومی برای مصرف بهینه آب
در شر ایط کنونی گسترش فعالیتهای فرهنگی برای حفظ منابع طبیعی در کشور ضرورتی اجتناب ناپذير و حياتي است .لذا همه باید کار فرهنگی را جدی بگیرند زیرا نسل کنوني و نسل آينده در خطر مي باشند.آموزش مردم بویژه دانش آموزان در خصوص حفظ منابع طبیعی و حفاظت ازمحیط زیست را باید با همت مسوولان امر به پیش ببریم تا کشور در آینده با مشکلات روبرو نشود.[39]
لذا امروزه بر متوليان امور فرهنگى لازم است كه شيوه صحيح مصرف را بر اساس آموزه هاى دينى، به گونه اى بياموزند كه به شكل فرهنگى عمومى درآيد. آنچه امروز جامعه اسلامى از آن رنج مى برد.[40]
البتیه نقش رسانه های گروهی از جمله صدا وسیما را دراین رابطه بسیار خطیر است؛ از این رو مردم باید با ارایه آموزش های متناوب این آگاهی را بدست آورند که شهر و کشور ، خانه ما و حفظ آن ضروري است؛ باید طبق تعلیمات اسلامی دریابند اسراف کار درستی نیست و حیف و میل منابع طبیعی شرعا جایز نمی باشد.[41]
بدین ترتیب رسانه ها مى توانند نقش چشم هاى بينا را براى واليان عادل و توده هاى مردم داشته باشند و با اطلاع رسانى صحيح، به روز و سازنده، نقش حرفه اى خود را در اصلاح الگوی مصرف ايفا كنند.[42]روشن است كه اگر رسانه ها نخواهند و يا نتوانند نقش اساسى خود را در اين زمينه ايفا كنند به يقين نقش نظارتى سازنده خود را از دست مى دهند و نه تنها به ثبات اقتصادى جامعه كمك نمى كنند، بلكه جامعه را به بى ثباتى و به هم ريختگى اقتصادى مى كشاند.[43]
لذا در جامعه امروز اطلاع‌رسانی حرف اول را می‌زند در حالیکه تا کنون در این زمینه ضعیف عمل شده است. با این حال مردم از بسیاری از حقایق در این زمینه بی اطلاع بودم و این نشان می‌دهد اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی در این زمینه مقابله با بحران کم آبی به میزان لازم صورت نمی‌گیرد.[44]
اولین کاری که باید انجام شود فرهنگ سازی برای مردم است. اما باید از تمام رسانه ها استفاده کرد و مساله در نماز جمعه ها، منابر و صدا و سیما با زبان های مختلف بیان شود که در مصرف آب و برق مردم صرفه جویی کنند و بیش از نیاز مصرف نکنند. [45]
اینگونه فرهنگ سازی بار کار را سبک خواهد کرد و اگر انجام شود موثر است، برای فرهنگ سازی نیز باید مطالب را تکرار کنیم و از آن خسته نشویم از این رو با استفاده از تمامی قالب ها مانند نمایش، فیلم، مصاحبه، میزگرد و راه‌های مختلف دیگر باید وارد کار شد.[46]
اما واقعیت آن است که ضعف مفرط رسانه در ترویج الگوی بهینه مصرف آب بدیهی است؛ لذا در زمینه اطلاع رسانی به مردم کم کاری صورت گرفته است و مردم نسبت به مشکلات ناشی از کم آبی آگاه نیستند[47] حال آنکه بايد به مردم ياد داد كه چه كنند اما نه اطلاع رساني كافي مي‌شود و نه روي فرهنگ مردم كار مي‌شود.[48]
در حالی که با توجه به خشکسالی‌های اخیر باید در کشور اطلاع رسانی شود و به مردم آگاهی های لازم در این زمینه داده شود.[49]زیرا کاهش مشکلات ناشی از خشکسالی همکاری گسترده مردم را طلب می کند.[50] به عنوان نمونه براي اين‌كه مردم به سمت استفاده از روش‌هاي علمي مانند آب رساني تحت فشار، قطره‌اي و غيره بروند بايد فرهنگ سازي شود. كه در صورتي كه رسانه ها در اين زمينه كار كند و مردم هم با روش‌هاي علمي در صرفه‌جويي آب آشنا شوند مقدار زيادي از مشكلات حل مي‌شود.[51]
آری اگرمردم بدانند چه خطری در این زمینه وجود دارد طور دیگری با این مسئله برخورد خواهند داشت. لذا باید با استفاده از ظرفیت رسانه‌ها این حقایق برای مردم مرتب تکرار شود تا به اهمیت موضوع پی ببرند.[52]
جلوگیری از هدر رفت آب
تأسف آور است که در طول سال‌های گذشته به دلیل استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، کشور با بحران در بخش آب روبه‌رو شده است لذا صرفه‌جویی در این بخش بسیاری از مشکلات را حل می‌کند اما برطرف شدن این مشکل تنها به وسیله صرفه‌جویی میسر نمی‌شود.[53]
زیرا این منابع زیرزمینی صدها سال در زمین ذخیره شده و حالا مردم دارند استفاده می‌کنند و این ذخیره‌هایی برای آیندگان هم هست.[54]
حال آنکه از نگاه دين، حتّى دور ريختن ته مانده آب ليوان، از مصاديق اسراف است؛ اين در حالى است كه در جامعه اسلامى ، آب لوله كشى منازل كه گاهى براى انتقال آن از فرسنگ ها راه، هزينه هاى سنگينى بر بيت المال تحميل مى كند و براى استخراج، نگهدارى، تصفيه و انتقال آنها به خانه ها ميلياردها صرف مى گردد، به راحتى به صورت هاى مختلف هدر مى رود واز آن طرف در نقاط ديگر، آبادى هاى فراوانى در مضيقه بى آبى و خشكسالى با انواع مشكلات دست و پنجه نرم مى كنند. تمام اينها از نظر اسلام غير مشروع است.[55]
ناگفته پيداست كه اين نوع بى مبالاتى ها در مصرف، كه در زندگى امروز كم نيست، ضربه شديدى بر رشد اقتصادى جامعه وارد مى سازد.[56]
لزوم سرمایه گذاری دولت در بخش آب
بدیهی است مساله آب بايد در اولويت قرار گيرد، وقتي بودجه ورزش 5 برابر مي‌شود آب كه مايه حيات است سهم بودجه‌اش بايد چند برابر شود؟ اما به راستی آيا سهم بودجه آب چند برابر شده است؟ اين مسايلي است كه مردم سوال دارند. البته زحمات دولت در سدسازي خوب است اما خيلي كار شدن دليل بر كافي بودن نيست.[57]
لذا دولت باید با برنامه ريزى و مديريت صحيح و سرمايه گذارى در اين بخش از هدر دادن اين سرمايه هاى هنگفت پيش گيرى كرد.[58]
دولت باید با احداث سد های متعدد در نقاط حساس کشور از هدر رفت باران هاى سيلابى و آب هاى آن که در دشت ها به هدر مى رود جلوگیری نماید.[59] البته استفاده از روش های نوین در بهره گیری از منابع آب انکار ناپذیر است.[60]
حتی گروهى از انديشمندان در دنياى امروز سخت به اين موضوع توجّه كرده اند تا آن جا كه از همه چيز[61] استفاده مى كنند، حتّى از فاضلاب ها پس از تصفيه كردن، آب قابل استفاده براى زراعت درست مى كنند، چرا كه احساس كرده اند موادّ موجود در طبيعت نامحدود نيست كه به آسانى بتوان از آنها صرف نظر كرد، بلکه بايد از همه به صورت (دورانى) بهره گيرى نمود. [62]
بر این اساس باید بودجه هایی را به روستاهای کشور و احیای کشاورزی اختصاص داد تا چشمه هاى كوچكى که در بسیاری از روستاها وجود دارد به استخرهای وسیع تبدیل گردد و بار دیگر کشاورزی رونق گیرد؛ بی شک بهره گیری از فن آوری های نوین در احداث استخر های بزرگ در كنار چشمه می تواند آب هاى ذخيره شده را با سرعت و فشار در مدت كوتاهى زمين هاى وسيعى را تحت پوشش قرار دهد و سيراب كند در حالى كه قبلًا تقريباً همه آب ها به هدر مى رفت[63]
سخن آخر:(صرفه‌جویی در مصرف آب در گرو بهره گیری از شرکت‌های دانش‌بنیان)
در خاتمه نباید از نقش نخبگان و شرکت های دانش بنیان در تحقق مصرف بهینۀ آب غفلت نمود؛ به عنوان نمونه بیش از نود درصد سدهای کشور توسط استادان دانشگاه‌های فارس انجام شده و عدم آگاهی مردم از این خدمات ارزنده، به دلیل عدم اطلاع‌رسانی است.[64]
لذا شایسته است استادان دانشگاه شیراز و دیگر دانشگاه های کشور به ویژه مراکز دانش بنیان طرح مفصل بحران آب را به صورت مکتوب ارائه دهند تا پس از بررسی و در صورت قابلیت استفاده به مسئولان ابلاغ شود.[65]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/12/1396.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدير عامل شركت مديريت منابع آب؛29/1/1389.
[4] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص304.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/12/1396.
[6] رهبران بزرگ ؛ ص61.
[7] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص92.
[8] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص402.
[9] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص65.
[10] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص402.
[11] غررالحكم؛ ح 7166.
[12] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص402.
[13] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص77.
[14] جلوه حق بحثى پيرامون( صوفيگرى) در گذشته و حال ؛ ص176.
[15] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص489.
[16] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص63.
[17] همان.
[18] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص173.
[19] همان ؛ ص174.
[20] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص: 387.
[21] همان.
[22] همان ؛ ص57.
[23] همان ؛ ص380.
[24] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص63.
[25] همان ؛ ص64.
[26] همان.
[27] همان؛ ص 65.
[28] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص381.
[29] همان ؛ ص380.
[30] همان ؛ ص381.
[31] همان؛ص382.
[32] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص105.
[33] بحار الانوار؛ ج 68؛ ص 34؛ ح10.
[34] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص131.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[36] همان.
[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران صنعت آب استان قم؛11/8/1388.
[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون وزیر جهاد و رییس سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور؛14/12/1387.
[39] همان.
[40] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص349.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون وزیر جهاد و رییس سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور؛14/12/1387.
[42] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص308.
[43] همان.
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون وزیر جهاد و رییس سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور؛14/12/1387.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/12/1396.
[46] همان.
[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدير عامل شركت مديريت منابع آب؛29/1/1389.
[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران صنعت آب استان قم؛11/8/1388.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدير عامل شركت مديريت منابع آب؛29/1/1389.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع استادان، و مسئولان دانشگاه‌های استان فارس؛8/8/1393.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[55] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص350.
[56] همان.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدير عامل شركت مديريت منابع آب؛29/1/1389.
[58] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص350.
[59] تفسير نمونه ؛ ج 18 ؛ ص67
[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران صنعت آب استان قم؛11/8/1388.
[61] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص105.
[62] همان؛ ص 106.
[63] تقيه ؛ ص3.
[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع استادان، و مسئولان دانشگاه‌های استان فارس؛8/8/1393.
[65] همان.
